Uyğurlar üçün mənbəyə bax

{{Məqalə problemləri|
{{Mənbə azlığı}}
{{Vikiləşdirmək}}
}}
{{Xalq
|adı           = Uyğurlar
|şəkil         = 
|şəklin izahı  = 
|ümumi sayı    = 28.000.000
|ərazi1        = {{CHN}}
|sayı1         = 23.000.000
|ref1          = (2010)<ref>中华人民共和国国家统计局: [http://www.stats.gov.cn/tjsj/pcsj/rkpc/6rp/excel/A0201.xls 2-1  全国各民族分年龄、性别的人口] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20150924122908/http://www.stats.gov.cn/tjsj/pcsj/rkpc/6rp/excel/A0201.xls |date=2015-09-24 }}</ref><ref>'''The World Uyghur Congress''' :[http://www.uyghurcongress.org/en/?p=488%20Brief%20History%20of%20East%20Turkestan Brief History of East Turkestan] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140819043823/http://www.uyghurcongress.org/en/?p=488%20Brief%20History%20of%20East%20Turkestan |date=2014-08-19 }}</ref>
|ərazi2        = {{KSA}}
|sayı2         = 800 000
|ref2          = (2012)<ref name="Численность населения Республики Казахстан по отдельным этносам на 1 января 2012 года">Агентство Республики Казахстан по статистике: [http://www.stat.kz/publishing/2012/%D0%B4%D0%B5%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%84%D0%B8%D1%8F/%D0%90%D0%BF%D1%80%D0%B5%D0%BB%D1%8C/12_2011_%D0%91-15-10-%D0%93.rar Численность населения Республики Казахстан по отдельным этносам на 1 января 2012 года] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20130603061254/http://www.stat.kz/publishing/2012/%D0%B4%D0%B5%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%84%D0%B8%D1%8F/%D0%90%D0%BF%D1%80%D0%B5%D0%BB%D1%8C/12_2011_%D0%91-15-10-%D0%93.rar |date=2013-06-03 }}</ref>
|ərazi3        = {{UZB}}
|sayı3         = 600 000
|ref3          = (2012)<ref name="5.01.00.03 Национальный состав населения">Национальный статистический комитет Кыргызской Республики: [http://www.stat.kg/stat.files/din.files/census/5010003.pdf 5.01.00.03 Национальный состав населения] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20131113151445/http://www.stat.kg/stat.files/din.files/census/5010003.pdf |date=2013-11-13 }}</ref>
|ərazi4        = {{KAZ}}
|sayı4         = 400 000-650 000
|ref4          = (2000)<ref>[http://www.library.cjes.ru/files/pdf/ethno-atlas-uzb.pdf Etnic Atlas of Uzbekistan (2000 census)] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20091007180449/http://www.library.cjes.ru/files/pdf/ethno-atlas-uzb.pdf |date=2009-10-07 }} yoxlanılıb : 24.08.2010</ref>
|ərazi5        = {{USA}}
|sayı5         = 450 000
|ref5          = (2010)<ref name="Национальный состав населения Российской Федерации">Портал "Всероссийская перепись населения 2010 года" - ''Окончательные итоги Всероссийской переписи населения 2010 года'' :[http://www.perepis-2010.ru/results_of_the_census/tab5.xls Национальный состав населения Российской Федерации] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20131204011922/http://www.perepis-2010.ru/results_of_the_census/tab5.xls |date=2013-12-04 }}</ref>
|ərazi6        = {{TUR}}
|sayı6         = 300 000
|ref6          = (1995)<ref>{{cite web|url=http://asgabat.net/turkmenistan/itogi-vseobschei-perepisi-naselenija-turkmenistana-po-nacionalnomu-sostavu-v-1995-godu.html|title=Итоги всеобщей переписи населения Туркменистана по национальному составу в 1995 году. — '''Ashgabad.net'''|publisher=|accessdate=30 iyul, 2015|archive-date=2016-03-10|archive-url=https://web.archive.org/web/20160310001057/http://asgabat.net/turkmenistan/itogi-vseobschei-perepisi-naselenija-turkmenistana-po-nacionalnomu-sostavu-v-1995-godu.html|url-status=dead}}.</ref>
|ərazi7        = {{IND}}
|sayı7         = 350 000
|ref7          = (2010)<ref name="Ҷилди 3. Ҳайати миллӣ ва донистани забонҳо, шаҳрвандии аҳолии Ҷумҳурии Тоҷикистон">Сайти расмии Агентии омори назди Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон: [http://www.stat.tj/img/526b8592e834fcaaccec26a22965ea2b_1355500027.pdf Ҷилди 3. Ҳайати миллӣ ва донистани забонҳо, шаҳрвандии аҳолии Ҷумҳурии Тоҷикистон] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20170113220950/http://www.stat.tj/img/526b8592e834fcaaccec26a22965ea2b_1355500027.pdf |date=2017-01-13 }}</ref>
|ərazi8        = {{KGZ}}
|sayı8         = 98 000
|ref8          = (2001)<ref>Population statistics of Eastern Europe: [http://pop-stat.mashke.org/ukraine-ethnic2001.htm Ethnic composition of Ukraine 2001] {{Vebarxiv|url=https://archive.today/20120526041153/http://pop-stat.mashke.org/ukraine-ethnic2001.htm |date=2012-05-26 }}</ref>
|dili          = [[Uyğur dili]]
|qohum xalqlar = [[Özbəklər]]
|dini          = [[İslam]] (əsasən [[sünni]] və [[Sufizm|sufi]])
|mənşəyi       = [[Türk xalqları|Türk]]
}}
'''Uyğurlar''' — [[Göytürk xaqanlığı|Göytürk imperiyası]] dağıldıqdan sonra [[Qutluq Bilgə Kül xaqan|Qultuq Bilgə Kül xaqan]] 744-cü ildə [[Uyğur xaqanlığı]]nın əsası qoymuşdur. [[Çin Xalq Respublikası]]nda yaşayan [[Türk xalqları|türk xalqı]], dilləri [[Altay dilləri]] ailəsinin [[Türk dilləri|Türk dili]] qrupuna aiddir və [[islam]] dininə sitayiş edirlər. 842-ci ildə Qırğız tayfalarının üsyanı nəticəsində süqut etmişdir.{{mənbəsiz}}

