Universal insan üçün mənbəyə bax

{{vikiləşdirmək}}
{{mənbə azlığı}}

'''Universal insan,''' '''ensiklopedist''', '''polimat''' ([[Yunan dili|Yunanca]]: πολυμαθής, romanlaşdırılmış: polymathēs, lit. ‘çox öyrənilmiş’; [[Latın dili|Latınca]]: homo universalis, lit. ‘universal insan’) biliyi xeyli sayda mövzunu əhatə edən və kompleks strukturlardan istifadə etdiyi məlum olan fərddir. Xüsusi problemlərin həlli ilə bağlı biliklər.

Qərbi Avropada polimatiya terminini öz başlığında istifadə edən ilk əsər (De Polymathiatractatio: integri operis de studiis veterum<ref>{{Cite book |last=National Library of Naples |url=https://archive.org/details/bub_gb_QWVA4EYdY6cC/page/n11/mode/2up |title=De polymathia tractatio. Integri operis de studiis veterum, apospasmation.Joan. A Wovver |date=1603-01-01 |publisher=ex Biblipolio Frobeniano |language=Latin}}</ref>) 1603-cü ildə Hamburq filosofu [[İohann von Vuern]]<ref>{{Cite web |title=Elm Adamı |url=https://en.wikipedia.org/wiki/Johann_von_Wowern |access-date=2023-11-04 |archive-date=2023-03-18 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230318045213/https://en.wikipedia.org/wiki/Johann_von_Wowern |url-status=live }}</ref> tərəfindən nəşr edilmişdir. Von Wowern polimatikanı "hər cür tədqiqatlardan əldə edilən müxtəlif mövzular üzrə biliklər… intizamların bütün sahələrində sərbəst şəkildə yayılan, insan şüurunun onları yorulmaz bir sənaye ilə izləyə biləcəyi dərəcədə" kimi təyin etdi. Von Voern hikməti, [[ədəbiyyat]]ı, [[filologiya]]nı, [[filomatiya]]nı<ref>{{Cite web |title=philomath |url=https://eksisozluk1923.com/philomath--1581373 |access-date=2023-11-04 |website=ekşi sözlük |language=tr |archive-date=2023-11-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20231104013415/https://eksisozluk1923.com/philomath--1581373 |url-status=live }}</ref> və çox tarixini sinonimlər kimi sadalayır.

Termin [[ingilis dili]]ndə qeydə alınmış ən erkən istifadəsi 1624-cü ildə [[Robert Burton]]<ref>{{Cite web |title=robert burton |url=https://eksisozluk1923.com/robert-burton--934834 |access-date=2023-11-04 |website=ekşi sözlük |language=tr |archive-date=2023-11-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20231104013417/https://eksisozluk1923.com/robert-burton--934834 |url-status=live }}</ref> tərəfindən yazılmış [[The Anatomy of Melancholy]]<ref>{{Cite book |last=Burton |first=Robert |url=https://www.google.az/books/edition/The_Anatomy_of_Melancholy/-IRMAAAAYAAJ?hl=en&gbpv=1&dq=The+Anatomy+of+Melancholy&printsec=frontcover |title=The Anatomy of Melancholy: What it Is, with All the Kinds, Causes, Symptoms, Prognostics, and Several Cures of It... |date=1836-01-01 |publisher=T. Wardle |language=en}}</ref> kitabının ikinci nəşrindədir; Polimatist forması bir qədər köhnədir ilk dəfə 1621-ci ildə [[Riçard Montaqu]]nun<ref>{{Cite web |last=Ricahard Montagu |date=https://en.wikipedia.org/wiki/Richard_Montagu |title= |url=}}</ref> [[Ondalıq Tarixinin mərhum hissəsində Diatribae-də]]<ref>{{Cite book |last=Montagu |first=Richard |url=https://www.google.az/books/edition/Diatrib%C3%A6_Upon_the_First_Part_of_the_Lat/1AQHC-Lm1_EC?hl=en&gbpv=1&pg=PP7&printsec=frontcover |title=Diatribæ Upon the First Part of the Late History of Tithes |date=1621-01-01 |publisher=F. Kyngston, for M. Lownes |language=en}}</ref> görünür. Oxşar polihistor termininin ingilis dilində istifadəsi 16-cı əsrin sonlarına aiddir.

