İstifadəçi:Abdullayeva Laman
Qədim Yaponiya haqqında məqalə :
Yaponiya– şərqi Asiyada “Nihon koku”, “Nippon koku” ada ölkəsinin rəsmi adıdır. Ölkə Oxot dənizinin cənubunda, Çin, Rusiya, Cənubi və Şimali Koreya ilə sərhəddə, Yapon dənizinin cənubunda, Sakit okeanı hövzəsində yerləşir. Gündoğan ölkəsi 6852 adadan ibarət Yapon arxepelaqında yerləşir. Dörd böyük ada – Honşyu, Hokkaido, Kyuşu, Şikoku arxepelaqın 97 %-ni təşkil edir. Əhalisinin sayı 127 milyon nəfərdir. Paytaxt Tokio əhalinin sayı 30 milyon olmaqla dünyanın ən böyük meqapolislərindəndir. Qədim Yaponiya haqqında ilk yazılı nümunələr I əsr “İyirmi dörd tarix” Çin tarixi mənbələrində verilib. Arxeoloji qazıntılar nəticəsində, Yapon arxepelakına insanların alt paleolit dövründə məskunlaşdığı məlum olub.
Əhali : Yayoi dövründə b.e.ə. IV – b.e. III əsri əkinçilik və sənətkarlıq intensiv yayılıb, dəmirçilik sənəti inkişaf edib, dəmir və tunc məlumatların istifadəsinə başlanılıb, ipəkçilik və toxuculuq texnalogiyası meydana gəlib, təbii məhsul mübadiləsi yaranıb. Hesab olunur ki, şəkil çəkmə, dəmir, tuncla işləmək bacarıqları Kyuşu adasına Koreyadan gəlib. Həmin dövürdə ilk aristokrat klanları meydana gəlib,dini inanclarını günəş allahı Amaterasudan götürüblər. Bu dövrün adı ilk gil məhsullarının tapıldığı Yayoi (Tokio) ilə bağlıdır. Kənd təsərüffatının yaranması ilə tayfa ittifaqları ilk Yaponiya dövlətini yaratmağa başladılar. Sonralar idarəetmə mərkəzi cənuba – məhsuldar torpaqları olan Kinay rayonuna yerləşdirilib. Yamato tayfasının hakimiyyəti altında isə, ölkə birləşməyə başladı. Arxeoloji tədqiqatların nəticələri sübut edir ki, Yapon arxepelaqı alt paleolit dövründə əhali ilə məskunlaşıb (40 min il b.e.ə. – 13 min il b.e.ə). Comon (13 min il b.e.ə – III əsr b.e.ə) dövründə iqlim dəyişiklikləri ilk insanların təsərrüfat fəaliyyətinə yiyələnmələrinə səbəb oldu. Onun əsasını ovçuluq, yığıcılıq və dənizçilik təşkil edirdi. Əvvəllər mövcud olmayan dəniz sahillərində əhali meydana gəldi. B.e.ə. 3-cü əsrdən etibarən sadə sənətkarlıq inkişaf etməyə başladı. Bu dövrdə gildən düzəldilmiş əşyalar dünyada ən qədim arxeoloji tapıntı sayılır və bura qadın fiqurları, qablar aiddir.
Kofun dövründə (III-VI əsr) indiki Nara prefekturasının ərazisində ilk yapon dövləti Yamato yaranıb. Tədricən siyasi hakimiyyət qüdrətli Soqa klanının əlində cəmləşib, imperator isə ancaq ali sintoist rəhbəri olaraq qalırdı. Bu cür vəziyyət hal-hazırdada Yaponiyada qalmaqdadır – imperator mühüm dini ayinləri yerinə yetirir, siyasi hakimiyyət isə nazirlərin və parlamentin əlində cəmləşib.