Çin mənbələrində müxtəlif şəkillərdə (hoei-ho, vei-ho və s.) rastlaşan uyğur adının mənası 974-cü ilə aid Çincə bir əsərdə "şahin sürətilə dolaşan və hücum edən" kimi göstərilib. Amma türk tarixçilər bunun doğru olmadığını, uyğur adının uy (əqrəba, müttəfiq) və gur ifadələrinin birləşməsindən yarandığını deyirlər. Bu baxımdan tarixdə ortaya çıxan "on uyğur" adının "on müttəfiq" mənasında işlədilməsi ehtimalına üstünlük verilir. Bəzi mənbələrdə isə uyğur kəlməsi təqib edən, izləyən kimi göstərilir.

== Tarixi ==
[[Fayl:Uyghur Khaganate.png|thumb|250px|[[Uyğur xaqanlığı|Uyğur Xaqanlığı]]]]
Doğu (şərqi) Türküstan dedikdə Rusiya Federasiyasından sonra Türk Dünyasının assimilyasiyaya məruz qalmış bir parçası, eli, obası başa düşülür. Çin əsarəti altında olan türk ərazilərində yaşayan türk boylarından ən çoxsaylıları uyğur, qazax, qırğız, salar türkləri, sarı uyğurlar və tatarlar sayılır. Çinin 52 əsas etnosdan təşkil edilməsi dövlətin Konstitusiyasında əks olunub.

