Naxçıvanın Orta Eneolit mədəniyyəti

Naxçıvanın Orta Eneolit mədəniyyəti
Yeri	Naxçıvan Muxtar Respublikası
Tərkibində	Azərbaycan
Coğrafi region	Uçan Ağıl
Lokallaşdırılması	Urmiya hövzəsi, Naxçıvan
Təmsil edən	Qədim Türklər
Təsərrüfat tipi	Əkinçilik və Maldarlıq
Tədqiqatçılar	Vəli Baxşəliyev, Catherine Marro

Naxçıvanın Orta Eneolit dövrü

Naxçıvanın Orta Eneolit dövrü, Naxçıvan Təpə, Uçan ağıl və Uzun oba yaşayış yerlərinin tədqiqi ilə öyrənilmişdir.

Tədqiqi

Eneolit dövrünün erkən və orta mərhələsinə aid mədəniyyət Cənubi Qafqazda yox deyiləcək qədər azdır. Naxçıvan təpə yaşayış yerinin tədqiqi Eneolit dövrünün erkən və orta mərhələsini öyrənməyə imkan verir. Bu baxımdan Sirabçay hövzəsində aşkar olunan Uzun oba və Uçan ağıl yaşayış yerlərinin də müəyyən əhəmiyyəti vardır. Bu yaşayış yerlərindən götürülən karbon analizlərin nəticələri e. ə. 4690-4450-cü illəri göstərməklə Ovçular təpəsi ilə təmsil olunan Son Eneolit dövründən əvvəlki dövrə aiddir.

Naxçıvan Təpədəki arxeoloji tapıntılar

Naxçıvan Təpə yaşayış yerinin üst qatları Dalma təpə tipli basma naxışlı və boyalı keramika ilə xarakterizə olunur.Dalma təpə tipli boyalı keramika məmulatı Naxçıvanda hələlik Uzun oba və Uçan ağıl yaşayış yerindən tək-tək nümunələrlə məlumdur. Babək rayonunun Göynük kəndi yaxınlığında yerləşən Bülöv qaya yaşayış yerində Dalma təpə tipli boyalı keramikanın aşkar olunması bu tip keramikanın gələcəkdə başqa abidələrdən də tapılacağna işarə edir. Dalma təpə tipli basma naxışlı keramika tək-tək nümunələrlə Qarabağ abidələrindən də məlumdur. Qeyd etmək lazımdır ki, Dalma təpə mədəniyyətinə aid keramika məmulatının bir qrupu qırmızı rəngdə boyanması ilə xarakterizə olunur. Bu tip keramika Uçan ağıl, Uzun oba, Bülöv qaya yaşayış yerlərindən, həmçinin Qarabağ abidələrindən məlumdur. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, qırmızı rənglə anqoblanmış keramika Naxçıvanda Xələc yaşayış yerində geniş yayılmışdır. Xələc kеrаmikаsının fоrmаcа Urmiya hövzəsindəki Göy təpə yaşayış yerindən aşkar olunan qablarla bənzər оlmаsınа bахmаyаrаq bоyаmа mоtivləri tаmаmilə fərqlidir. Lаkin Göy təpədə də аnqоbüstü nахışlаrа rаstlаnır. Yаnıq təpə ilə də bəzi müqayisələr аpаrmаq mümkündür. Yаnıq təpə qаblаrındа Xələc üçün хаrаktеrik оlаn enli pаrаlеl хətlərə rаstlаnır. Xələc keramikasının bəzəmə motivi yахınlıqdа yerləşən Tilкitəpə və Tехut keramikasından fərqlənərək Mil düzünün аbidələri, xüsusilə Kəbirli keramikasının nахışlаrı ilə uyğundur. Оnlаr nахışlаrın çəkilmə tехnikаsına görə də еynidir. Bəzi hаllаrdа Xələcdə olduğu kimi аnqоbüstü naxışlardan istifadə olunmuşdur. Xələc keramikasının nахış motivlərinin bənzər olduğu abidələrdən biri Nоrşuntəpədir.

