Cinnilər tayfası: Redaktələr arasındakı fərq
Redaktənin izahı yoxdur |
k replaced: <references/> → {{İstinad siyahısı}} using AWB |
||
| Sətir 1: | Sətir 1: | ||
'''Cinlilər (Cin/çen)''' — erkən orta əsrlərdə indiki [[İrəvan]] və indiki [[Gürcüstan]] ərazisində yaşamış türkdilli tayfalardan biri olmaqla yanaşı [[Azərbaycan türkləri]]nin etnogenezində rol oynamış [[tayfa]]. Mənbələrin verdiyi məlumata görə, ilkin türk dövründən başlamış XVIII əsrə qədər Gürcüstan ərazisindən [[Şəmkir]]ə qədər [[Kür]] boyunca cinli tayfaları yaşamış, [[XVIII əsr]]in sonlarında isə gürcü kralının tabeliyindən çıxaraq [[kəngərlilər]]lə birlikdə [[Qarabağ mahalı]]na köçmüşlər. |
'''Cinlilər (Cin/çen)''' — erkən orta əsrlərdə indiki [[İrəvan]] və indiki [[Gürcüstan]] ərazisində yaşamış türkdilli tayfalardan biri olmaqla yanaşı [[Azərbaycan türkləri]]nin etnogenezində rol oynamış [[tayfa]]. Mənbələrin verdiyi məlumata görə, ilkin türk dövründən başlamış XVIII əsrə qədər Gürcüstan ərazisindən [[Şəmkir]]ə qədər [[Kür]] boyunca cinli tayfaları yaşamış, [[XVIII əsr]]in sonlarında isə gürcü kralının tabeliyindən çıxaraq [[kəngərlilər]]lə birlikdə [[Qarabağ mahalı]]na köçmüşlər.<ref name="ReferenceA">Azərbaycan toponimlərinin ensklopedik lüğəti, II cilddə. Bakı-2007. I cild, səh. 175.</ref>. |
||
== Ümumi məlumat == |
== Ümumi məlumat == |
||
[[Güney Qafqaz]]da cinlilər həm [[Ermənistan]], həm də [[Gürcüstan]] ərazisində III-IV əsrdən məskunlaşıblar. Ermənistandakı cinlilər IV əsrdən xristian dinini qəbul etmişdilər. VIII əsrə qədər ermənlərin qoşunlarının başçılarının hamısı Cinli tayfasından idi. Cinlilərin əcdadı Mamiqun adlı başçının adı ilə ermənicə Mamikonian "Mamiqunlar" adını daşıyırdılar. |
[[Güney Qafqaz]]da cinlilər həm [[Ermənistan]], həm də [[Gürcüstan]] ərazisində III-IV əsrdən məskunlaşıblar. Ermənistandakı cinlilər IV əsrdən xristian dinini qəbul etmişdilər. VIII əsrə qədər ermənlərin qoşunlarının başçılarının hamısı Cinli tayfasından idi. Cinlilərin əcdadı Mamiqun adlı başçının adı ilə ermənicə Mamikonian "Mamiqunlar" adını daşıyırdılar.<ref>Q.Ə.Qeybullayev. Qədim türklər və Ermənistan. Bakı: 1993</ref> Gürcüstanda [[Kür çayı]]nın sahilində yaşayan cinlilər əvvəlcə xristian dinini qəbul etməmişdilər. Onların yaşadığı qala indi gürcü dilində Şamşvilde adlanır ki, bu da üç ox (gürcü dilində sami – üç, şvilde – ox) adının tərcüməsidir. |
||
"Sisakan tarixi" əsərinin müəllifi, əslən türk cinli olan [[Stepan Orbelian]] (atasının adı Tarsancdır. Bu ad Xəzər sərkərdələrindən biri, Bizans mənbələrində adı çəkilən Tarmanc adı ilə müqayisə olunur) yazır ki, cinlilər III əsrdə Çin-Bakurun başçılığı ilə Dəryal (türkcə dar-darısqal və yal sözlərindən ibarət olan bu ad sonralar səhvən farsca Dar-alan – Alan qapısı kimi izah edilmişdir. Halbuki heç bir mənbədə bu toponimin Daralan