Udilər üçün mənbəyə bax

{{Aydınlaşdırma
|mövzu                       = Udilər
|digər mövzu                 = Utilər
|digər mövzu səhifəsi        = Utilər
}}
{{Xalq
|adı           = Udilər<br />{{lang-udi|Udi/Уди}}
|şəkil         = [[Fayl:Удинка.jpg|250px]]
|şəklin izahı  = 1883-cü ildə Nuxa qəzasının Vartaşen kəndində ( [[Azərbaycan Respublikası]]nın indiki [[Oğuz]] şəhərində) çəkilmiş udi qızının şəkili.
|ümumi sayı    = ≈ 10 000
|ərazi1        = {{RUS}}
|sayı1         = 4 267
|ref1          = (2010)
|ərazi2        = {{AZE}}
|sayı2         = 3 821
|ref2          = ([[Azərbaycan əhalisinin siyahıyaalınması (2009)|2009]])
|ərazi3        = {{UKR}}
|sayı3         = 592
|ref3          = (2001)
|ərazi4        = {{KAZ}}
|sayı4         = 247
|ref4          = (2009)
|ərazi5        = {{GEO}}
|sayı5         = 203
|ref5          = (2002)<ref>{{cite web |url=http://www.ecmicaucasus.org/upload/stats/Censuses%201926-2002.pdf |title=Ethnic Groups of Georgia: Censuses 1926–2002 |author= |date= |work= |publisher=European Centre for Minority Issues Caucasus |accessdate=2015-11-22 |language=en |archive-date=2015-11-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20151122111623/http://www.ecmicaucasus.org/upload/stats/Censuses%201926-2002.pdf |url-status=unfit }}.</ref>
|dili          = [[Udi dili]]
|dini          = [[Xristianlıq]]
|qohum xalqlar = 
|qeyd          = 
}}
'''Udilər'''<ref>"Udilər". Qəmərşah Cavadov, Rauf Hüseynov. 1996, Bakı</ref>''', Udinlər'''<ref>Удинлəp, cəhифə 420. // Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасы. IX ҹилд: Спутник – Фронтон. Бакы: Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасынын Баш Редаксиjaсы, 1986.</ref><ref>Uu, səh. 397. // [[Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti]]. Dörd cilddə. IV cild (SŞTUÜVYZ). Redaktor: Əliheydər Orucov; Tərtibçilər: Əliheydər Orucov, Bəhruz Abdullayev, Nərgiz Rəhimzadə. Təkrar nəşrə hazırlayanı, təkmilləşdirəni və redaktoru: Ağamusa Axundov. Bakı: Şərq – Qərb, 2006, 712 səhifə. ISBN 9789952340266</ref><ref>Əhali. Xalq. Dil. Din. — Əhali, səhifə 95. // [[Azərbaycan Milli Ensiklopediyası]]. 25 cilddə. Məsul katib akademik [[Tofiq Nağıyev|T. M. Nağıyev]]. [http://web.archive.org/save/http://www.ebooks.az/download/hJTyWQZD.pdf "Azərbaycan" cildi]. Bakı: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi, 2007, 884 səhifə. ISBN 9789952441017</ref><ref>4. Azərbaycan əhalisinin etno – demoqrafik quruluşu və onun dəyişilməsi meylləri, səhifə 59. // Azərbaycan Respublikası əhalisinin dinamikası və quruluşu: əsas demoqrafik və etno – demoqrafik dəyişikliklər (1897 – 2007-ci illər). Müəllif: iqtisad elmləri doktoru Ş. M. Muradov; Redaktor: iqtisad elmləri namizədi A. Q. Gözəlova. Bakı: "Elm", 2008, [http://www.azstat.org/Kitweb/zipfiles/00579.pdf 240 səhifə] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20141113145136/http://www.azstat.org/Kitweb/zipfiles/00579.pdf|date=2014-11-13}}. ISBN 5806617114 {{ref-az}} {{en}} {{ref-ru}}</ref><ref>Bölmə 2: Demoqrafik göstəricilər, səhifə 80. // [https://web.archive.org/web/20151116092523/http://www.stat.gov.az/menu/6/statistical_yearbooks/source/stat-yearbook_2015.zip Azərbaycanın Statistik Göstəriciləri 2015 (statistik məcmuə)]. Müəllifi: [[Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsi]]. Məcmuənin ümumi rəhbəri: Həmid Bağırov; Məcmuənin hazırlanması üçün məsul şəxs: Rafael Süleymanov. Bakı — 2015, 814 səhifə. ISBN 5-86874-232-9</ref> ([[Udi dili|udicə]] ''Udi, Uti''<ref name="Kuznecov">{{Cite web |title=Udilər. I.Kuznecov |url=http://www.vehi.net/istoriya/armenia/kagantv/udiny.html |access-date=2010-05-04 |archive-date=2015-05-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150507200736/http://www.vehi.net/istoriya/armenia/kagantv/udiny.html |url-status=live }}</ref><ref name="Volkova">{{Cite web |title=Н. Г. Волкова. Удины // Народы России: Энциклопедия. М., 1994. С. 346–347. |url=http://udilang.narod.ru/papers/narros_udi.pdf |access-date=2010-05-04 |archive-date=2022-03-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220320001652/http://udilang.narod.ru/papers/narros_udi.pdf |url-status=live }}</ref>, [[rus dili|rus.]] Удины) — Şərqi Qafqazda ən qədim xalqlardan biri.<ref>{{Cite web |title=Удины // Народы Кавказа. Том 2. М., 1962. |url=http://udilang.narod.ru/papers/narkavk2_udi.pdf |access-date=2010-05-03 |archive-date=2019-11-05 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191105061907/http://udilang.narod.ru/papers/narkavk2_udi.pdf |url-status=live }}</ref> Udilər [[Oğuz rayonu]]nun inzibati mərkəzi olan [[Oğuz şəhəri]]ndə, həmçinin [[Qəbələ rayonu]]nun [[Nic]] qəsəbəsində yaşayırlar. Udilər eləcə də [[Rusiya]]da, [[Gürcüstan]]da ([[Kaxeti]]nin [[Zinobiani]] kəndində), [[Qazaxıstan]]da, [[Ukrayna]]da və başqa ölkələrdə yaşayırlar.

