Bozqurd

Türk mifologiyası
İnanc sistemi Tenqriçilik Şamanizm
Baş tanrı ve tanrıçalar Tenqri Kayra xan Ülgən Erlik
Dastan və qəhramanlar Ərgənəqon Oğuz xaqan Törüngey Ecey
Əsas konseptlər Yer-Su Göy-Qal Yeraltı Uluqayın İye Göyün göbəyi Bozqurd Alasığın
Kateqoriya: Türk mifologiyası

Bozqurd - türk, monqol və altay mifologiyasında Bozqurd müqəddəs heyvandır. Boqkaskır, Çaqkurd sözləri eyni mənanı verir. Monqollar Börteçine (Börteşına, Börtöşono) deyirlər. Göyqurd və ya (Göybörü;Gökbörü;Kökbörü)təbiri də yenə istifadə edilir.

Türk mifologiyasında Bozqurdun yeri və dəyəri

Yol göstərici, müqəddəs qurd, bütün türk və monqol tayfalarının ortaq onqonudur. Bəzi türk və monqol boyları, nəsillərinin bu müqəddəs varlıqdan törədiyini inanırlar. Çox vaxt soyun bir qolu Göyqurddan, digər qolu isə Göygeyikden gəlməkdədir. Qurd sürülərinin başında durub onları idarə edən qurdlara Göyqurd deyilir. Kasqır və Börü ifadələri müxtəlif ləhcə və şivələrdə qurd deməkdir. Bozqurd səmanı təmsil edir. Alageyik isə yer üzünün simvoludur. Respublikanın ilk illərində türk pulu üzərinə Bozqurd şəkilləri dərc edilmişdir. Göytürklərin göy bayraqlarında kurtbaşı rəsmi vardır. Döyüşçülüyü və döyüş ruhunu, azadlığı, sürəti, təbiəti təmsil edir. Türk xalqının başına bir iş gəldikdə, bir təhdid meydana çıxdığında ortaya çıxar və yol göstərir. Çadırların önünə təpəsində altından kurtbaşı olan dirəklər tikilir. Savaş ruhu (ilahı) qurd görünüşünə bürünər. Altıncı əsrə aid bir daş anıtta qurddan süd əmən bir uşaq betimlenmektedir. Övliyalar zaman zaman qurd cildinə girirlər. Bozqurda "Göy Oğlu" da deyilir. Xalq mədəniyyətində Bozqurd dişinin cibdə daşınmasının nəzərdən qoruyacağına inanılar. Yakut mətnlərində Bosko olaraq bəhs edilir. Qırğızlarda, gəzərkən qurd görmək uğurdur. Yuxuda qurd görmək də yenə xeyirə yozular. Hamilə qadının nəzərdən qorunması üçün yastığının altına qurd dişi və ya dərisi qoyular. Qurdun qoyun sürüsünə dalması və ya axıra girməsi bərəkət sayılardı. Başqırd rəvayətlərinə görə qurd onların atalarının önünə düşərək yol göstərmişdir. Bu səbəblə özlərinə Başqırd (Baş Qurd) deyilmişdir.

Bozqurdların xüsusiyyətləri

Bozqurdlar qurdların bir növüdür. Bozqurdlar, ümumiyyətlə, evcil heyvanlardan adətən qoyunlara, mallara və atlara tələ "qururlar". Onlar əsla quzulu qoyunlara hücum etməzlər. Ovlarının yarısını öz ailələrinə, yarısını isə ova çıxa bilməyəcək qədər yaşlı olan bozqurdlara apararlar.

Bozqurdlar qurdlar arasında gələnəyə ən çox bağlı varlıqlardır. Qış gecələrində Şimali Amerikanın ucsuz-bucaqsız düzənliklərində gecələyən insanlar qəribə bir hadisənin şahidi olublar. Onlar deyirlər ki, qurdlar onların yandırdıqları atəşin üç metr yaxınına qədər gəlmiş, dayanıb insanları seyr etmiş və heç bir hərəkət etmədən geri dönmüşlər. İnsanlar isə əsrlər boyunca bozqurda qarşı mənasız bir savaş elan etmiş və onların sayını get-gedə azaltmağa başlamışdır. Qurdlar da insanlardan gördüyü bu vəhşi davranış nəticəsində kimsəsiz bölgələrə çəkilmək məcburiyyətində qalmış və sayları xeyli azalmışdır.