forması yoxdur) keçidi vasitəsiylə Şimaldan Gürcüstana gəlmiş və gürcü çarı onları hörmətlə qəbul edərək yerləşmələri üçün Orbeti (qartal yurdu) qalasını vermişdir. Cinlilərin hakim sülaləsi bu qalada yaşadığına görə Orbeli adlanırdı. Bu sülalə min ilə yaxın hakimiyyətdə olmuş və [[1117]]-ci ildə süqut etmişdir. [[Gürcülər]]də XIX əsrə qədər məşhur Orbeli knyaz nəsli də öz adını türk cinlilərdən almışdı. Erməni tarixçisi N.Q.Adons yazmışdı ki, XIX əsrin əvvəllərində [[Gürcüstan]]da knyaz Orbelianlar əcdadlarını cinlilərin arasında axtarırlar və Çin-Bakuru özlərinin ulu əcdadı hesab edirlər. Orbeli (Orbelian) xan nəsli [[1117]]-ci ildə Gürcüstanda [[Lori qalası]]nı tikdirmişdilər. Lakin xristian [[ermənilər]] və [[gürcülər]] Orbelilərə qarşı mübarizə aparırdılar. Nəticədə bu xan nəslinn bir hissəsi qoşunu ilə [[Sisakan]]a köçüb gəlmiş, xristian dinini qəbul etmiş, sonra da hakimiyyəti ələ almışdı. XIII əsrdə Sisakanın hakimi [[Stepan Orbelian]] idi. Onun [[1290]]-cı ildə yazdığı "Sisakan nəslinin tarixindən" adlı əsəri qrabar dilində yazılmışdır. Bu da təbii idi. O vaxt Sisakanda (Sisakan kilsəsi Alban kilsəsinə tabe idi. Ərəb xəlifəsi isə Alban kilsəsini erməni kilsəsinə tabe etmişdi) kilsə artıq erməni kilsəsinə tabe idi və xristian [[Qafqaz albanları]] arasında da bütün yazı-pozu qrabar (qədim erməni) dilində aparılırdı. Xristian dininə qulluq edən Stepan Orbeliani də əsərini erməni dilində yazmalı idi<ref>Q.Qeybullayev. Azərbaycan türklərinin təşəkkülü tarixindən. Bakı: 1994</ref>. |
"Sisakan tarixi" əsərinin müəllifi, əslən türk cinli olan [[Stepan Orbelian]] (atasının adı Tarsancdır. Bu ad Xəzər sərkərdələrindən biri, Bizans mənbələrində adı çəkilən Tarmanc adı ilə müqayisə olunur) yazır ki, cinlilər III əsrdə Çin-Bakurun başçılığı ilə Dəryal (türkcə dar-darısqal və yal sözlərindən ibarət olan bu ad sonralar səhvən farsca Dar-alan – Alan qapısı kimi izah edilmişdir. Halbuki heç bir mənbədə bu toponimin Daralan forması yoxdur) keçidi vasitəsiylə Şimaldan Gürcüstana gəlmiş və gürcü çarı onları hörmətlə qəbul edərək yerləşmələri üçün Orbeti (qartal yurdu) qalasını vermişdir. Cinlilərin hakim sülaləsi bu qalada yaşadığına görə Orbeli adlanırdı. Bu sülalə min ilə yaxın hakimiyyətdə olmuş və [[1117]]-ci ildə süqut etmişdir. [[Gürcülər]]də XIX əsrə qədər məşhur Orbeli knyaz nəsli də öz adını türk cinlilərdən almışdı. Erməni tarixçisi N.Q.Adons yazmışdı ki, XIX əsrin əvvəllərində [[Gürcüstan]]da knyaz Orbelianlar əcdadlarını cinlilərin arasında axtarırlar və Çin-Bakuru özlərinin ulu əcdadı hesab edirlər. Orbeli (Orbelian) xan nəsli [[1117]]-ci ildə Gürcüstanda [[Lori qalası]]nı tikdirmişdilər. Lakin xristian [[ermənilər]] və [[gürcülər]] Orbelilərə qarşı mübarizə aparırdılar. Nəticədə bu xan nəslinn bir hissəsi qoşunu ilə [[Sisakan]]a köçüb gəlmiş, xristian