Udilər [[udi dili]]ndə danışırlar. Udilər arasında eləcə də [[Azərbaycan dili|Azərbaycan]], [[Rus dili|rus]], [[Gürcü dili|gürcü]] və başqa dillər geniş yayılmışdır. Dinləri [[xristianlıq]]dır.

== Adlandırılması ==
Udilər əsrlər boyu [[Qafqaz Albaniyası]]nda yaşayan tayfalardan biri olmuşdur.<ref>V. Minorsky. Caucasica IV. Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London, Vol. 15, No. 3. (1953), pp. 504–529.</ref> Adları çox güman ki qədim qaynaqlarda sadalanan [[utilər]]lə əlaqədardır. Həmçinin Qafqaz Albaniyası dövründə Albaniyanın qərbi və cənub-qərbi ərazilərini (təxmini olaraq indiki [[Qarabağ]] ərazisi və ona yaxın mahallar) əhatə edən [[Uti]] vilayəti də mövcud idi. Bəzi tarixçilər udiləri hətta qədim [[Kutilər|qutilərl]]ə əlaqələndiriblər.

== Udi dili ==
: {{Main|Udi dili}}
Udilərin dili — [[Qafqaz]]ın qədim sakinlərindəndir, dilləri Qafqaz dilləri ailəsinin ləzgi yarımqrupuna məxsus olub, çoxlu qədim ünsürləri özündə qoruyub saxlaya bilmişdir.<ref>{{Cite web |title=Языки Российской Федерации и соседних государств: Энциклопедия. Том 3. М., 2005. Талибов Б. Б. (при участии Майсака Т. А.) Удинский язык. С. 178–187. |url=http://udilang.narod.ru/papers/Udi_LangsRF2005.pdf |access-date=2010-05-04 |archive-date=2022-01-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220121051752/http://udilang.narod.ru/papers/Udi_LangsRF2005.pdf |url-status=live }}</ref>

Dünyanın etnik xəritəsində udi adlı etnos bu gün yalnız [[Azərbaycan]] ərazisində mövcuddur. Udi dilinin əlifbası yoxdur.

=== Dialekti ===
[[Udi dili]]nin üç dialekti var: Nic, Oğuz (Vartaşen), Oktomberi (Gürcüstanda kənd).

Nic dialekti 3 hissəyə bölünür: aşağı, aralıq və yuxarı. Belə ehtimal var ki, bu hissələr özləri də [[Tovuz rayonu]]nun [[Hunanlar|'''Kirzan''' '''(indiki Hunanlar)''' kəndi]] və [[Qarabağ]]dan (([[Tərtər rayonu]]nun '''[[Seysulan]]''' və '''[[Həsənqaya (Tərtər)|Buruc (indiki Həsənqaya)]]''' kəndləri)) olan müxtəlif udi qruplarının özlərinin ayrı dialektlərindən əmələ gəlmişlər. Bu tayfalar sonradan əsrlər boyu yaşadıqları ərazilərin [[ermənilər]]lə məskunlaşdırılması nəticəsində Nic və Oğuz ərazilərinə köçmüşlər.<ref name="Kuznecov" />