Asuka dövrü (538-710) buddizimin yayılması ilə tanınıb. Çin nümunəsi ilə yaradılmış mərkəzləşdirilmiş hökümət, “Riçuri” adlanan qanunlar toplusu, qitə fəlsəfəsinin və mədəni ideyalarının təsiri ilə ilk Yapon mədəniyyətinin çiçəklənməsi baş verib. Şahzadə Setokonun (593-621)hakimiyyəti dövründən başlayaraq həftədə bir dəfə bərabər şəkildə dini ayinlər keçirilirdi, 7 gün ərzində bütün ailələr – imperator ailəsindən başlayaraq müxtəlif dini ayinlər icra edir, öz əcdadlarına hörmət rəmzi olaraq ölənləri yada salır, ehramlara və ailə qəbirsanlıqlarına baş çəkirdilər. Bu dövrdə ölkənin paytaxtı Heico`nun (müasir Nara) müəyyənləşməsi ilə sona çatdı.
Nara dövrü (710-794) üçün Yaponiya cəmiyyətinin sürətlə çinliləşməsi, ilk tarixi salnamənin yaranması, mədəniyyətin, əsasən də buddizmin və poeziyanın çiçəklənməsi xarakterikdir. 759-cu ildə ilk yapon poeziya məcmuəsi “Manyesyu” yaranıb. Yaponiya mədəniyyətində özünəməxsusluq formalaşıb. Paytaxtın Kiyotoya köçürülməsilə Heyan dövrü (794-1185) başlayır. Bu dövrdə çinlilərdən götürülmüş yeni sistem yaradılıb. Sistemə görə, torpaq və onun mülkiyyətçisi imperatorun əmlakı sayılırdı. Buddist rahibləri, böyük torpaq sahibkarları və ölkə sərhədlərini genişləndirən köçərilər vergidən azad olunmuşdu. Getdikcə buddizmin təsiri güclənirdi və bəzi məbədlər rahib döyüşçülərdən ibarət ordu yadırdı. Bu dövr milli yapon janrlarının meydana gəlməsi, xüsusilə, ədəbiyyatın çiçəklənməsi ilə yadda qalıb. Heca əlifbası – Kanın yaranması, çin dilinin əvəzinə yapon dilinin işlənməsinə imkan yaratdı. Bu dövürdə özünüdərk və assimilyasiya baş verdi. Çiçəklənən sakura ağacından zövq almaq və digər milli yapon bayramları Heyan dövründə imperator sarayında yaranıb. Aristokratlar vaxtlarını çiçəklənən ağacların altında zövqlə yüngül içkilər içərək şeir oxumaqla keçirirdilər. Sakura ağacının kiçik bir müddətə çiçəklənməsində aristoklatlar həyatın tez keçdiyini anlayır, çiçəklərin gözəllikdən zövq alır, cəsarət və təmiz düşüncə hiss edirdilər. Buddizmin aristokrat sıralarındakı ölümlərə qarşı tutduğu mövqeyə görə ilk samuraylara qarşı nifrət yaranırdı. 1100-ci ildən başlayaraq imperator sarayı döyüşçü klanları arasında baş verən mübarizələri dayandıra bilmirdi. XII əsrdə 2 əsas nüfuzlu hərbi klan mövcud idi: Minamato (və ya Qenci) və Tayra (və ya Henke). Qenci (1159) üsyanından sonra 2 klan arasında hakimiyyət uğrunda mübarizədən sonra Tayra Kiomori 1168-cı ildən 1178-ci ilədək imperatoru özünə tamamilə tabe etməklə ölkəyə rəhbərlik edib. Tayranın əsas düşməni Minamota klanı və buddizim monastrı olub. Kiomorinin ölümündən sonra Tayra və Minamota klanları arasında hakimiyyət uğrunda mübarizə Minamotanın qələbəsi ilə başa çatan Qempey (1180-1185) müharibəsinə səbəb oldu. Bu da Heyan dövrünün sonu oldu. Minamota Eritomanın iqamətgahı, Yaponiya tarixində növbəti dövrün adı olan Kamakura şəhəri oldu və məhz Yaponiyada