Xitaylar üçün mənbəyə bax

[[Şəkil:MongolHuntersSong.jpg|thumb|290x290px|Xitaylar]]

'''Xitaylar'''<ref>"Khitan." Encyclopædia Britannica. Encyclopædia Britannica Online. Encyclopædia Britannica Inc., 2012. Web. 26 Oct. 2012. <http://www.britannica.com/EBchecked/topic/316644/Khitan {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140209034614/http://www.britannica.com/EBchecked/topic/316644/Khitan |date=2014-02-09 }}>.</ref>({{Dil-zh|契丹}}, [[Pinyin]]=Qìdān; {{Dil-fa|ختن}}, ''Khitan''), '''Kitanlar''' və ya '''Kidanlar''',[[IV əsr|IV əsrdə]] yaşayan və mənşələri [[Monqolustan]] və [[Mançuriya]]dan olan köçəri [[Monqollar|Monqol]] xalqı.Onlar [[Liao sülaləsi]]ni və [[Qaraxitaylar dövləti]]ni təsis ediblər.

== Kidanlar dövləti ==
{{Əsas|Balhae}}
[[Fayl:Western Liao.png|thumb|290x290px|[[Qaraxitaylar dövləti|Qaraxitaylar dövlətinin]] ən geniş sərhədləri ([[1160]]-cı il)]]
[[V əsr|V]]-[[VI əsr|VI]] əsrlərdə indiki [[Monqolustan]],[[Mancuriya]] və [[Uzaq Şərq]] arası ərazilərdə bəzi [[Türklər|Türk]],[[Monqollar|Monqol]] və [[Tunqus-mancur dilləri|Tunqus]] mənşəli tayfaların ittifaqı yarandı.İttifaq əsasında [[698]]-ci ildə Mancuriyada ilk dövlət qurumu olan [[Bohay]] dövləti təşəkkül tapdı.Tədqiqatçılara görə bu qurum əsasən tunqus mənşəli [https://az.wikiqube.net/wiki/Mohe_people Mohe tayfası]nın dövləti idi. Lakin onu qədim türk tayfalarının qurumu [[Sayan|Sayanlar]] da vardır.[[924]]-cü ildə[[Qaraxitaylar dövləti|Qaraxitaylar]]( əslində bu tayfanın adı Kitaydır.Çinin şimal əyalətlərindədə yaşadıqlarına görə əraziləri Kitay adlanırdı) [[Bohay]] dövlətini zəbt etdi.Sonrakı illərdə Kidanlara qarşı yerli tayfaların üsyanları oldu,və Kidanlar geri çəkilmək məcburiyyətində qaldılar.Bu vaxt [[Uzaq Şərq|Uzaq Şərqdə]] [[Çin Xalq Respublikası|Çin]] mənbələrində [[Çurçen]] adlandırılan bir tayfa da yaşayırdı. Bu tayfa [[Sunqari çayı|Sunqari]],[[Ussuri çayı|Ussuri]] və [[Amur çayı|Amur]] çaylarının hövzələrində və [[Çanbaşyan]] dağlarında yaşayırdılar.Mənbələrə görə onlar 72 tayfadan ibarət idilər. X əsrin əvvələrində feodal [[Ambaqan]] [[Qaraxitaylar dövləti|Qarakidan]] tayfalarını birləşdirərək,qüvvətli tayfa ittifaqı yaratdı.[[927]]-[[947]]-ci illərdə Kidanlar [[Çin Xalq Respublikası|Çinin]] şimalını işğal etdilər.[[Pekin]] şəhəri onların paytaxtı oldu.[[985]]-ci ildə Kidanlar Çurçenlərin yaşadığı ərazilərə qarət məqsədi ilə növbəti hərbi səfər təşkil etdilər.[[993]]-cü ildə bir mənbəyə görə 880 minlik Kidan ordusu Çurçenlərin şəhər və kəndləri dağıtdı. [[Çurçen]] tayfa ittifaqının başçısı [[Şilu]] Kidanlara qarşı mübarizəyə başladı.Onun oğlu [[Uqun-Ay]] ([[1021]]-[[1074]]-ci illər) qüvvətli dövlət yaratdı.Sonra onun yerinə keçən [[19]] yaşlı oğlu [[Xelibo]] ([[1074]]-[[1092]]-ci illər) və varisi [[Polaşu]] ([[1092]]-[[1094]]-cü illər) vaxtında Çurçenlərin qüdrətli dövləti ortaya çıxdı.[[Çin Xalq Respublikası|Çin]] mənbələrində bu dövlət "Qızıl imperiya" adlanır.Onlar [[1114]]-cü ildə Kidanları qovub [[Mancuriya|Şimali Çindən]] çıxardılar.Kidanlar [[Yeloydaşı xan]]<nowiki/>ın başçılığı ilə [[Qaraxanilər dövləti|Qaraxanilər dövlət]]<nowiki/>inə hücuma keçdilər,[[Yeddisu|Yeddi-Su]] əyaləti və [[Cənub|Cənubi]] [[Qazaxıstan|Qazaxıstanı]] işğal etdi.Mənbələrə görə onların miqdarı 40 min çadır,yəni 200 min nəfər idi.[[1137]]-ci ildə [[Yeloydaşı xan]] [[Səmərqənd]],[[Buxara]] və [[Xarəzm|Xarəzmi]] işğal etdi.
{{Əsas|Katvan döyüşü}}
[[Fayl:Battle of Qatwan.png|thumb|290x290px|[[Katvan döyüşü]]([[1141]]-ci il)]]
[[1141]]-ci ildə Kidanlar [[Mavəraünnəhr|Mavəraünnəhrə]] daxil oldular.Bu dəfə [[Səlcuqilər|Səlcuq]] [[Sultan|sultanı]] [[Əhməd Səncər|Səncər]] [[Qaraxanilər dövləti|Qaraxanilərin]] tərəfini saxladı.Qaraxanilərin Səmərqənd hakimi [[Mahmud xan Qaraxani|Mahmud xan]] və [[Əhməd Səncər|Sultan Səncərin]] birləşmiş qoşunları [[Katvan döyüşü|Katvan]] çölündə Kidanların ordusu ilə üz-üzə gəldilər.Vuruşma Səncərin məğlubiyyəti ilə bitdi və ordusundan 30 min nəfər döyüşçü öldürüldü. Səncər və [[Mahmud xan Qaraxani|Mahmud Tərməzə]] qaçdılar.Səncərin düşərgəsi və  arvadı [[Türkan xatun|Türkan Xatun]] [[Qaraxitaylar dövləti|Qaraxitayların]] əlinə keçdi.