Vartaşen dialekti isə öz növbəsində 2 hissəyə bölünür: Vartaşen və Oktomberi (Zinobiani)<ref>Voroşil Gukaşyan. "Udincə- Azerbajanca-Rusca Lügət", Elm, Baki, 1974. стр. 251</ref>

=== Qədim yazısı ===
: {{Main|Alban əlifbası}}
Keçmişdə udilər yalnız [[Qafqaz Albaniyası]]nın ərazisində qeydə alınmışdır. Tarixən [[Günəş]]ə, [[Ay]]a sitayiş edən udilər IV əsrin əvvəllərində xristianlığı qəbul etmiş və bu günə kimi dinlərini saxlamışlar.

Udilərin qədim yazısının əsasını [[Alban əlifbası]] tutur. Əlifba V əsrdə yaradılmışdır, 52 hərfdən ibarət idi.<ref name="klimov">{{Cite web |title=Г. А. Климов. Агванский (кавказско-албанский) язык//Языки мира: Кавказские языки. М., 1999, стр. 459 |url=http://udilang.narod.ru/papers/Jazyki_mira_Agwan.pdf |access-date=2010-05-05 |archive-date=2021-08-30 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210830234816/http://udilang.narod.ru/papers/Jazyki_mira_Agwan.pdf |url-status=live }}</ref> Tarixi proseslər nəticəsində bu əlifba tədricən istifadədən çıxıb unuduldu.

1996-cı ildə [[Misir]]in [[Sinay yarımadası]]nda yerləşən Müqəddəs Yekaterina kilsəsində [[Gürcüstan]] Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü Zaza Aleksidze gürcü-alban əlyazmasını (palimpsest) tapmışdır.<ref>Jost Gippert, Wolfgang Schulze. Some Remarks on the Caucasian Albanian Palimpsests // Iran and the Caucasus 11 (2007)</ref><ref>{{Cite web |title=Заза Алексидзе. Выступление на конференции // Институт рукописей Академии Наук Грузии |url=http://www.bakililar.az/ca/history/gruz.html |access-date=2010-05-05 |archive-date=2015-05-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150510012849/http://www.bakililar.az/ca/history/gruz.html |url-status=live }}</ref> Bu əlyazmada gürcü dilində yazılmış mətnin altında alban dilində yazılar aşkar edilmişdir. Bu yazıların şifrinin açılması yalnız udi dilinin istifadəsi ilə mümkün olmuşdur.<ref>[https://archive.today/20120805152859/www.lrz-muenchen.de/~wschulze/Cauc_alb.htm%23lin Интерпретация языка Албанского Палимпсеста найденного на Синае]</ref> "Beləliklə, bir çox alimlərin fikrincə, Qafqaz Albaniyasının yazılı dili kimi [[udi dili]] sayıla bilər, daha dəqiq olsaq müasir udi dilinin əcdadı — qədim udi dili."<ref name="klimov" /><ref>{{Cite web |title=Zaza Alexidze "Discovery and Decipherment of Caucasian Albanian Writing" |url=http://www.science.org.ge/2007-vol1/161-166.pdf |access-date=2010-05-05 |archive-date=2011-07-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110721030511/http://www.science.org.ge/2007-vol1/161-166.pdf |url-status=dead }}</ref> 2009-cu ildə qeyd olunan əlyazmanın deşifrəsi ayrıca kitab kimi nəşr olunub.<ref>''J. Gippert, W. Schulze, Z. Aleksidze, J.-P. Mahé''. The Caucasian Albanian Palimpsests of Mount Sinai. Brépols, 2009. ISBN 978-2-503-53116-8</ref>

== Tarix ==
[[Fayl:Udi woman.jpg|210px|thumb|left|[[Maks Tilke]] — [[Şəki]]dən olan udi qadın milli geyimdə,1910]]
Udilərin ulu babaları Qafqaz Albaniyası tayfalarından biri olan [[utilər]] olmuşdur<ref name="Volkova" />. Udilərə aid ilk məlumat hələ 2500 il bundan əvvəl verilmişdir. Bu etnosun əcdadları olan utilər haqqında e.ə. V əsr yunan müəllifi [[Herodot]]un "Tarix" əsərində məlumat var. [[Marafon döyüşü]]nü (e.ə. 490-cı ildə yunan-fars döyüşü) təsvir edən müəllif göstərir ki, [[Əhəmənilər dövləti|fars ordusunda]], XIV satrapın tərkibində utilərin əsgərləri də vuruşurdular. E.ə. l əsrdə yaşamış [[Strabon]]un "Coğrafiya" əsərində [[Xəzər dənizi]] və [[Qafqaz Albaniyası]] haqqında məlumatında utilərdən danışılır.