Bozqurdlar məğrur və heç nəyə baş əyməyən heyvanlardır. Onlar heç bir zaman ev heyvanları ola bilməzlər. İnsanla dost olarlar, amma it, ya da başqa heyvan kimi insana tabe olmaz, kölələşməzlər. Çünki bozqurd ev itləri kimi havayı yemək üçün sahibinə yaltaqlanmaqdansa, hürr şəkildə aclıqdan ölməyi üstün tutur. Onlar məğlub ola bilərlər, amma əyilməzlər, öldürülərlər, diz çökməzlər, ovlanarlar, həbsə düşməzlər. Bu baxımdan, türklərin bozqurdları yüksək dəyərləndirmələri əbəs deyil. Belə ki, bozqurdlarda da qədim türk gələnəklərinə uyğun bir həyat tərzi var – ataya bağlıdırlar, bir təşkilat halında yaşayırlar və onlarda da hamının tabe olduğu lider var. Savaş zamanı bozqurdlar da türklər kimi yarım aypara şəklində sıralanaraq hücuma keçirlər. Bozqurdların daha bir maraqlı xüsusiyyətləri var – yeganə heyvandırlar ki, dişi taylarını dəhşətli dərəcədə qısqanırlar. Bütün bu kimi xüsusiyyətlərə görə, türklər azadlıqlarının timsalı olaraq Bozqurdu özlərinə simvol seçiblər. Məhz buna görə, Bozqurd türk hürriyyətinin, türk dəyanətinin simvoludur.