Polimatlara [[elm]], [[texnologiya]], [[mühəndislik]], [[riyaziyyat]] və [[incəsənət]]in bir neçə sahəsində üstün olan [[İntibah]] və [[Maarifçilik|Maarifçiliyin]] böyük alimləri və mütəfəkkirləri daxildir. İtalyan İntibahında, polimat ideyası, iddiaya görə, özü də polimatik [[Leon Battista Alberti]] (1404–1472) tərəfindən "insan istəsə hər şeyi edə bilər" ifadəsində ifadə edilmişdir. [[Qotfrid Leybnits]] tez-tez polimat kimi görünürdü. [[Əl-Biruni]] həm də polimatik idi. Digər tanınmış və məşhur polimatlar arasında [[Leonardo da Vinçi|Leonardo da Vinci]], [[Hildegard of Bingen]], [[İbn əl-Haytəm|İbn əl-Haytham]], [[Rabindranath Tagore]], [[Mixail Lomonosov]], [[Johann Wolfgang von Goeth]]e, [[Alan Türinq|Alan Turing]], [[Bencamin Franklin|Benjamin Franklin]], [[John von Neumann]], [[Omar Khayyamr]]i, [[Charles Sanders Peirce]], [[Henri Puancaré]], [[İsaak Azimov|İsaak Asimov]], [[Nikolay Kopernik]], [[Rene Dekart]], [[Aristotel]], [[Averroes]], [[Arximed]], [[Corc Vaşinqton Karver]], [[Hipatiya|Hypatia]], [[Blez Paskal]], [[Afrikalı Horton|Africanus Horton]], [[Vanq Vey]], [[İsaak Nyuton]], [[Leonhard Euler]], [[Emilie du Şatelet]], [[Nikolas Telason]], [[Berroma Telason]] , [[Thomas Young]], [[Sequoyah]], [[Thomas Jefferson]] və [[Pierre-Simon Laplace]].
[[Fayl:Leonardo da Vinci - presumed self-portrait - lossless.png|thumb|[[Rəssam]], [[Mühəndislik|mühəndis]], [[alim]], [[nəzəriyyəçi]], [[Heykəltaraşlıq|heykəltəraş]] və [[memar]] kimi fəaliyyət göstərən [[Yüksək İntibah|Yüksək İntibah dövrünün]] italyan '''polimatı''' idi. Şöhrəti əvvəlcə rəssam kimi əldə etdiyi nailiyyətlərə söykənsə də, o, [[anatomiya]], [[astronomiya]], [[botanika]], [[kartoqrafiya]], rəssamlıq və [[paleontologiya]] kimi müxtəlif mövzularda rəsmlər və qeydlər hazırladığı dəftərləri ilə də tanındı.]]
[[Renessans humanizminin]] insanların öz inkişaf imkanlarının hüdudsuz olması ilə bağlı əsas prinsipini təcəssüm etdirən bu konsepsiya insanların bütün bilikləri əhatə etməli və öz qabiliyyətlərini mümkün qədər tam şəkildə inkişaf etdirməli olduğu anlayışına gətirib çıxardı. Bu, renessans insanı terminində ifadə edilir və tez-tez bütün nailiyyət sahələrində: intellektual, bədii, sosial, fiziki və mənəvi sahədə bacarıqlarını inkişaf etdirməyə çalışan o yaşdakı istedadlı insanlara şamil edilir.

"[[Renessans adamı]]" termini ilk dəfə 20-ci əsrin əvvəllərində yazılı ingilis dilində qeyd edilmişdir. İntibahdan əvvəl, dövründə və ya ondan sonra yaşayan böyük mütəfəkkirlərə istinad etmək üçün istifadə olunur. [[Leonardo da Vinçi]] tez-tez [[İntibah]] insanının [[arxetip]]i, "sönməz maraq" və "qızdırmalı ixtiraçı təxəyyül" adamı kimi təsvir edilmişdir. Bir çox görkəmli polimatlar İntibah dövründə yaşamışlar, təxminən 14-cü əsrdən 17-ci əsrə qədər davam edən və Orta əsrlərin sonlarında İtaliyada başlayan və daha sonra Avropanın qalan hissəsinə yayılan mədəni hərəkat. Bu polimatların təhsilə dairəvi yanaşması o dövrün [[Humanizm|humanistlərinin]] ideallarını əks etdirirdi. O dövrün bir bəy və ya saray əyanından bir neçə dildə danışması, [[musiqi aləti]]ndə ifa etməsi, [[şeir]] yazması və s.

Ümumdünya təhsil ideyası polimatik qabiliyyətə nail olmaq üçün vacib idi, buna görə də [[universitet]] sözü öyrənmə yerini təsvir etmək üçün istifadə edilmişdir. Bununla belə, orijinal [[Latın dili|latın]] sözü ''universitas'' ümumiyyətlə "bir orqana, cəmiyyətə, şirkətə, icmaya, gildiyaya, korporasiyaya və s. birləşmiş bir sıra şəxslərə" aiddir. Bu dövrdə universitetlər konkret sahələr üzrə ixtisaslaşmırdı, əksinə, tələbələri geniş [[elm]], [[fəlsəfə]] və [[ilahiyyat]] sahələri üzrə hazırlayırdılar. Bu ümumbəşəri təhsil onlara müəyyən bir sahənin ustası olmaq üçün şagirdlik fəaliyyətini davam etdirə biləcək bir əsas verdi.

Bu gün kiməsə "[[Renessans adamı]]" deyildikdə, o nəzərdə tutulur ki, bir neçə sahədə geniş maraqlara və ya səthi biliyə malik olmaqdansa, bu fərdlərin ən azı bəziləri üzrə daha dərin biliyə və bacarıqlara, hətta təcrübəyə malik olması nəzərdə tutulur.

Bəzi lüğətlər bir çox maraqları və ya istedadları olan birini təsvir etmək üçün "[[Renessans adamı]]" terminindən istifadə edir, digərləri isə [[İntibah dövrü]] ilə məhdudlaşan və daha çox [[Renessans idealları]] ilə əlaqəli bir məna verir.

== İstinadlar ==
{{İstinad siyahısı}}

[[Kateqoriya:Təfəkkür]]
[[Kateqoriya:İntibah dövrü]]
[[Kateqoriya:Maarifçilik dövrü]]
[[Kateqoriya:Terminologiya]]