siyasət və dinin vahidlik prinsipi tam şəkildə həyata keçdi. Daha sonrakı dövrlərdə Konfusianlıq da yapon cəmiyyətinin etik və dini həyatının fundamentində əhəmiyyətli yer tutdu. Onun çiçəklənməsi XII əsrdən başlayır, məhz o vaxt konfusianlığın budda dini təşkilatının təsiri altından çıxdı və müstəqillik əldə etdi ki, bu da cəmiyyətin təlabatı ilə yarandı. B Yaponiya qədim dövrdə. Daş dövrü. İlk paleolit abidələri. Yığıcılıq, ovçuluq, balıqçılıq. Əkinçiliyin meydana gəlməsi. Neolit dövrü. İvadzuku düşərgəsi. «Dzyomon» (saxsı qablar) mədəniyyəti. İlkin dini inancların meydana gəlməsi. Dəfn mərasimləri və qəbir abidələri. Qəbilə daxilində qadının əsas rol oynaması («Doqu»). Korekava düşərgəsi. Tunc dövrü. «Yayyoy» mədəniyyəti. Qılınc, güzgü, yəşəm daşı və tunc zənglər inancları. Himiko dövrü. Kurqanlar mədəniyyəti («Kofun») dövrü. Yamato dövrü. Eramızın III-VI əsrlərində əhalinin əsas məşğuliyyət sahələri. Qul əməyindən istifadənin meydana gəlməsi. Yaponiyada qulçuluq. Eramızın əvvəllərində Yaponiya-Çin və Yaponiya-Koreya münasibətləri. «Asuka» dövrü (III-VI əsrlər). Qədim dövrdə Yaponiya mədəniyyəti. Din. Buddizm. Memarlıq və heykəltaraşlıq. Özüllü və «qanadlı» tikililərin meydana gəlməsi. Məbəd və monastır tikintisi. Heykəltaraş Tori Bussi. Yazının meydana gəlməsi. İeroqlif yazı sisteminin tətbiq edilməsi. Katakana. Kağız istehsalına başlanması. Ədəbiyyat: «İmperator ailəsinin salnaməsi» («Teyki»), «Qədim sözlər» («Kyuci»).
Tayka çevrilişi və onun nəticələri. Feodal münasi-bətlərinin meydana gəlməsi və onun əsas xüsusiyyətləri. Ayrı-ayrı feodal ailələrinin hakimiyyət uğrunda mübarizəsi. Soqa ailəsinin hakimiyyəti. Şyotoku-Tayşi dəyişiklikləri. «17 maddə məcəlləsi». Erkən feodal dövlətinin yaranması. Dövlət idarəçiliyi sistemi. Tayka çevrilişi və Sumeraqa ailəsinin hakimiyyətə yiyələnməsi. VII-VIII əsrlərdə dövlət quruluşu. Yeni dövlət idarəçilik sisteminin yaradılması. Fucivara evinin hakimiyyəti ələ alması. «Nara dövrü»nün əsas xüsusiyyətləri.
Pay torpaq («Kubinden») sisteminin bərqərar olması. «Tayxoryo» məcəlləsi. Monastır torpaq sahibliyi. Sosial təbəqələşmə. Kəndli kateqoriyaları. Qulların sayının artması. Vergi və mükəlləfiyyətlər.
Çin və Koreya ilə münasibətlər.
Yaponiya VIII-XII əsrlərdə. VIII əsrdən başlayaraq pay torpaq sisteminin tənəzzülü və «syoen» xüsusi torpaq sahibliyinin formalaşması. İmtiyazlı hüquqlara malik pay torpaqların artması və onların xüsusi mülklərə çevrilməsi. İri torpaq sahibliyinin yaranması. XII əsrdə aqrar münasibətlər.
Orta əsr Yaponiya şəhərlərinin meydana gəlməsi. Sənətkarlıq və ticarətin inkişafı. XI əsrdə ilk sənətkarlıq birliklərinin («dza») yaranması. Mərkəzi hakimiyyətin zəifləməsi. «İnsey dövrü». XII əsrdə imperator hakimiyyətinin güclənməsi. Samuraylar silkinin formalaşmasının əsas mənbələri. Samuraylar silkinin ideologiyası. İlk samuray qrupları.
«Xeyyan dövrü»nün əsas xüsusiyyətləri.