Qurd Totemi

Qurd haqqında bəzi bilgilər Azərbaycan Türklərinin xilas, azadlıq, qurtuluş rəmzi sayılan QURD totemi hər kəsdən öncə bizlərə əzizdir. Təsadüfi deyil ki, cəmi Türklərin xarakterik xüsusiyyətlərinin bir çoxu Qurd psixologiyası üzərində qurulub və hardasa onu xatırladır. Qurdun hansı xüsusiyyətləri şüurlu insanın davranışına yaxındır? Bu sual təkcə müasir dövrün elm adamlarını deyil, hamını düşündürür. İlk növbədə qeyd edək ki,...  Bu gün dünyada qurdla bağlı külli miqdarda yer adı, adət-ənənələr, mərasimlər vardır ki, bu da Qurdun insan yaddaşında özünə yer tutmasını, bu nadir canlının həqiqətən cəsarət, mərdlik, düzgünlük, həmçinin, azadlıq simvolu olmasını göstərir. Əgər Amerikada yaşayan Mayya tayfaları bu gün də Qurda sitayiş edirsə, Romanın simvolu kimi Qurd qəbul edilirsə, demək, qurdlar heç də insanlara zərər verən yox, əksinə, dünyamızı əyriliklərdən təmizləmək kimi Tanrı missiyasını öz üzərinə götürmüş bir canlıdırlar. Odur ki, Qurdların insan düşüncəsi ilə qəbul edilən müsbət cəhətlərini sadalamaq, bir növ Dünyamızı qurdların varlığına inandırmaq istərdik. Hər halda, Azərbaycan Türklərinin xilas, azadlıq, qurtuluş rəmzi sayılan QURD totemi hər kəsdən öncə bizlərə əzizdir. Təsadüfi deyil ki, cəmi Türklərin xarakterik xüsusiyyətlərinin bir çoxu Qurd psixologiyası üzərində qurulub və hardasa onu xatırladır.Qurdun hansı xüsusiyyətləri şüurlu insanın davranışına yaxındır? Bu sual təkcə müasir dövrün elm adamlarını deyil, hamını düşündürür. İlk növbədə qeyd edək ki, 1. Qurd yeganə yırtıcı heyvandır ki, onu əhliləşdirmək mümkün deyil. Qədim Azərbaycan Türk el məsəlində deyilir: "QURDU NƏ QƏDƏR ƏHLİLƏŞDİRSƏN, GÖZÜ YENƏ MEŞƏYƏ BAXACAQ". 2. İlk qeydimiz isə özü ilə aşağıdakı məntiqi nəticəni gətirir: QURD hər zaman azadlığa can atır, onu qəfəsdə əbədi saxlamaq, zəncirləmək mümkün deyil. Qurdun evi meşələr olduğu üçün o hər hansı bir imkan düşüncə qəfəsini dağıdıb özünü "ev"inə çatdıracaq. Çünki o özünü yalnız öz evində sərbəst, azad hiss edir. 3. QURDlar hər zaman sürü ilə ömür sürürlər. Ova gedərkən, balalarını yem və yeni yaşayış yerləri ilə təmin etmək istərkən, eyni zamanda, digər yırtıcılardan öz evini, balalarını qoruyarkən QURD heç zaman təkbaşına hərəkət etmir. Sürü onun üçün kollektiv özünümüdafiə xarakteri daşıyır. Qurd qurdluğu ilə dərk edir ki, tək əldən səs çıxmaz və yalnız öz növündən olanla birləşdikdə qurd özündən qat-qat güclü olan istənilən canlını məhv etmək iqtidarında olur. Hər hansı bir kütləvi kənar təsir olan zaman QURD ulamaqla öz növündən olanları birləşməyə səsləyir. 4. QURD təbiətdəki qeyri-kamil olan hər şeyə qarşı dözümsüzlüyü ilə seçilir. Xəstəlik mənbəyi olan hər bir şeyi dağıtmağa hazırdır. Məhz bu cəhətinə görə qurdlar "təbiətin ən sadiq övladı" adlanırlar. Hətta yeni doğulmuş balasının şikəst yaxud zəif olduğunu görüncə QURD onu parçalayıb digər balalarına yedirdir. Bu baxımdan Qurdlar ən sağlam canlılardan sayılırlar. Qoyun sürüsünə soxulan zaman Qurd ilk növbədə xəstə, zəif qoyunları "qaralayır". Qurdların parçaladığı heyvanların əksəriyyəti üzərində aparılmış tədqiqatlar göstərib ki, onların təqribən 90%-i xəstə, şikəst, zəif yaxud cəmiyyətə yararlı olmayan canlılardır. 5. Qurdu heç nə ilə qorxutmaq mümkün deyil. Qurbanının üzərinə hücum edərkən QURD ilk növbədə onun gözlərinə baxmağa və beləliklə də qarşısındakının qorxub-qorxmadığını, həmçinin, ona qarşı düşmən mövqedə durub-durmadığını dəqiqləşdirir. Əgər onun qarşısındakı canlı (fərq etməz bu canlı heyvandır yoxsa insan) özünü itirərək qorxuya düçar olursa, demək, Qurd onu zərərsizləşdirəcək. Və həmçinin, əgər həmin canlı Qurddan qorxmursa və üstəlik də ona qarşı əks həmləyə hazırlaşırsa, bu da Qurdun gözündən yayınmır. Qurd beləsi ilə "kişi kimi" vuruşmağa hazırdır və bu döyüşdə güclü olan da qələbə çalacaq. Yeganə çıxış yolu qurddan qorxmadığını və eyni zamanda, ona qarşı həmlə etmək istəmədiyini göstərməkdir. Bu zaman həmin canlı Qurdun özünəməxsus ulartısını (Tanrıya müraciət) eşidəcək və Qurdun sakitcə çəkilib getməsinin şahidi olacaq. Hər halda, müşahidələr deyilənləri tam təsdiqləyir. Qədimdə Azərbaycan kişisi qeyri-adi qorxmazlıq, igidlik göstərib hamıdan seçilərkən ona belə deyərdilər: "Sən lap qurd ürəyi yeyibsən". 