Uzun oba yaşayış yerində arxeoloji qazıntılar zamanı

Lаkin Nоrşuntəpədə bоyа аnqоb üzərinə deyil qabın sахsısı üzərinə çəkilmişdir. Xələc bоyаlılаrın bəzi bəzəmə mоtivləri Хаlаf tipli qаblаrdа da işlənmişdir. Araşdırmalar qırmızı anqoblu keramikanın Eneolit dövrünün erkən mərhələsi üçün xarakterik olduğunu, Eneolitin orta mərhələsində də davam etdiyini göstərir.

Uzun oba yaşayış yeri müəyyən xüsusiyyətlərinə görə diqqət çəkir. Qazıntı zamanı e.ə. V minilliyin birinci yarısı ilə tarixlənən boyalı keramika parçalarının aşkar olunması mədəni təbəqənin e. ə. V minilliyə aid olduğunu göstərir ki, bu da region üçün olduqca nadir haldır. Bu dövrə aid maddi-mədəniyyət nümunələri Culfa Kültəpəsindən də aşkar olunmuşdur ki, bu da həmin istiqamətin e. ə. V minillikdə, yaxud ondan əvvəl Şimal-Qərbi İranla (Cənubi Azərbaycan) Naxçıvançay vadisi arasında əsas yol olduğunu göstərir. Babək rayonunun Sirab kəndindən şimalda yerləşən Uçan ağıl yaşayış yerinin yerüstü materialları boyalı qablar və samanlı keramika nümunələrindən ibarətdir.Tapıntılar arasında Duzdağdan məlum olan daş baltalara bənzər bir ədəd əmək alətinin aşkar olunması da diqqətəlayiqdir. Uçan ağıl yaşayış yerinin tədqiqi zamanı saman qarışığı olan qırmızı rəngli keramika nümunələri, o cümlədən boyalı qabların parçaları aşkar olunmuşdur. Keramika nümunələrinin araşdırılması onların e. ə. V minilliyin birinci yarısına və Ovçular təpəsindən əvvələ aid olduğunu təsdiq edir. Bu, abidələrdən götürülən karbon nümunələrinin analizi ilə də təsdiq olunmuşdur. Uçan ağıl yaşayış yerindən Culfa Kültəpəsindən məlum olan Dalma Təpə tipli boyalı keramika parçalarının aşkar olunması bu yaşayış yerləri arasında əlaqələrin olduğunu təsdiq etməkdədir. Bu yaşayış yerlərinin araşdırılması Naxçıvanın Erkən və Orta Eneolit dövrü mədəniyyətinin Urmiya hövzəsi ilə əlaqələr şəraitində inkişaf etdiyini göstərir. Araşdırmalar Urmiya hövzəsinin yaşayış yerlərində başlıca olaraq Sünik obsidianından istifadə olunduğunu göstərir. Naxçıvan abidələrində isə əsasən Göyçə obsidianından istifadə olunmuşdur. Sünik obsidianı faiz etibarı ilə azdır və ikinci yerdədir. Ehtimal ki, Urmuya hövzəsində yaşayan insanlar Zəngəzur dağlarındakı xammal mənbələri ilə Naxçıvançay vadisində yaşayan insanlar vasitəsi ilə əlaqə saxlamışlar. Qeyd etmək lazımdır ki, bu yaxınlarda Naxçıvançay vadisindən üzərində mis filizinin izləri olan mədən alətinin tapılması bu əlaqələrin yalnız obsidianla deyil, həm də mis yataqları ilə bağlı olduğunu göstərir. Yeni abidələrin tədqiqi Naxçıvanın Eneolit mədəniyyəti haqqında bitkin təsəvvür əldə etməyə imkan verir. Bu abidələrin tədqiqi həmçinin Naxçıvanın e.ə. V-IV minilliyə aid Eneolit abidələrini yenidən dövrləşdirməyə imkan verir: Hazırda Naxçıvan təpə yaşayış yerinin üst qatları, Uçan ağıl və Uzun oba yaşayış yerlərini Orta Eneolit dövrünə aid etmək olar. Bu mərhələ təqribən e.ə. 4600-4400-cü illəri əhatə edir.