Udi sözünə termin kimi ilk dəfə [[Böyük Plini]]nin (l əsr) "Həqiqi tarix" əsərində rast gəlinir. [[Ptolemey]]in (ll əsr) "Coğrafiya" əsərində, [[Xəzər dənizi]]nin ətrafında müxtəlif tayfaların, o cümlədən udilərin yaşadığı göstərir. Udilər haqqında bəzi məlumatlara Qay Pliniy Sekunda, Aziniy Qvadrat və bir çox başqa qədim müəlliflərin əsərlərində rast qəlmək olar. Utilər Alban çarlığının yaranmasında mühüm rolu olan 26 alban tayfalarından biridir.

Utilər haqqında daha ətraflı VIII əsrdə yaşamış [[Moisey Kalankatuklu]]nun "Alban tarixi"<ref>{{Cite web |title=Movses Kalankatuci "История страны Алуанк" (в 3-х книгах) |url=http://udins.ru/%20index.php?option=com_content&task=view&id=31&Itemid=103 |access-date=2010-05-03 |archive-date=2018-06-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180612211440/http://udins.ru/%20index.php?option=com_content&task=view&id=31&Itemid=103 |url-status=dead }}</ref> əsərində məlumat verilmişdir. O, özünü uti tayfalarına aid edir. O, Aranda 26 alban tayfalarının olması haqda məlumat verir: "Onun (Aranın) oğlundan Uti, Qardman, Çavdey, Qarqar knyazlıqları yaranmışdır".

Udilər Qafqaz Albaniyasının yaradıcısı olan 26 tayfadan biri olmaqla, həm də Qafqaz Albaniyasında başlıca rol oynayan tayfalardan biri idi<ref name="udins.ru">{{Cite web |title=К. В. Тревер К вопросу о культуре Кавказской Албании (доклад на XXV Международном конгрессе востоковедов, 1960 год) |url=http://udins.ru/index.php?option=com_content&task=view&id=25&Itemid=95 |access-date=2010-05-04 |archive-date=2018-06-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180612211027/http://udins.ru/index.php?option=com_content&task=view&id=25&Itemid=95 |url-status=dead }}</ref>. Buna görə də Qafqaz Albaniyasının payxtaxtları [[Kabalaka|Qəbələ]] və [[Bərdə]] udilərin tarixən yaşadığı yerlər olub. Tarixən udilər daha çox Xəzər dənizindən Qafqaz dağlarınacan [[Kür]] çayının həm sağ, həm də sol tərəfində məskunlaşmışdılar. Qafqaz Albaniyasının viləyətlərindən biri isə [[Uti]] adlanırdı. Qafqaz Albaniyasının [[Ərəb xilafəti|ərəblər]] tərəfindən zəbt ediləndən sonra udilərin yaşadığı ərazilər və udilərin sayı azalır<ref name="udins.ru" />.

Vll əsrdə ərəblərin işğal etdikdə və bütün ölkəni [[Ərəb xilafəti]]nə qatanda əhalinin böyük hissəsinə, o cümlədən utilərə [[islam]] dinini qəbul etdirirlər. Lakin onların bir hissəsi əvvəlki inamlarını saxlayırlar. Hələ VI əsrdə [[Alban Həvari kilsəsi|Avtokefal Alban Kilsəsini]] güclə öz tabeliyinə cəlb etmək cəhdlərinin olmuş, VII əsrdə Ərəb xilafətinin icazəsi ilə [[Erməni Həvari kilsəsi|Erməni – Qriqoryan kilsəsinin]] tərkibinə daxil edilmişdir. [[Alban Katolikoslarının siyahısı|Alban katolikosunun]] qalmasına baxmayaraq, aktiv olaraq [[Qafqaz albanları|alban – xristianlar]]ın etnik köklərinin dəyişdirilməsi və erməniləşdirilməsi siyasəti gedirdi. Nəticədə, [[Dağlıq Qarabağ]]da onlar bütovlükdə öz dil və mədəniyyətlərini itirmiş oldular. [[Qəbələ]] və [[Oğuz]] ərazisində udilər öz adət — ənənlərini və dillərini (yazısız) qoruyub saxlaya bilmişlər.