dinini qəbul etmiş, sonra da hakimiyyəti ələ almışdı. XIII əsrdə Sisakanın hakimi [[Stepan Orbelian]] idi. Onun [[1290]]-cı ildə yazdığı "Sisakan nəslinin tarixindən" adlı əsəri qrabar dilində yazılmışdır. Bu da təbii idi. O vaxt Sisakanda (Sisakan kilsəsi Alban kilsəsinə tabe idi. Ərəb xəlifəsi isə Alban kilsəsini erməni kilsəsinə tabe etmişdi) kilsə artıq erməni kilsəsinə tabe idi və xristian [[Qafqaz albanları]] arasında da bütün yazı-pozu qrabar (qədim erməni) dilində aparılırdı. Xristian dininə qulluq edən Stepan Orbeliani də əsərini erməni dilində yazmalı idi<ref>Q.Qeybullayev. Azərbaycan türklərinin təşəkkülü tarixindən. Bakı: 1994</ref>. |
||
| Sətir 11: | Sətir 11: | ||
Sisakanın Qafqaz Albaniyasının tərkib hissəsi olması Stepan Orbelianın belə bir məlumatı ilə də təsdiq olunur ki, alban çarı [[Asuagen]] öz çar bayrağını Syuni yepiskopuna bağışlamışdı. Müəllif daha sonra yazır ki, [[sisaklar]] təkcə Syuninin yox, həm də alban çarlarının əcdadıdır, hətta onlara nisbətən daha qədimdir. Əsərinin V fəslində Stepan Orbelian yazır ki, Ermənistan əhalisindən əvvəl Syunilər dindar (yəni xristian) oldular. |
Sisakanın Qafqaz Albaniyasının tərkib hissəsi olması Stepan Orbelianın belə bir məlumatı ilə də təsdiq olunur ki, alban çarı [[Asuagen]] öz çar bayrağını Syuni yepiskopuna bağışlamışdı. Müəllif daha sonra yazır ki, [[sisaklar]] təkcə Syuninin yox, həm də alban çarlarının əcdadıdır, hətta onlara nisbətən daha qədimdir. Əsərinin V fəslində Stepan Orbelian yazır ki, Ermənistan əhalisindən əvvəl Syunilər dindar (yəni xristian) oldular. |
||
Sisakların türk olduğun göstərən bir fakt da var. Alban tarixçisi [[Moisey Kalankatlı]] yazır ki, sisaklar Yafətin nəslinə mənsubdur. Yafət dedikdə müəllif türkləri nəzərdə tutur. Çünki, Yafətin oğlanlarının içərisində Qamer ([[kimmerlər]]), Maqoq ([[skiflər]]) və [[Madaylar]]ın da adını çəkir <ref>Moisey Kalankatlı. Alban ölkəsinin tarixi. Mxitar Qoş-Alban salnamələri. Bakı: 2006</ref>. V əsr ərmən tarixçisi Moisey Xorenli yazır ki, Syuni hakimləri erməni yox, Sisak sülaləsindəndir, |
Sisakların türk olduğun göstərən bir fakt da var. Alban tarixçisi [[Moisey Kalankatlı]] yazır ki, sisaklar Yafətin nəslinə mənsubdur. Yafət dedikdə müəllif türkləri nəzərdə tutur. Çünki, Yafətin oğlanlarının içərisində Qamer ([[kimmerlər]]), Maqoq ([[skiflər]]) və [[Madaylar]]ın da adını çəkir <ref>Moisey Kalankatlı. Alban ölkəsinin tarixi. Mxitar Qoş-Alban salnamələri. Bakı: 2006</ref>. V əsr ərmən tarixçisi Moisey Xorenli yazır ki, Syuni hakimləri erməni yox, Sisak sülaləsindəndir,<ref>M.Xorenli. Ermənistan tarixi. I kitab. XII fəsil</ref> yəni saklardır. |
||
== Coğrafi adlarda == |
== Coğrafi adlarda == |
||
| Sətir 19: | Sətir 19: | ||