Yaponiya Minamoto şoqunluğu dövründə. Daxili vəziyyət.İmperator hakimiyyətinin tədricən məhdudlaşması. İri feodalların Fucivara hakimiyyətinə qarşı çıxışlarının güclənməsi. Tayra və Minamoto ailələri. Dannour döyüşü. Minamoto (Kamakura) şoqunluğunun yaranması. İlk şoqunlar: Minamoto Yoritamo və Xodzyo Tokimasa. İkihakimiyyətlilik dövrünün başlanması. 1205-ci il fərmanı. Hərbi-inzibati idarəçilik sisteminin yaranması. «Bakufu» («Səhra qərargahı»). İnzibati-idarəçilik və Ali Məhkəmə palataları. Samuraylarla iş üzrə idarə, Torpaq rəisliyi və Mühafizəçilər idarəsi.1219-1221-ci illər iğtişaşı və onun nəticələri. 1232-ci il «Qanunlar külliyyatı» («Dzyoey şikimoku»). Sosial münasibətlər. 1238, 1241 və 1267-ci illər qanunları. 1297-ci il «Tokuseyro qanunları», onların mahiyyəti. XIII əsrin ikinci yarısında dövlət idarəçilik sistemində baş vermiş dəyişikliklər. «Syoen» torpaq sahibliyinin tənəzülünün başlanması. Böyük feodal ailələrinin rolunun güclənməsi. Kənd icmalarının xarakterik cəhətləri. Şəhərlərin, sənətkarlıq və ticarətin inkişafı: sexlər və gildiyalar. Əmtəə-pul münasibətlərinin meydana gəlməsi və inkişafı.
Xarici siyasət. Yaponiya monqol işğalları dövründə. Hubilay xanın Yaponiyanı təslim etmək siyasətinin iflasa uğraması. Monqolların Yaponiyaya birinci yürüşü. Monqolların Yaponiyaya ikinci yürüşü. Monqol istilasına qarşı ölkənin müdafiəsinin təşkili. «Kamikadze».
Yaponiya Aşikaqa şoqunluğu dövründə. Daxili vəziyyət. Dövlət inzibati-idarəçilik sistemi. Feodal pərakəndəliyinin güclənməsi. «Döyüşən əyalətlər dövrü». «Onin illəri müharibələri».
Aşikaqa (Muromati) şoqunluğunun sosial-iqtisadi vəziyyəti. Sənətkarlıq və ticarətin inkişafı. İlk «azad bazarların» meydana gəlməsi. Kəndlilərin vəziyyəti. Kəndli çıxışları. Yamaşiro üsyanı və onun nəticələri. İkko təriqətinin fəaliyyəti və 1487, 1532-ci il üsyanları.
Xarici siyasət. Xarici ticarət və dəniz quldurluğu. Çin və Koreya ilə ticarət əlaqələrinin genişləndirilməsi. 1434-cü il Yaponiya-Çin ticarət müqaviləsi. Avropalıların Yaponiyaya ilk gəlişi və onların burada fəaliyyəti. Odlu silahın gətirilməsi ilə hərbi işdə baş verən dəyişikliklər.
Orta əsrlər Yaponiya mədəniyyəti. Din. Erkən orta əsrlərdə buddizmin geniş yayılması. Yeni konfusiyaçılıq və sintoizm. Dini-fəlsəfi baxışlar. «Saytyo» və «Kukay». Monqol yürüşlərindən sonra sintoizmin mövqeyinin güclənməsi. «Tenday» və «Ryobuşinto» məktəbləri. Mandallar. İseda Amaterasu məbədi. «İse şinto» təlimi. «Cen-buddizm». XIV əsrdə Yoşida Kanetomonun «Yeganə ilkin şinto» təlimi.
Maarif. Təhsilin ideloji əsasları. Dünyəvi məktəblər. Xüsusi məktəblər. Ali Akademiyanın yaradılması. Samuray məktəbləri. Sento məktəbi.
