Böyük Hun imperiyası: Redaktələr arasındakı fərq
Redaktənin izahı yoxdur |
|||
| Sətir 1: | Sətir 1: | ||
{{qaralama-az}} |
|||
{{Tarixdəki Türk Dövlətləri}} |
{{Tarixdəki Türk Dövlətləri}} |
||
20:10, 18 oktyabr 2008 tarixindəki versiya
Şablon:Tarixdəki Türk Dövlətləri
Hunlar hal-hazırda Monqolustan ərazilərində; Çin'in şimali-qərbində həyatlarını davam etdirirlər.Bilinən ilk imperatorları Tuman(Teoman)'dır. Ən böyük imperatorları Mete Xan'dır. Çinlilər önünə keçə bilmədikləri Hun Türklərinin hücumlarının qarşısını almaq üçün "Böyük Çin Divarı" (Çin Səddi)'ni inşa etmək məcburiyyətində qalmışlar (M.Ö. 214). Bu tikili, günümüzdə hələ də bir dünya möcüzəsi olaraq qəbul edilməkdədir. Ming Hanedanı zamanında da yenilənən böyük divarın bir çox qismi sağlamlığı ilə günümüzdə hələ ayaqda qalmaqdadır.
Türklərdə Varislik Sistemi Necə idi?
Hun dövləti varislik sistemi ilə idarə olunurdu. Türklərdə dövlət hökmdar ailəsinin ortaq malı sayılardı. Və ölkə, hökmdarın sağlığında oğulları arasında paylaşdırılardı. Hər şahzadənin hökmdar olma haqqı vardı.
Böyük Hun İmperatorluğu
Bilinən ilk Türk dövlətlərindən biridir. quruluşu haqqında tutarlı məlumatlar yoxdur. M. Ö. 220-ci ildə Teoman tərəfındən qurulduğu qəbul edilir. Həmçinin M.Ö 318-ci ilə aid olduğu düşünülən və Çin ilə bağlanmış müqavilənin mətni mövcuddur. Teomandan sonra dövləti böyük bir imperatorluğa çevirən Mete Xan (Mo-dun)'dır. Türk ve Moğol boylarını bir dam altında toplayan Mete, İpək yoluna hakim olmaq üçün Çin ilə savaşmıştır. M.Ö. 200-cü illərdə Çin'ə qalib gələrək vergiyə bağlamışdır. M.Ö. 187-ci ildə Çin İmperatorluq ordusunu, hansı ki başında Ka-o-ti dururdu, Pa-i-Teng səfərində 10 min əsgərlik nizamlı və intizamlı ordusuyla məğlubiyyətə uğratmışdır. Bu Çin ordusunun sayının bəzi qaynaqlarda 200 min olduğu yazılmaqdadır. Mete Xan dövründə Sibir, Çin Dənizi, Xəzər Dənizi arasında qalan bütün torpaqlara hakim olunmuşdur (18.000.000 kvadrat kilometrə yaxın).
Metenin, Çin'i torpaqlarına birləşdirməyib, vergi almaq sürətiylə idarəetmə səbəbi, Çin oturaq həyatı və siyasi təsirindən uzaq durma olaraq izah olunur. Bundan başqa, Çin'in çoxsaylı əhalisinin təsiri ilə Türklük özəlliklərini itirmək istəməmiştir.
Metenin ölümündən sonra bir müddət daha gücünü qoruyan dövlət, Çinli şahzadələrlə evlənmə ənənəsi ilə Çinli şahzadələrin cəsusluq fəaliyyətləri, Türk boyları arasındakı iqtidar mübarizələri, Çinin İpək yolu üzərində getdikcə siyasi nüfuzunu artırması kimi səbəblərlə M.Ö. 46-cı ildə Hunlar Şərqi və Qərbi Hunlar adı ilə iki yerə ayrıldılar. Bu ikiyə ayrılışın səbəblərindən birisi də Böyük Hun Dövləti'nin başında durmuş Ho-han-ye' nin iqtisadi sıxıntıları da səbəb kimi təqdim edərək Çin hakimiyyətinə girmək istəməsidir ki, bu düşüncəni qardaşı Çiçi, "atalarına hörmətsizlik" olaraq qəbul edib əsarət altına girməyi rədd etmiştir.
Qərbi Hunlar, Çiçi idarəsi altında Talas'ın qərbinə hakim oldular. Ağhunların və Avropa Hunlarının qurulmasında əsas rol oynadılar. Qərb Hunluları'nın başında olan Çiçi'nin Çin'ə qarşı verdiyi mücadilədə qısa bir müddət sonra uğursuz olduğu görsənir. Bəlkə də ona görə ki, Çiçi, Çin ilə mücadilədə qədim Türk müharibə taktikalarını bir kənara qoyaraq bir şəhər qurub oranı qala halına gətirərək müdafiə taktikasına üstünlük vermişdir. Bu onun özünün birinci xətasıdır. Məğlubiyytəində təsirli olan digər xəta isə əmri altında olan əsgərlərə çox sərt davranmasıdır.