6. QURD ailəsinə, evinə sadiqdir. Balalarının, "xanım"ının yolunda canını qurban verməyə hazırdır. Dişisi ölən qurd ömrünün sonuna qədər başqa bir dişi ilə "evlənmir". Bu cür yalnız həyat tərzi Qurdlara YALQUZAQ adının da verilməsinə səbəb olub. Bununla belə, qeyd etmək lazımdır ki, Yalquzaq adi qurddan daha təhlükəlidir, çünki qəzəbləndikdə həyatın və təbiətin qanunları onun vecinə olmur. Bədbin təəssürat oyadan bu tip Qurdlar canı qədər sevdiyi ailəsinin "dağılması"nı, övladlarının, dişisinin ölməsini gördükdə bəlkə də bundan sonra həyatda nə üçün yaşadığını anlamır və "sağlam düşüncə"yə münasibətdə laqeydləşir. Burdan da aydın olur ki, ailə QURD üçün uğrunda özünü fəda etməli olduğu bir obyektdir. 7. Qurdun azadlıq sevən canlı olduğunu onun daha bir xüsusiyyəti sübut edir: pəncəsi tələyə düşən QURD öz pəncəsini dişləri ilə didib-dağıdaraq özünü tələdən qurtarır. 8. Tanrıya sevgi qurdun qanındadır. Üzü hər zaman Tanrıya doğru olan QURD ağzını göyə tutub uladıqda belə gözlərini yumur, bir növ "daxilən saflaşır" və "Tanrıya məxsus olduğunu" göstərir. Qurd hər zaman yüksək zirvələri sevir, bəlkə də bu Tanrıya daha yaxın olmaq istəyindən irəli gəlir. Hər halda, hansısa bir təpənin üstündə qürurla dayanmış və göylərə baxan Qurd təsviri Türklərin əsas simvollarından biri hesab edilir. 9. QURDlar kütləvi şəkildə ulayarkən heç bir canlı onlara yaxın düşə bilməz. Bu, onları ?Tanrıya ibadətdən ayırmaq? deməkdir və onlar bununla heç vaxt razılaşmırlar. 10. QURD ən çox qarışıq "nigah"dan dünyaya gələn canlılara nifrət edir. Qan təmizliyi Qurd üçün ən vacib amillərdən biridir və qurd bu baxımdan hibrid canlıları, ələlxüsus da qatırı, çaqqalı, kaftarı bir növ "təbiətin səhvi" sayır. 11. Dişisini başqa bir erkək heyvanla görən QURD öz dişisini parça-parça edir, digər erkək canlıya isə çəkilib getməyə imkan verir. Həmin erkək canlı qurdun gözünün düşmənidirsə, deməli, o da Qurdun qəzəbindən qurtula bilməyəcək. 12. Yaşadığı əraziyə, ailəsinə, öz növündən olan digər qurda təcavüz edilərkən qəzəbli Qurdun qarşısını heç bir canlı ala bilmir, hətta Aslan belə qisas hissi ilə hərəkət edən Qurddan çəkinərək qaçır. 13. Sürü ilə ovdan dönərkən, düşmən saydıqları canlıların üzərinə gedərkən və s. sürüdən geri qalan Qurdu "dəstə rəhbəri" parçalayır ki, rəqibin "əsirinə çevrilməsin". Bu misalların sayını istənilən qədər artırmaq olar. Sadaladığımız bütün xüsusiyyətlər Qurdun insana bənzər bir şəkildə, instinktiv formada hərəkət etməsini təsdiq edir. Türk Soyu hələ min illər öncə özünə simvol seçdiyi QURDun bir sıra müsbət keyfiyyətlərini özündə cəmləşdirib. Yuxarıda sadaladığımız xüsusiyyətlərin böyük əksəriyyətinə Azərbaycan və Anadolu Türklərinin, habelə, Türkmənlərin psixologiyasında rast gələ bilərik. Türklər hər zaman azad və sərbəst olmağa, öz dövlətinə, ailəsinə sadiq qalmağa, kollektivin rəyi ilə hesablaşmağa, dar gündə özünü kollektivin bir üzvü kimi görməyə üstünlük veriblər. Türklər o dərəcədə qorxmaz olublar ki, İslamın 2-ci xəlifəsi Ömər onlar haqqında belə deyib: "Türkü yaraladınsa, hökmən onun işini bitir. Əks təqdirdə o əlinə düşən ilk imkanda geri qayıdacaq və sizə o zaman aman olmayacaq. Onlar geri çəkilməyi, uduzmağı qəbul etmirlər". Sonuncu dini insanlara təlqin edən Həzrəti-Məhəmməd isə ərəblərə xitabən bunları söyləyib: "TÜRKLƏR SİZƏ TOXUNANADƏK ONLARA TOXUNMAYIN." Bu gün bütün dünyaya aydındır ki, İslamı bir din kimi yaşadan da məhz Türklər olublar. İslam dini məhz onların hesabına özünü qoruyub saxlayıb. İslama Ayparanı da ilk dəfə Türklər əlavə ediblər. Ayparanın bir simvol kimi qəbul edilməsi isə Boz Qurd Əfsanəsi ilə sıx bağlıdır. Tanrının insanlara göndərdiyi sonuncu dinin xilaskarı kimi Türklər özlərinin "Tanrı Milləti" olduqlarını dəfələrlə sübut ediblər. Odur ki, Tanrıya tapınan Boz Qurd simvolu hər zaman Türklərlədir və onları bir-birindən ayırmaq mümkün deyil.