ÇXR-də türk xalqları Şərqi Türküstan — Uyğur muxtar rayonunda və Qansu əyalətində yaşayırlar. SUMR-da başlıca olaraq uyğurlar, qazaxlar, qırğızlar, sarı uyğurlar və tatarlar məskunlaşıblar. Uyğur muxtar rayonunda qazaxlara məxsus muxtar vilayət, qırğızlara məxsus muxtar qəza da mövcuddur. Eləcə də Uyğur muxtar bölgəsində xalxa-monqollara məxsus muxtar vilayət və qəza, dunqallara məxsus muxtar qəza da var. Qansu əyalətində isə Salar türklərinə məxsus və tibetlilərlə birgə 3 muxtar qəza mövcuddur. Çində türk xalqları digər bölgələrdə, xüsusilə Daxili Monqolustan muxtar bölgəsi və Tibet Muxtar Bölgəsində də ən qədim dövrlərdən indiyədək yaşamaqdadırlar.
.<ref>{{cite web |url=http://www.anl.az/down/meqale/xalqcebhesi/2012/dekabr/281121.htm |title=Uyğurlar: tarixi, aqibəti |author= |date= |website= |publisher=www.anl.az |language=az |access-date= 2 iyun 2023|archive-url=https://archive.today/20230602120358/http://www.anl.az/down/meqale/xalqcebhesi/2012/dekabr/281121.htm |archive-date= }}</ref>

== Qalereya ==
<gallery mode="packed-hover" heights="130px">
Fayl:Taqiyah (type of hijab).jpg
Fayl:Barbier in Kaxgar.jpg|Uyghur Barber in Kashgar. Traditionally Uyghur men shave their heads and wear a hat called [[doppa]].
Fayl:Uigurs-Turpan.jpg|Two Uyghurs living in the far west of China. Turpan.
Fayl:Khotan-mercado-chico-d01.jpg|Young boy in Khotan.
Fayl:Khotan-fabrica-seda-d02.jpg|Uyghur woman at a silk factory, Khotan.
Fayl:Khotan-mercado-chicos-d01.jpg|Young boys at the market.
Fayl:Uyghur-elders-sunday-market-Kashgar.jpg|Uyghur elders at sunday market, [[Kashgar]].
Fayl:Uyghur-redhead.jpg|Uyghur girl, wearing clothing made of fabric of distinctive design worn by Uyghur women.
Fayl:Uyghur-hunter-Kashgar.jpg|An Uyghur hunter, Kashgar.
Fayl:Khotan-mercado-d41.jpg|Tool sharpeners at the market, Khotan.
Fayl:Uyghur girl in Turpan, Xinjiang, China - 20050712.jpg|A young Uyghur girl in Turpan, Xinjiang.
Fayl:Uyghur camel drivers in Xinjiang.jpg|Uyghur camel drivers in Xinjiang.
Fayl:Khotan-melikawat-chicas-d03.jpg|Young Uyghur woman, c. 2005.
Fayl:Uyghur man in Kashgar.jpg|Uyghur man in Kashgar.
Fayl:Khotan-mercado-d39.jpg|Sunday market in [[Hotan]].
Fayl:Uyghur-man-at-Kashgar-Sunday-Market.jpg|Uyghur man in traditional costume at Kashgar Sunday Market.
Fayl:Uyghur-Dopa-Maker.jpg|Dopa Maker, traditional Uyghur hats, Kashgar.
</gallery>