Ehtimal etmək mümkündür ki, Şəki xanı [[Hacı Çələbi xan]]ın vaxtında (1747–1755) [[Şəki xanlığı]] ərazisində cəmi 3 udi kəndi olub: 1. '''Vartaşen''', 2. '''Cəlut''', 3. '''Nic'''<ref>1815-ci ildə [[Şəki (şəhər)|nuxalı]] İohanes Muradxanov və Qriqor Mıkırtıçan Tarasanov tərəfindən Bütün Rusiya ermənilərinin atxiyepiskopuna göndərilən məktuba bax: [http://www.runivers.ru/bookreader/book9491/#page/738/mode/1up Акты, собранные Кавказской археографической комиссией, Тифлис, 1874] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20210510083115/https://runivers.ru/bookreader/book9491/#page/738/mode/1up |date=2021-05-10 }}</ref>. Rusiya İmperiyasının Cənubi Qafqazı işğal etməsi zamanı da udilər əsasən Şəki xanlığının ərazisində yaşayırdılar.

1824-cü ildə əhalinin siyahıyaalınması zamanı [[Nic|'''Nic''' kəndind]]ə (Bum mahalı; <u>indiki Nic kəndi, Qəbələ rayonu</u>) 1997 nəfər, (müsəlmanlar: 341 nəfər; qriqoryan udilər: 1656 nəfər), [[Oğuz|'''Vartaşen''' kəndind]]ə (Şəki mahalı; <u>indiki [[Oğuz]] şəhəri, [[Oğuz rayonu]]</u>) 3203 nəfər (müsəlmanlar: 282; qriqoryan udilər: 1067; pravoslav udilər: 706; yəhudilər: 1148) və [[Calut|'''Cəlut''' kəndind]]ə (Şəki mahalı; <u>indiki Calut kəndi, Qəbələ rayonu</u>) isə 1048 nəfər (müsəlmanlar: 218; qriqoryan udilər: 830) qeydə alınmışdır<ref>Камералное описание жителей города Нухи и Шекинской провинции за 1824 год, составленоно капитаном Харченновым и поручиком Скоржинским. Dövlət Tarix Arxivi, fond 24; № 1, s/v.162</ref> ki, buna əsasən həmin vaxt [[Şəki xanlığı]] ərazisində azı 4,259 nəfər udinin yaşadığı məlum olur. Amma nəzərə alınmalıdır ki, bu siyahıyaalma sənədlərində bütün müsəlmanlar "[[Azərbaycanlılar|tatar]]", qriqoryan xristianlar "[[Ermənilər|erməni]]", pravoslavlar isə "[[Gürcülər|gürcü]]" kimi qeydə alınmışdır.

XIX əsrin ortalarında Şəki xanlığı ərazisində cəmi 3 udi<ref>Mənbədə bu kəndlər erməni kəndi kimi təqdim olunur.</ref> kəndinin olması barədə məlumat verən mənbə isə [[Şəki (şəhər)|nuxalı]] İohanes Muradxanov və Qriqor Mıkırtıçan Tarasanov tərəfindən 1815-ci ildə qələmə alınmış və Bütün Rusiya ermənilərinin arxiyepiskopuna göndərilmiş məktubdur<ref>{{Cite web |title=Акты, собранные Кавказской археографической комиссией, Тифлис, 1874 |url=http://www.runivers.ru/bookreader/book9491/#page/738/mode/1up |access-date=2012-11-03 |archive-date=2021-05-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210510083115/https://runivers.ru/bookreader/book9491/#page/738/mode/1up |url-status=live }}</ref>. Burada həm də göstərilir ki [[Hacı Çələbi xan]] dövründən həmin vaxta qədər bu kəndlərə "din ipəyi" adlı xüsusi vergi tətbiq edilirmiş və həmin kəndlərin sakinləri vaxtaşırı olaraq bu verginin ləğv olunması istiqaməmətində cəhdlər ediblər, lakin o vaxta qədər istədiklərinə nail ola bilməyiblərmiş.

Fransız yazıçı [[Aleksandr Düma]] 1858-ci ilin ikinci yarısından 1859-cu ili birinci yarısına qədər Qafqazda olmuş və özünün "[[Qafqaz səfəri]]" əsərində, udinlər haqqında danışmışdır:
{{sitat|müəllif=[[Aleksandr Düma]], "[[Qafqaz səfəri]]". ''Udinlər... Qoç döyüşü... Tatar (Azərbaycan) rəqsi və və güləş...''|Udinlər Qafqazda yaşayan tayfalardır. Lakin bu ləhcədə danışan tayfalar çox azdır. Mən onların müxtəlif millətlərin siyahısına düşməsinə şüphə edirəm. Ancaq bununla belə, onların tayfası başqalarından heç də az maraqlı deyil. Udinlərin haradan galdiyini heç kim bilmir. Onlar heç kimin başa düşmədiyi, heç bir dilə uyğunluğu olmayan bir dildə danışırlar. Hətta onların özləri də öz mənşələri haqqında ətraflarında gedən qaranlıq söhbətlərin içində itib-batmışlar. Tək halda onlara udi, cəm halda isə udyox deyirlər.