Şərqi Hunlar Ho-Han-ye idarəçiliyində Talas'ın şərqində M.S 48-ci ilədək hökm sürdülər. Çin'in siyasi hərəkətləri nəticəsində, M.S. 48-ci ildə Güney (Cənub) və Kuzey (Şimal) Hunları olmaqla ikiyə ayrıldı. Kuzey hunları Xaqan Pi idarəçiliyində Moğol və Sibir düzənlikləri çevrəsində 156-ci ilədək davam etdi. Güney Hunları Panhu idarəçiliyində Uyğur hövzəsində və Çinə yaxın bölgələrdə 216-cı ilə qədər davam etdi.
Şərqi Hunların kuzey və güney olaraq ikiyə ayrılmasının səbəbi; Panhu idarəçiliyindəki Türklər'in Çin'in siyasi üstünlüyünü qəbul etməsinə rəğmən, qardaşı oğlu Pi idarəçiliyindəki kuzey Türklərin'in Çin üstünlüyünü qəbul etməməsidir. (Güney Hunları: bax.(Türkiyə türkcəsində) Batı Hun İmparatorluğu)
Güney Hunlarının yıxılması nəticəsində Çin siyasi üstünlüyü çərçivəsində Çin ölkəsinə tampon məqsədli bir çox kiçik Hun dövləti qurulmuşdur. Bu Hun dövlətləri Göytürk siyasi üstünlüyünə qədər davam etmişdir.
Şenyuları(tanhuları)-Hun Xaqanları
- Yabgu Tou-Man - Qaraxan (Teoman Tovuman) (?-M.Ö. 209)
- Mete Bagatır (Bahadur) (M.Ö. 209 - Ö. 174)
- Lao - Şang (M.Ö. 174 - M.Ö161)
- Çun - Çen Yabgu (Kün) (M.Ö161 - 126)
- İ-Çin-Hsien (İçihise) Yabgu (M.Ö.126 -M.Ö.114)
- Wu-Weri (Uvey) Yabgu (M.Ö. 114 - M.Ö.105)
- Wu-Şih-Lu-Erh (U-Su-Liu-Usilu) Yabgu (M.Ö. 105 -M.Ö 102)
- Çü-Li-Hu (Hiü-Li-Hu-Güylihu) Yabgu (M.Ö. 102 - 101)
- Çü-Ti-Hu (Tsie-Ti-Heu-Tsüydiheu) Yabgu (M.Ö. 101 - 96)
- Hu-Lu-Ku-(Hu-Lo-Ku = Hulugu) Yabgu (M.Ö. 96 - 85)
- Khuandi Yabgu (M.Ö. 85 - 68)
- Khuyluy Yabgu (M.Ö. 68 - 60)
- Uven-Güydi Yabgu (M.Ö. 60 - 58)
- Khukhasie Yabgu (M.Ö. 58 - 56)
- Çiçi Yabgu (M.Ö. 56 - 36) Çiçi ve oğulları Batı Türküstan'a çəkilmiş və Talas'ın qərbinə sabiblənmişlər. Avropa Hunları ilə Ağhunların təməlini qoymuşlar.
- Ho-Han-Ye (M.Ö. 56 - 31)
- Joti Yabgu (M.Ö. 31 - 20)
- Seuse - Joti Yabgu (M.Ö. 20 - 12)
- Çeya - Joti Yabgu (M.Ö. 12 - 8)
- Üçjolu - Joti Yabgu (M.Ö. 8 - M.S. 13)
- Uluyjoti Yabgu (13 - 18)
- Şikao-Joti Yabgu (18 - 46)
- Vutatiho Yabgu (46)
GÜNEY (CƏNUB) HUNLARI (QƏRBİ HUN İMPERATORLUĞU)
- Panu Yabgu (46 - 83) Qardaşıoğlu Pi və oğulları Güney Sibirə yönəlmiş və Moğolustan'ın şimal tərəflərini Kuzey Hunları olaraq ayrıca yönətmiştir.
- Sanmuldutzu Yabgu (83 - 84)
- Yuliu Yabgu (84 - 89)
- Yuçukien Yabgu (89 - 93)
- Ankuo Yabgu (93 - 94)
- Tingtoşi - Suyheuti Yabgu (94 - 98)
- Vanşiçi - Suyti Yabgu (98 - 124)
- Vuçihu - Şihço Yabgu (124 - 127)
- Tejoşi - Suytsieu Yabgu (127 - 140)
- Çenieu Yabgu (140 - 143)
- Hulanjoşi Suytsieu Yabgu (143 - 147)
- İlingşi - Suytsieu Yabgu (147 - 172)
- Totejoşi - Suytsieu Yabgu (172 - 177)
- Huçing Yabgu (177 - 179)
- Kiangkiu Yabgu (179 - 188)
- Teçişi - Suyheu Yabgu (188 - 195)
- Huçutsiuen Yabgu (195 - 216)
Əhatə etdikləri ərazi
Orta Asiya düzənliklərində bütün Türk boyları, Moğol qəbilələri, Moğol Tatarları, Tunguzlar, Yüeçiler (Kuşhanlar),Çin Xanədanlığı, İpək Yolu. Əhatə etdiyi sahə: Şimalda Sibir; cənubda Tibet, Kəşmir; şərqdə Sakit Okean; qərbdə Xəzər Dənizi (18.000.000 km2).