== Sayı ==
{{Başlıq genişləndir}}
* Uyğurların məskunlaşdıqları ölkələrin əksəriyyətində ölkə əhalisinin etnik tərkibi haqqında məlumatlar ya yox deyiləcək qədər azdır ([[Türkiyə]], [[Özbəkistan]], [[Türkmənistan]], [[Pakistan]], Səudiyyə Ərəbistanı və s. ölkələr) ya da ki, xeyli ölçüdə təhrif olunduqdan sonra (Rusiya FR , Çin XR və s. ölkələr) dünya ictimaiyyətinə təqdim olunduğu üçün uyğurların saylarına dair əminliklə söylənilə biləcək rəqəmlər qətiyyən olmadığı kimi ehtimallar irəli sürməkdə olduqca çətindir, ancaq onların sayının minimum həddini ehtimal etmək mümkündür . Beləliklə ayrı-ayrı ölkələrin rəsmi rəqəmlərinə dayanaraq ehtimal etmək olarki 2012-ci ilin əvvəlində dünyada ən azı '''11 milyon''' uyğur türkü yaşamaqdadır və onların 93%-ə qədəri Çin XR vətəndaşlarıdır, ancaq daimi olaraq Çində yaşayan və ya bu ölkənin təhlükəsizlik orqanları tərəfindən təqib olunaraq xarici ölkələrdə sığınacaq tapmış uyğur qaçqınlarının sayı dəqiq məlum deyildir.
* Bununla belə [[Ümumdünya Uyğur Kongresi]]nin məlumatlarına əsasən 2010-cu ilin sonu etibarilə dünyada yaşayan uyğurların ümumi sayı '''28 milyon'''<ref name="Uyghur Langue">'''The World Uyghur Congress''' :[http://www.uyghurcongress.org/en/?p=483%20Uyghur%20Langue Uyghur Langue] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20160819054549/http://www.uyghurcongress.org/en/?p=483%20Uyghur%20Langue |date=2016-08-19 }}</ref> nəfərdir . Onun 20 milyonu Çində<ref>'''UNPO''' :[http://www.unpo.org/members/7872 East Turkestan] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20200411234141/https://unpo.org/members/7872 |date=2020-04-11 }}</ref>, 1 milyonu isə əsasən [[Qazaxıstan]], [[Özbəkistan]] və Qırğızıstanda, qismən [[Tacikistan]], [[Əfqanıstan]], [[Pakistan]], [[Səudiyyə Ərəbistanı]], [[Rusiya]], [[Türkiyə]], [[Türkmənistan]], [[Misir]] və [[Monqolustan]]da, az saylı diasporlar şəklində isə [[Avstraliya]]da, [[Yaponiya]]da, [[Kanada]]da, [[Amerika Birləşmiş Ştatları|ABŞ]]-də, [[Albaniya]]da, [[Almaniya]]da, [[Norveç]]də, [[İsveç]]də, [[Niderland]]da, [[Avstriya]]da, [[Belçika]]da, [[Danimarka]]da, [[Finlandiya]]da, [[Böyük Britaniya|Böyük Britaniya Krallığında]], [[Fransa]]da və [[İsveçrə]]də yaşayırlar.<ref name="Uyghur Langue" />