Moiz Xoresadze özünün «Gürcülərin tarixi» adlı kitabında udinlərdən danışır. Lakin onların mənşəyini qarışıq salır və bilmir ki, bu dildə danışanları hansı millətə aid etsin. Çamçyans adlı bir erməni taciri Venada nəşr olunmuş «Ermənistanın tarixi» adlı əsərində onların ''(yəni udinlərin)'' adını çəkir.
Və nəhayət keçən il Rusiya Elmlər akademiyasının üzvlərindən biri udin dilinə aid bütün abidələri və bu dildə oxunan bütün mahnıları mümkün qədər toplayıb aparmaq üçün Peterburqdan Qafqaza göndərilmişdi. Bu adam orada nəinki öz latın dilini, hatta rus dilini belə unudaraq, heç bir şey əldə etmədən Peterburqa əliboş qayıtmışdır.

Udinlər sayca cəmi üç minə yaxın olar. Onların heç biri saylarının na vaxtsa çox və ya az olduğunu bilmir. Bu tayfa iki kənddə yaşayır. Bunlardan biri Nuxanın 40 kilometrliyində yerləşən Vartaşen kəndidir. İkincisi isə Vartaşenin 30 kilometrliyində Şamaxı istiqamətindədir.

Udinlərin bir qismi yunan, digar qismi isə islam dininə etiqad bəsləyirlər. Mən bu udinlərdən heç olmasa bir nəfərini görmək arzusunda olduğumu bildirdim. Knyaz Tarkanov dərhal bu işlə məşğul oldu və tezliklə bir nəfər udin gəldi. Bu, itibaxışlı, qarasaqqallı, otuz yaşlarında qarabuğdayı bir adam idi. O, Nuxa məktəblərindən birində müəllimdir.  Mən ondan öz dilləri və millətləri haqqında bildiyini danışmağı xahiş etdim. O mənə cavab verdi ki, onlar dünyanı su basandan sonra Nuh peyğəmbərin oğlan nəvələrindən birinin nəslindən əmələ gəlmişdir və onların danışdığı dil də müasir adamlara ona görə tanış deyil. Həqiqətən o, çox qədimdir və bu qəbilə başçılarından ən hörmətlisinin dilidir.}}

1878-ci ildə çap olunmuş bir kitabda isə göstərilir ki Nuxa qəzasının erməni-qriqoryan əhalisindən yerli hesab olunanları udilərdir. Onlar yalnız [[Nic]] və [[Oğuz|Vartaşen]] kəndlərində yaşayırlar və öz dillərində danışırlar. Udi dili başqa heç bir kənddə işlədilmir. Udilərin yazısı yoxdur, onlar<ref>Mümkündür ki, burada "onlar" sözü yalnız qriqorian məzhəbli udinlərə aiddir, — Red.</ref> erməni danışıq dilində yazırlar və dini ayinləri erməni kilsə dilində yerinə yetirirlər.

Bəzi kəndlərdə — '''[[Soltannuxa|Sultan Nuxa]]''' (<u>indiki Soltannuxa, [[Qəbələ rayonu]]</u>), [[Mıxlıqovaq|<u>'''Mıxlıqovaq'''</u>]] (Qəbələ rayonu), '''[[Corlu|Erməni Carlu]]''' (<u>indiki Corlu, Qəbələ rayonu</u>), [[Mirzəbəyli|<u>'''Mirzəbəyli'''</u>]] (Qəbələ rayonu), [[Bayan (Oğuz)|<u>'''Bayan'''</u>]] ([[Oğuz rayonu]]), '''[[Kərimli (Oğuz)|Vardanlı]]''' (<u>indiki Kərimli, Oğuz rayonu</u>), [[Maluq qalası|<u>'''Malıx'''</u>]] (Oğuz rayonu) və <u>'''Yenikənd'''</u> (konkretləşdirilməyibdir, həm Qəbələdə həm də Oğuzda bu adda kəndlər var; lakin çox güman ki [[Yenikənd (Oğuz)|Oğuz rayonundakı Yenikənd]] haqda söhbət gedir) kəndlərində, ermənilər (udilər? — red.) [[Azərbaycan dili|tatar (yəni azərbaycan) dilind]]ə danışırlar və bu dili ana dili hesab edirlər. Bu mənbədə [[Calut|Cəlut kəndi]] erməni kəndi kimi göstərilir və qeyd edilir ki bu kənddə [[Qarabağ]]dan köçüb gələn ermənilər yaşayırlar və onlar [[Qarabağ]] və [[Xoy]]dan köçüb gələn ermənilərin məskunlaşdığı digər kəndlərdə olduğu kimi erməni dilində danışırlar. Mənbədə həmçinin qeyd edilir ki, [[Oğuz|Vartaşen kəndind]]ə pravoslav udilərin 113 evi var və onların sayı 606 nəfərdir.<ref>Материалы для изучения эконимическаго быта государственных крестьян Закавказскаго края, Тифлис, 1878, стр.: 19–21</ref>