[[Naxçıvan]] ərazisində olan Cinlər toponimi haqqında Q. Qeybullayev qeyd edir ki, Çin Türküstanından gələn türk etnoslarına “çinlilər” deyilmiş, bir zamandan sonra bu söz assimilyasiya olunaraq “cinli” şəklinə düşmüşdür. Bu adın olması sübut edir ki, Çin Türküstanından bura türk etnosları zaman-zaman axıb gəlmişlər<ref>[http://nakhchivan.preslib.az/ebooks/9.pdf Ələddin Eyvazlı, Naxçıvan qədim türk torpağıdır. Bakı, «Elm» nəşriyyatı, 2006. səh. 33]</ref>. |
[[Naxçıvan]] ərazisində olan Cinlər toponimi haqqında Q. Qeybullayev qeyd edir ki, Çin Türküstanından gələn türk etnoslarına “çinlilər” deyilmiş, bir zamandan sonra bu söz assimilyasiya olunaraq “cinli” şəklinə düşmüşdür. Bu adın olması sübut edir ki, Çin Türküstanından bura türk etnosları zaman-zaman axıb gəlmişlər<ref>[http://nakhchivan.preslib.az/ebooks/9.pdf Ələddin Eyvazlı, Naxçıvan qədim türk torpağıdır. Bakı, «Elm» nəşriyyatı, 2006. səh. 33]</ref>. |
||
[[XVIII əsr]]in sonlarında [[Qazax mahalı]]ndan [[Qarabağ]]a köçmüş cinli tayfasına mənsub ailələrin məskunlaşması nəticəsində yaranmış, [[Xaçın çayı]]nın sahilində, dağ ətəyində, [[Ağdam rayonu]]nun [[Əlimədədli]] inzibati ərazi vahidində yerləşən etnotoponim [[Cinli]] yaşayış məntəqəsi<ref>Azərbaycan toponimlərinin ensklopedik lüğəti, II cilddə. Bakı-2007. I cild, səh. 176.</ref>, [[Ordubad rayonu]]nun ərazisində [[Parağa]] kəndinin cənubunda, hündürlüyü 1774 metrə çatan etnotoponim olan Cindağ oronimi, [[Tovuz rayonu]]nun [[Düz Qırıqlı]] kəndindən |
[[XVIII əsr]]in sonlarında [[Qazax mahalı]]ndan [[Qarabağ]]a köçmüş cinli tayfasına mənsub ailələrin məskunlaşması nəticəsində yaranmış, [[Xaçın çayı]]nın sahilində, dağ ətəyində, [[Ağdam rayonu]]nun [[Əlimədədli]] inzibati ərazi vahidində yerləşən etnotoponim [[Cinli]] yaşayış məntəqəsi<ref>Azərbaycan toponimlərinin ensklopedik lüğəti, II cilddə. Bakı-2007. I cild, səh. 176.</ref>, [[Ordubad rayonu]]nun ərazisində [[Parağa]] kəndinin cənubunda, hündürlüyü 1774 metrə çatan etnotoponim olan Cindağ oronimi, [[Tovuz rayonu]]nun [[Düz Qırıqlı]] kəndindən 4–5 km aralı məsafədə, kiçik təpəliklərin əhatəsində Cinlidərə adlanan qədim yaşayış yeri, həmçinin [[Gürcüstan]]ın [[Baş Keçid rayonu]]nda da Cinlibinə adlı yer qeydə alınmışdır<ref name="ReferenceA"/>. |
||
== İstinadlar == |
== İstinadlar == |
||
{{İstinad siyahısı}} |
|||
<references/> |
|||
== Həmçinin bax == |
== Həmçinin bax == |
||
06:11, 24 yanvar 2017 tarixindəki versiya
Cinlilər (Cin/çen) — erkən orta əsrlərdə indiki İrəvan və indiki Gürcüstan ərazisində yaşamış türkdilli tayfalardan biri olmaqla yanaşı Azərbaycan türklərinin etnogenezində rol oynamış tayfa. Mənbələrin verdiyi məlumata görə, ilkin türk dövründən başlamış XVIII əsrə qədər Gürcüstan ərazisindən Şəmkirə qədər Kür boyunca cinli tayfaları yaşamış, XVIII əsrin sonlarında isə gürcü kralının tabeliyindən çıxaraq kəngərlilərlə birlikdə Qarabağ mahalına köçmüşlər.[1].