=== Çində ===
<center>
{| border=1 cellpadding=2 cellspacing=1 align=centerr
|+'''Çin-də rəsmi siyahıya almalarda Uyğurların sayı<ref>{{Cite web |title=The Xinjiang Incident’s causes are due to Unequal Ethnic Policy, Unequal demographic Policy, and Unequal Economic Policy |url=http://torguqin.wordpress.com/2009/07/09/chinese-expert-on-xinjiang/ |access-date=2010-08-17 |archive-date=2011-12-19 |archive-url=https://web.archive.org/web/20111219084803/http://torguqin.wordpress.com/2009/07/09/chinese-expert-on-xinjiang/ |url-status=live }}</ref>'''
|-
! Siyahıya alma tarixi
! Uyğurların sayı
|-
|1953||3,640,125<ref>{{Cite web |title=Today's Muslim Population in China |url=http://kcm.co.kr/bethany_eng/a_code/china5.html |access-date=2011-07-23 |archive-date=2011-07-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110716152813/http://kcm.co.kr/bethany_eng/a_code/china5.html |url-status=dead }}</ref>
|-
|1964||3,996,311
|-
|1982||5,986,869<ref>Taklamakan Uyghur Publishing home page : [http://www.uyghurweb.net/En/t_uyghur.html The Uyghurs’ Homeland] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20220328162112/http://www.uyghurweb.net/En/t_uyghur.html |date=2022-03-28 }}</ref>
|-
|1990||7,214,431<ref>{{Cite web |title=Extensive list of all the languages of China. Chinese languages. |url=http://worldinterpreting.com/China_Languages.aspx |access-date=2011-07-18 |archive-date=2011-11-14 |archive-url=https://web.archive.org/web/20111114081845/http://worldinterpreting.com/China_Languages.aspx |url-status=dead }}</ref><ref name="Ethnic Minority Elites in China’s Party-State Leadership: An Empirical Assessment">{{Cite web |title=Ethnic Minority Elites in China’s Party-State Leadership: An Empirical Assessment |url=http://media.hoover.org/sites/default/files/documents/CLM25CL.pdf |access-date=2011-07-18 |archive-date=2021-08-30 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210830001429/https://media.hoover.org/sites/default/files/documents/CLM25CL.pdf |url-status=dead }}</ref>
|-
|2000||8,399,393<ref name="Ethnic Minority Elites in China’s Party-State Leadership: An Empirical Assessment" /><ref>China.org.cn : [http://www.china.org.cn/e-groups/shaoshu/shao-uygur.htm The Uygur ethnic minority] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20220318063350/http://www.china.org.cn/e-groups/shaoshu/shao-uygur.htm |date=2022-03-18 }}</ref>
|-
|}
 </center>

=== Özbəkistanda ===
[[Özbəkistan]]dakı Uyğur Mədəniyyət Mərkəzinin iddiasına əsasən 2004<ref name="Disappearing Diaspora in Uzbekistan" />-cü ilə olan qeyri-rəsmi təxminə görə bu ölkədə '''200,000'''<ref name="Disappearing Diaspora in Uzbekistan">Uyghur American Association (UAA) — '''Uyghur Human Rights Project''' :[http://uhrp.org/old/articles/153/1/Disappearing-Diaspora-in-Uzbekistan/Disappearing-Diaspora-in-Uzbekistan.html Disappearing Diaspora in Uzbekistan] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140813033259/http://uhrp.org/old/articles/153/1/Disappearing-Diaspora-in-Uzbekistan/Disappearing-Diaspora-in-Uzbekistan.html |date=2014-08-13 }}…Published in 08/4/2004</ref> nəfər uyğur yaşadığı ehtimal olunur.<ref>The Migration Review Tribunal (the MRT) and the Refugee Review Tribunal : [http://www.mrt-rrt.gov.au/ArticleDocuments/173/UZB35765.pdf.aspx Keywords: Uzbekistan – Uighurs – Discrimination – Forcible return to China – Separatist movements] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20110601232457/http://www.mrt-rrt.gov.au/ArticleDocuments/173/UZB35765.pdf.aspx |date=2011-06-01 }}</ref>

=== Monqolustanda ===

=== Əfqanıstanda ===
Əsasən [[Əfqanıstan]]ın [[Bədəxşan vilayəti]]ndə (vilayət əhalisini əsasən [[özbəklər]] və [[taciklər]], az sayda [[qırğızlar]] və uyğurlar təşkil edir) məskunlşamışdırlar. Sayları təxminən 3,000<ref name="report for language code: uig">'''Ethnologue.com''' :[http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=uig report for language code: uig] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20090116022247/http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=uig |date=2009-01-16 }}</ref> nəfərdir.

== Həmçinin bax ==
* [[Sincan-Uyğur Muxtar Rayonu]]

== İstinadlar ==
{{İstinad siyahısı}}
{{etnos-qaralama}}
{{Türkdilli xalqlar}}

[[Kateqoriya:Uyğurlar| ]]
[[Kateqoriya:Türk xalqları]]
[[Kateqoriya:Çində yaşayan etnik qruplar]]