== Dövlətin tənəzzülü və süqutu ==
[[1143]]-cü ildə [[Yeloydaşı xan]] öldü.Onun oğlu yox idi,ona görə "[[qurxan]]" adı ilə hakimiyyətə əvvəlcə arvadı,sonra isə qızı keçdi.Belə bir şəraitdə bir tərəfdən qurxanın qohumları hakimiyyət uğrunda mübarizəyə başladılar,digər tərəfdən Kidanların hakimiyyətinə qarşı əyalətlərdə iğtişaşlar başladı. Nəticədə Kidanların hakimiyyəti zəiflədi. [[1208]]-ci ildə [[Çingiz xan]] tərəfindən məğlub edilmiş [[Naymanlar]] [[Yeddisu|Yeddi-Su]] əyalətinə gəldilər, və Nayman hökmdarı [[Kuçluk xan]] Kidan hökmdarı [[Çjuluxu]]([[Çin dili|çin]]:楚魯甦) ilə ittifaqa girərək,[[Mavəraünnəhr|Mavəraünnəhrin]]  hakimiyyətə tabe olmayan yerli  hakimlərinə qarşı mübarizəyə başladılar.Lakin [[Kuçluk xan|Kuçluk]] yaxşı silahlanmış ordu yaratdıqdan sonra qurxana qarşı düşmən mövqe tutdu. O [[Üzkənd|Üzkəndə]] hücum edərək qurxanın oradakı xəzinəsini ələ keçirdi.Daha sonra [[Kuçluk xan|Kuçluk]] [[Balasağun|Balasaqunu]] tutmaq istədikdə məğlub edilərək öldürüldü.[[1210]]-cu ildə [[II Məhəmməd (Xarəzm hökmdarı)|Xarəzmşah Məhəmməd]] [[Səmərqənd]] əyalətinin hakimi [[Osman|Osmanla]] birləşib [[Yeddisu vilayəti|Yeddisu]] əyalətinə hücum etdi. Həmin ilin [[9 sentyabr|9 sentyabrında]] onların arasında qanlı vuruşma baş verdi,lakin heç bir tərəf qalib gələ bilmədi, və tərəflər döyüş meydanından çəkildilər.Kidanların ordusu Balasaquna gəldi.Lakin məlum oldu ki, şəhərin hakimi də [[II Məhəmməd (Xarəzm hökmdarı)|Xarəzmşahla]] əlaqədədir. Kidan ordusu ona görə şəhəri 16 gün mühasirədə saxladı,şəhər alındıqdan sonra 3 günlük qarətə buraxıldı.Mənbələrdən aydın olur ki,bu qarət vaxtı şəhər əhalisisindən 47 min nəfər adam öldürülmüşdü.[[1210]]-cu il döyüşündən sonra Xarəzmşah öz ölkəsinə gəldi,və yeni hərbi səfərə hazırlaşmağa başladı. [[Osman]] da onun tərəfində idi. Bu vaxt Osman [[II Məhəmməd (Xarəzm hökmdarı)|Xarəzmşah Məhəmmədin]] qızına evləndi. [[1219]]-cu ildə [[Çingiz xan|Çingiz xanın]] məşhur sərkədəsi [[Sabutay bahadur|Subutay]] [[Balasağun|Balasaqunu]] tutub [[Qaşqar|Qaşqara]] yaxınlaşdı,şəhəri ələ keçirib [[Kuçluk xan|Kuçluk xanın]] başını kəsdi.Beləliklə Kidan dövlətinə son qoyuldu.

== Mənbə ==
''[[Əsməd Muxtarova]]''. Türk xalqlarının tarixi. Bakı, 2010.'''

== İstinadlar ==
{{İstinad siyahısı}}

== Həmçinin bax ==
*[[Liao sülaləsi]]
*[[Qaraxitaylar dövləti]]
*[[Kirman Qaraxitaylar dövləti]]
*[[Xitay dili]]
*[[Daurlar]]
{{Monqol xalqları}}

[[Kateqoriya:Xitaylar]]