Ümumi məlumat
Güney Qafqazda cinlilər həm Ermənistan, həm də Gürcüstan ərazisində III-IV əsrdən məskunlaşıblar. Ermənistandakı cinlilər IV əsrdən xristian dinini qəbul etmişdilər. VIII əsrə qədər ermənlərin qoşunlarının başçılarının hamısı Cinli tayfasından idi. Cinlilərin əcdadı Mamiqun adlı başçının adı ilə ermənicə Mamikonian "Mamiqunlar" adını daşıyırdılar.[2] Gürcüstanda Kür çayının sahilində yaşayan cinlilər əvvəlcə xristian dinini qəbul etməmişdilər. Onların yaşadığı qala indi gürcü dilində Şamşvilde adlanır ki, bu da üç ox (gürcü dilində sami – üç, şvilde – ox) adının tərcüməsidir.
"Sisakan tarixi" əsərinin müəllifi, əslən türk cinli olan Stepan Orbelian (atasının adı Tarsancdır. Bu ad Xəzər sərkərdələrindən biri, Bizans mənbələrində adı çəkilən Tarmanc adı ilə müqayisə olunur) yazır ki, cinlilər III əsrdə Çin-Bakurun başçılığı ilə Dəryal (türkcə dar-darısqal və yal sözlərindən ibarət olan bu ad sonralar səhvən farsca Dar-alan – Alan qapısı kimi izah edilmişdir. Halbuki heç bir mənbədə bu toponimin Daralan forması yoxdur) keçidi vasitəsiylə Şimaldan Gürcüstana gəlmiş və gürcü çarı onları hörmətlə qəbul edərək yerləşmələri üçün Orbeti (qartal yurdu) qalasını vermişdir. Cinlilərin hakim sülaləsi bu qalada yaşadığına görə Orbeli adlanırdı. Bu sülalə min ilə yaxın hakimiyyətdə olmuş və 1117-ci ildə süqut etmişdir. Gürcülərdə XIX əsrə qədər məşhur Orbeli knyaz nəsli də öz adını türk cinlilərdən almışdı. Erməni tarixçisi N.Q.Adons yazmışdı ki, XIX əsrin əvvəllərində Gürcüstanda knyaz Orbelianlar əcdadlarını cinlilərin arasında axtarırlar və Çin-Bakuru özlərinin ulu əcdadı hesab edirlər. Orbeli (Orbelian) xan nəsli 1117-ci ildə Gürcüstanda Lori qalasını tikdirmişdilər. Lakin xristian ermənilər və gürcülər Orbelilərə qarşı mübarizə aparırdılar. Nəticədə bu xan nəslinn bir hissəsi qoşunu ilə Sisakana köçüb gəlmiş, xristian dinini qəbul etmiş, sonra da hakimiyyəti ələ almışdı. XIII əsrdə Sisakanın hakimi Stepan Orbelian idi. Onun 1290-cı ildə yazdığı "Sisakan nəslinin tarixindən" adlı əsəri qrabar dilində yazılmışdır. Bu da təbii idi. O vaxt Sisakanda (Sisakan kilsəsi Alban kilsəsinə tabe idi. Ərəb xəlifəsi isə Alban kilsəsini erməni kilsəsinə tabe etmişdi) kilsə artıq erməni kilsəsinə tabe idi və xristian Qafqaz albanları arasında da bütün yazı-pozu qrabar (qədim erməni) dilində aparılırdı. Xristian dininə qulluq edən Stepan Orbeliani də əsərini erməni dilində yazmalı idi[3].