Ədəbiyyat. Terakoya məktəbləri. Tarixi əsərlərin yaranması. «Koşiki» («Qədim sərgüzəştlər haqqında qeydlər»), «Nihonqi» («Yaponiya salnamələri»), «Manyosyu» («Yazılı sənədlər külliyatı»), «Fudoki» («Torpaq və ənənələrin təsviri»). Yapon poeziyasının çiçəklənməsi dövrü («Xeyyan dövrü»). Hitomaro, Akahito, Okura, Yakamoti. Tanka. «Kokinvakasyu» (922). Yapon şairləri: Surayuki, Arivara Narihira, Hencyo, Kisen, Bunya Yasuhida, Otomo Kuronuşi, şairələr Onono Komati və Sey Şonoqon. Povestlərin («monoqotari») meydana gəlməsi. «Taketori-monoqotari», «İse-monoqotari», «Yamato-monoqotari» povestləri. İlk yapon romanı «Genci-monoqotari». Saray şairəsi Murasaki. XII-XIV əsrlərdə qəhrəmanlıq dastanlarının yaranması. «Tayra nəsli haqqında dastan». Aşikaqa dövrünə aid «Surecuri» povesti. XIV əsrdə yeni janrların – kyogen, renqa, hokku janrlarının meydana gəlməsi.
Memarlıq və heykəltaraşlıq. Məbəd tikintisində yeni üslublar. Nara şəhərinin tikililəri. Todayci məbədi. Heykəltaraşlıqda mürəkkəb və çoxşaxəli elementlərin meydana gəlməsi. Dünyəvi və portret heykəltaraşlığının inkişafı.
Tətbiqi sənət və rəssamlıq. Metallurgiyanın və ağacişləmənin inkişafı. Tökmə sənəti. Maki-e üslubu. Rəssamlığın meydana gəlməsi. «Mandala», «Ryokay-mandala». Portret rəssamlığı. Divar rəsmləri. Müxtəlif rəssamlıq janrları: emakimano, kakemono. İkebana. Bağ sənəti.
Teatr. Saray tamaşalarının yaranması – «Buqaku». «Qaqaku» musiqisi. «Kaqura» mərasimləri. Xalq teatrı. Noo teatrının yaranması. «Yokoku» canrı. Kanyami və Ceami.
İstinadlar :
1. Yaponiya tarixi, dərs vəsaiti, I hissə-Qismət Davudov. Bakı-2014, səh 3-19.
2. "Qədim Yaponiya mətnləri" məqalələr:
Kayfuso
Kociki
Manyoşu
Link- https://az.m.wikipedia.org/wiki/Kateqoriya:Q%C9%99dim_Yaponiya_m%C9%99tnl%C9%99ri
3. Məqalələr:
http://medeniyyet.az/page/news/18022/-Yapon-medeniyyeti.html?lang=ru
4. Yaponiyanın qədim dövrünün icmalı https://yapon.az/2014/05/08/yaponiyanin-q%C9%99dim-dovrunun-icmali/
5. Qədim Yaponiya (III məqalə)
http://www.nkpi.az/?page=addread&id=915
6. http://dspace.khazar.org/jspui/bitstream/20.500.12323/2151/1/2010-1.doc
7.https://en.m.wikipedia.org/wiki/History_of_Japan
8.https://en.m.wikipedia.org/wiki/Portal:Ancient_Japan
9. http://www.localhistories.org/ancientjapan.html
10. Davudov Q.Ş. Yaponiyanın ASEAN ölkələri ilə əlaqələrinə dair. – Bakı Dövlət Universitetinin 90 illik yubileyi münasibətilə tarix fakültəsi əməkdaşlarının elmi – praktik konfransının materialları. Bakı, 2009
11. Əmirov İ.C. İkinci Dünya müharibəsindən sonra Türkiyə və Yaponiya əlaqələri (1945-2000-ci illər). Bakı, 2007
12. Həsənov Ə. M. Müasir beynəlxalq münasibətlər və Azərbaycanın xarici siyasəti. Bakı, 2005
13. İsmayılov R.İ., Axundov N.Ç. Asiya və Afrika ölkələri tarixi. Bakı,1996 14. İsmayıl R.İ., Axundova N.Ç. Asiya və Afrika ölkələrinin çağdaş tarixi (1945-2000-ci illər). Bakı, 2001
15. Xarici Asiya və Afrika ölkələrinin yeni tarixi. Bakı,1962
16. Qarayeva G.İ. Asiya və Afrika ölkələrinin yeni tarixi (metodik