Çiçi'nin Çin qeydlərindəki sözləri
Çin elçisinin Çiçi ilə əlaqədar etdiyi bir qeyd belədir: " Boyun əyməyəcəyik. Əvvəldən bəri Türklər qüvvəti təqdir edər, tabe olmağa pis baxarlar. Savaşçı süvari həyatımız sayəsində adı yabançıları titrədən bir millət olduq. Biz ölsək də, qəhrəmanlığımızın şöhrəti qalacaq, cocuğlarımız və nəvələrimiz digər qövmlərin əfəndisi olacaqdır."
Dövlət İdarəçiliyi
Hun dövləti başında olan şəxs "tan-hu" ya da "şen-yu" olaraq çağırılırdı. Tanhu sözü bir ünvan olaraq "sonsuz genişlik" anlamına gəlməkdədir. Hökmdarlıqda müqəddəslik anlayışı vardı. Hökmdarlığın tanrıdan keçdiyi görüşü vardı. Ölkə, dini adət hökmlərinə görə idarə olunurdu. Şenyunun vəzifəsi, ölkədə dirliyi sağlamaq, ədaləti gerçəkləştirmək, orduya rəhbərlik etmək, məclisi idarə etmək olaraq sıralanabilər. Hökmdarlıq atadan oğula keçməkdədir. Ölkə, oğullar arasında şərqi, qərbi, mərkəz olaraq miras buraxılmaqdadır. Türk dövləti hökmdarı arvadına "ka-tun"(xatun) deyilirdi. İdarəçilikdə o, söz sahibiydi. Böyük Hun Dövləti'ndə üç məclis vardı.
- 1. Məclis: Dini söhbətlər müzakirə edilirdi. İlin ilk aylarında toplanırdı.
- 2. Məclis: İyun ayında toplanır və dövlət işləri müzakirə edilirdi.
- 3. Məclis: Payızda toplanır və hərbi işlər müzakirə edilirdi.
Uzun müddət dövləti idarəedən "seçilmişlər məclisi" vardı. Bu məclisə "ayukı" deyilirdi.
Ordu
- a. Hun ordusu ödənişli deyildi.
- b. Hun ordusunda qadın-kişi əsgər sayılır, hər an savaşa hazır gözlənilirdi. (ordu-millət anlayışı)
- c. Hun ordusunun təməli atlı əsgərlərə dayanırdı.
- d. Ordu tümen sisteminə görə təşkilatlanmışdır. (10.000 nəfər)
- e. istifadə olunan silahlar: ox və yaydı. Yaxın döyüşdə qılınc, qarğı işlənirdi.
- f. Savaş strategiyası; keşif seferleri ve yıpratma savaşları olarak ikiye ayrılıyordu.
- g. Saxta geri çəkilmə və duran taktiki gedişləri istifadə etdiyi Çin mənbələrindən öyrənilməkdədir.
Metenin mektubundaki Türkler
Metenin Çin İmparatoruna yazdığı mektupta Türkler:
Yay çəkə bilən və istifadə edə bilən bütün qövmlər Hun olaraq bir tək ailə halında birləşdirildilər. Artıq Hun ölkəsində kiçiklər böyümələri üçün lazımlı ətrafı əldə edəcəklər; yaşlılar və böyüklər isə öz yurdlarında səssiz və rahat yaşayacaqlar. Nəsillərdən nəsillərə bütün Hunlar barış və xoşbəxtlik içində qalacaq. Tanrının lütf və inayəti ilə zabit və əsgərlərimin üstün qabiliyyət və ərdəmləri ilə dayanıqlı atlarımın üstün gücü ilə Kuşhanları əzərək məğlub et/yeyildi. Çin sərhədindəki bütün kiçik dövlətlər ilə, bütün Orta Asiya xalqları nizama qovuşduruldu. Bunların hamısı artıq Hun oldular..
Böyük Hunların Türk və Dünya Tarixinə töhfələri
- Ordu quruculuğunda 10'luq sistem Mete zamanında yaradılmış və günümüzədək gəlmişdir. Qərb sistemi, bu yanaşmanı Türklər'dən götürmüşdür.
- Hun axınlarına qarşı tarixi Çin səddi tikilmişdir.
- Tayfaların Böyük Köçünün başlamasında Hun dövlətinin dağılması ilk səbəbdir.
- Digər Türk dövlətlərinə sirayət etmişdir.