1836-cı ildə [[Rus Pravoslav Kilsəsi|rus pravoslav kilsəsi]] və Rusiya idarəçiliyi alban katolikosunun taxtını və dəftərxanasını ləğv etdikdən sonra, udi – xristianlar [[Erməni Həvari kilsəsi|erməni kilsəsinin]] tam təsiri altına düşürlər. XIX əsrin sonlarında bütün etnik udilər ancaq iki kəndə, Vartaşen və Nic kəndlərinə köçürülürlər. Bununla əlaqədar olaraq Nicdə Tovuzdan və Qarabağdan köçən udilərin ayrıca məhəllələri yaranmışdı. 1922-ci ildə Vartaşendəki pravoslav udilərin bir hissəsi Gürcüstandakı [[Zinobiani]] kəndinə köçürlər. SSRİ-dəki kollektivləşdirmə prosesi zamanı bir çox udilər kəndlərdən Bakı, Yevlax, Şəki və Mingəçevir şəhərlərinə qaçırlar, sənədləşdirmə zamanı isə özlərini erməni kimi qələmə verirdilər.<ref>{{Cite web |title=İqor Kuznetsov "Udilər" |url=http://www.vehi.net/istoriya/armenia/kagantv/udiny.html |access-date=2010-05-04 |archive-date=2015-05-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150507200736/http://www.vehi.net/istoriya/armenia/kagantv/udiny.html |url-status=live }}</ref>

Azərbaycanda islam dininin yayılması və [[Azərbaycan dili|türk dilinin]] inkişafı ilə əlaqədar, Azərbaycan xalqının uzunmüddət formalaşması ilə vahid – azərbaycanlı etnosu yaranmışdır. Lakin udi – xristianlar bugünkü günümüzə qədər etnik qrup kimi öz dillərini, maddi və mənəvi mədəniyyətlərini qoruyub saxlamışlar. [[Udi dili]] Qafqazın [[Nax-Dağıstan dilləri|Nax-Dağıstan dil ailəsin]]ə aiddir. Udilər Azərbaycan xalqının əcdadlarından biri hesab edilir.

1992-ci ildə [[Azərbaycan Prezidenti|Azərbaycan Respublikasının prezidenti]] "Azərbaycan Respublikasında mövcud olan milli azlıqların, azsaylı xalqalrın və etnik qrupların hüquq və azadlıqlarının qorunması, onların dil və mədəniyyətlərinin qorunması və inkişafı" barədə fərman imzalamışdır. Bu sənəd keçmiş sovet respublikaları içərisində qəbul olunmuş sənəddir.

== Din ==
313-cü il udilər tərəfindən xristianlığın qəbul edilməsi tarixi sayılır<ref>{{Cite web |title=КАВКАЗСКАЯ АЛБАНИЯ. Фарида Мамедова (профессор, доктор наук). |url=http://www.bakililar.az/ca/history/kav_alb.html |access-date=2010-05-05 |archive-date=2020-01-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200107102736/http://www.bakililar.az/ca/history/kav_alb.html |url-status=live }}</ref>. Bu tarixdə [[Urnayr|alban çarı Urnayr]] xaç suyuna salınma adətini qəbul etmiş və xristianlıq Qafqaz Albaniyasının rəsmi dininə çevrilmişdir. [[Qafqaz Albaniyası]]nın əhalisinin xristianlaşma dövründən başlayaraq udilər [[Alban kilsəsi]]nə mənsubdur. Başqa xalqlar kimi, xristianlığı qəbul etdikdən sonra, udilər yeni xristian ayinlərlə bərabər köhnə adət və ənənələri qoruyub saxlmışdırlar. Məsələn, evlərdə sönməz ocaq saxlamaq [[Zərdüştilik|atəşpərəstlikd]]ən qalmış ənənədir. Udi xristianlar olduqca tez-tez dualarını [[Ay]]a döndərirdilər və öz dinini saxlayan Qafqaz Albaniyasının yeganə xalqıdır.