Sisakanda sakların Sisak sülaləsi uzun müddət hakimiyyətdə olmuşdu. Zəngəzurda qədim qala və istehkamları da onlar tikdirmişdilər. Stepan Orbelian yazır ki, Yuxarı Qarabağda Dizak qalasını Sisak nəsli tikmişdir. Sisakların digər məşhur qalası Şəki qalası idi.
Sisakanın Qafqaz Albaniyasının tərkib hissəsi olması Stepan Orbelianın belə bir məlumatı ilə də təsdiq olunur ki, alban çarı Asuagen öz çar bayrağını Syuni yepiskopuna bağışlamışdı. Müəllif daha sonra yazır ki, sisaklar təkcə Syuninin yox, həm də alban çarlarının əcdadıdır, hətta onlara nisbətən daha qədimdir. Əsərinin V fəslində Stepan Orbelian yazır ki, Ermənistan əhalisindən əvvəl Syunilər dindar (yəni xristian) oldular.
Sisakların türk olduğun göstərən bir fakt da var. Alban tarixçisi Moisey Kalankatlı yazır ki, sisaklar Yafətin nəslinə mənsubdur. Yafət dedikdə müəllif türkləri nəzərdə tutur. Çünki, Yafətin oğlanlarının içərisində Qamer (kimmerlər), Maqoq (skiflər) və Madayların da adını çəkir [4]. V əsr ərmən tarixçisi Moisey Xorenli yazır ki, Syuni hakimləri erməni yox, Sisak sülaləsindəndir,[5] yəni saklardır.
Coğrafi adlarda
Cinli coğrafi adına Azərbaycan ərazisində olmaqla yanaşı qonşu dövlətlərin ərazisində və digər yerlərdə təsadüf edilir. Bu tayfanın üzvləri tərəfindən salınmış yaşayış məntəqələri onların adı ilə Cinli adlandırılmışdır.
Naxçıvan ərazisində olan Cinlər toponimi haqqında Q. Qeybullayev qeyd edir ki, Çin Türküstanından gələn türk etnoslarına “çinlilər” deyilmiş, bir zamandan sonra bu söz assimilyasiya olunaraq “cinli” şəklinə düşmüşdür. Bu adın olması sübut edir ki, Çin Türküstanından bura türk etnosları zaman-zaman axıb gəlmişlər[6].
XVIII əsrin sonlarında Qazax mahalından Qarabağa köçmüş cinli tayfasına mənsub ailələrin məskunlaşması nəticəsində yaranmış, Xaçın çayının sahilində, dağ ətəyində, Ağdam rayonunun Əlimədədli inzibati ərazi vahidində yerləşən etnotoponim Cinli yaşayış məntəqəsi[7], Ordubad rayonunun ərazisində Parağa kəndinin cənubunda, hündürlüyü 1774 metrə çatan etnotoponim olan Cindağ oronimi, Tovuz rayonunun Düz Qırıqlı kəndindən 4–5 km aralı məsafədə, kiçik təpəliklərin əhatəsində Cinlidərə adlanan qədim yaşayış yeri, həmçinin Gürcüstanın Baş Keçid rayonunda da Cinlibinə adlı yer qeydə alınmışdır[1].
İstinadlar
- ↑ 1 2 Azərbaycan toponimlərinin ensklopedik lüğəti, II cilddə. Bakı-2007. I cild, səh. 175.
- ↑ Q.Ə.Qeybullayev. Qədim türklər və Ermənistan. Bakı: 1993
- ↑ Q.Qeybullayev. Azərbaycan türklərinin təşəkkülü tarixindən. Bakı: 1994
- ↑ Moisey Kalankatlı. Alban ölkəsinin tarixi. Mxitar Qoş-Alban salnamələri. Bakı: 2006
- ↑ M.Xorenli. Ermənistan tarixi. I kitab. XII fəsil
- ↑ Ələddin Eyvazlı, Naxçıvan qədim türk torpağıdır. Bakı, «Elm» nəşriyyatı, 2006. səh. 33
- ↑ Azərbaycan toponimlərinin ensklopedik lüğəti, II cilddə. Bakı-2007. I cild, səh. 176.