10 aprel 2003-cü ildə Azərbaycanda [[Alban-udi xristian icması]] qeydiyyatdan keçmişdir.<ref>{{Cite web |title=Албано-Удинская Христианская Община Азербайджана |url=http://udi.az/ |access-date=2010-05-04 |archive-date=2022-08-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220823063303/https://udi.az/ |url-status=live }}</ref>

== Artım dinamikası ==
[[Fayl:Ilham Aliyev and Mehriban Aliyeva attended opening of Kharibulbul Festival in Shusha 17.jpg|250px|thumb|right|Udilərin "Cəngi" musiqi kollektivi. Xarı Bülbül festivalı]]
Udilərin sayı haqqında ən həqiqətəuyğun məlumat 20-ci əsrin son 25 ilinə təsadüf edilir. Dünyada udilərin sayı: 1880-ci il — 10 min, 1897-ci il — 4 min, 1910-cu il — 5900, 1926-cı il — 2500, 1959-cu il — 3700, 1979-cu il — 7000, 1989-cu il — 8652 nəfər olmuşdur.

=== Udilər Azərbaycanda ===
1989-cu il siyahıyaalınmasına görə Azərbaycanda 6.125 nəfər udi yaşayırdı.<ref name="Азербайджанская ССР">Демоскоп Weekly (еженедельная демографическая газета. Электронная версия): Всесоюзная перепись населения 1989 года.: Национальный состав населения по республикам СССР: [http://demoscope.ru/weekly/ssp/sng_nac_89.php?reg=7 Азербайджанская ССР] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20110728185006/http://demoscope.ru/weekly/ssp/sng_nac_89.php?reg=7 |date=2011-07-28 }}---Источник: Рабочий архив Госкостата России.Таблица 9с. Распределение населения по национальности и родному языку.</ref> 27 yanvar-3 fevral 1999-cu ildə aparılmış siyahıyaalmaya əsasən [[Azərbaycan]] Respublikasında 4.152 nəfər: [[Qəbələ rayonu]]nda 3962 nəfər və [[Oğuz rayonu]]nda 104 nəfər<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.azstat.org/region/az/005_4.shtml |access-date=2009-04-19 |archive-date=2010-11-13 |archive-url=https://web.archive.org/web/20101113152945/http://www.azstat.org/region/az/005_4.shtml |url-status=dead }}</ref> olmaqla) udi qeydə alınmışdır.

=== Udilər Rusiyada ===
[[Rusiya Federasiyası]]nda 2002-ci il siyahıya alımasına əsasən 3721 nəfər özlərini udi kimi təqdim etmişdir. Onlardan 2078 nəfəri (1114 kişi, 964 qadın) şəhər əhalisi, 1643 nəfəri (829 kişi, 814 qadın) kənd əhalisidir. Rusiyada udilərin ən çox qeydiyyata alındıqları yer [[Rostov vilayəti]]dir<ref>2002-ci il üçün Rusiya Federasiyasında siyahıya alma. Nəticə, 4-cü cild, kitab 3.</ref>.

== Həmçinin bax ==
* [[Uti]]
* [[Utilər]]
* [[Udi dili]]

== İstinadlar ==
{{İstinad siyahısı|3}}

== Xarici keçidlər ==
* [http://udins.ru/ Udilər] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20090209140603/http://udins.ru/ |date=2009-02-09 }} (rusca, English)
* [http://www.orayin.org/ "Orayin" udi mədəni-maarif cəmiyyəti] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20090426224043/http://www.orayin.org/ |date=2009-04-26 }}
* [http://udilang.narod.ru/ Udilərə və udi dilinə həsr olunan sayt. Udi dilinə, tarix və etnoqrafiyasına aid məqalə və kitablar, udi dilində əsərlər]
* [http://www.sil.org/silesr/2005/silesr2005-014.pdf John M. Clifton: The Sociolinguistic Situation of the Udi in Azerbaijan. SIL International, 2005.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20121002231008/http://www.sil.org/silesr/2005/silesr2005-014.pdf |date=2012-10-02 }}
* [http://www.eki.ee/books/redbook/udis.shtml Udilər] (English)

== Həmçinin bax ==
* [[Qafqaz Albaniyası]]
* [[Udi dili]]
* [[Uti]]
* [[Utilər]]
{{Azərbaycanda yaşayan xalqlar}}
{{Qafqaz xalqları}}

[[Kateqoriya:Udinlər| ]]
[[Kateqoriya:Azərbaycanda yaşayan etnik qruplar]]
[[Kateqoriya:Azərbaycan tayfaları]]
[[Kateqoriya:Azsaylı xalqlar]]