Patriarxat: Redaktələr arasındakı fərq
Naviqasiyaya keç
Axtarışa keç
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
k Şəkil əlavə etdim və əlavə bir geçiş linki qoydum Teqlər: Geri qaytarıldı Vizual redaktor |
k MansurZadeh tərəfindən edilmiş redaktələr geri qaytarılaraq Azerifactory tərəfindən yaradılan sonuncu versiya bərpa olundu. Teq: Geri qaytarma |
||
| Sətir 1: | Sətir 1: | ||
''' |
'''Patriarxat''' (''atanın hakimiyyəti'', {{lang-grc|πατήρ}} — "ata" və {{lang-grc2|ἀρχή}} — "hakimlik, başlanğıc, hakimiyyət", hən də ''andrarxiya'', ''androkratiya'') — əsas hakimiyyət, siyasi liderlik, mənəvi nüfuz, sosial imtiyaz və mülkiyyətə nəzarət rollarında kişilərin üstünlük təşkil etdiyi sosial sistem.<ref>{{cite journal|first1=Gwen|last1=Hunnicutt|title=Varieties of Patriarchy and Violence Against Women: Resurrecting “Patriarchy” as a Theoretical Tool|url=https://doi.org/10.1177/1077801208331246|journal=Violence Against Women|date=1 May 2009|issn=1077-8012|pages=553–573|volume=15|issue=5|doi=10.1177/1077801208331246}}</ref> |
||
| ⚫ | |||
Bax - '''[[Matriarxat|Anaxaqanlıq]]''' |
|||
[[Fayl:Fight Patriarchy graffiti in Turin.jpg|thumb]] |
|||
| ⚫ | |||
Ataxaqan hərfi mənada "atanın hökmranlığı" deməkdir və [[Yunan dili|yunanca]] πατριάρχης (patriarkhēs), "ata və ya irqin başçısı", πατριά birləşməsindən gəlir. (patria), "nəcəb, nəsil, ailə, vətən"(πατήρ patēr, "ata"dan) və ἀρχή (arkhē), "hakimiyyət, səlahiyyət, suverenlik". |
|||
Tarixən ataxaqan termini ailə başçısının kişi tərəfindən [[Avtokratiya|avtokratik]] idarəçiliyinə istinad etmək üçün istifadə edilmişdir; lakin, XX əsrin sonlarından etibarən o, hakimiyyətin əsasən yetkin kişilərin əlində olduğu sosial sistemlərə istinad etmək üçün də istifadə edilmişdir. Termin xüsusilə Kate [[:en:Kate_Millett|Millett]] kimi ikinci dalğa feminizmi ilə əlaqəli yazıçılar tərəfindən istifadə edilmişdir; bu yazıçılar qadınları kişi hökmranlığından azad etmək üçün ataxaqan ictimai münasibətlər anlayışından istifadə etməyə çalışırdılar. Bu ataxaqan konsepsiyası kişi hökmranlığını bioloji deyil, sosial bir fenomen kimi izah etmək üçün hazırlanmışdır. |
|||
== Tarix və əhatə dairəsi == |
|||
Sosioloq Silvia Uolbi<ref>Sosioloq Silvia Uolbi [https://en.wikipedia.org/wiki/Sylvia_Walby]</ref> ataxaqanlığı “kişilərin qadınlara hökmranlıq etdiyi, əzdiyi və istismar etdiyi sosial strukturlar və təcrübələr sistemi” kimi müəyyən edir. Əksər cəmiyyətlərdə hakimiyyətin əsasən kişilər tərəfindən idarə olunduğu cinsiyyət xətti üzrə sosial təbəqələşmə müşahidə edilmişdir. |
|||
=== <small><u>Kişi cinayətkarlığı</u></small> === |
|||
Kişi cinayəti də bioloji obyektiv vasitəsilə araşdırılıb. Cinayətlərin əksəriyyəti kişilər tərəfindən törədilir. Sosioloq/kriminoloq Lee Ellis təkamül neyroandrogenik (ENA) nəzəriyyəsi kimi tanınan kişi cinayətlərinin təkamül izahını irəli sürdü. Dünyanın ən qəddar cinayətkarları, daha zərərsiz cinayətlərə görə cəza çəkənlərlə müqayisədə ən çox [[testosteron]]<nowiki/>a sahib idilər. Buna görə də Ellis insan kişi beyninin belə inkişaf etdiyini iddia edir. Risk və qanqsterizm<ref>[[Banda]]</ref> astanasında rəqabətə davamlı olmağın yolu kişi davranışının ifrat formasına misaldır. [[Amsterdam]]<nowiki/>dakı [[:en:Vrije Universiteit Amsterdam|VU Universitetindən]] psixoloq və professor [[:en:Mark_van_Vugt|Mark van Vuqt]], ( Hollandiya ) insan kişilərinin resurslara, ərazilərə, həyat yoldaşlarına və daha yüksək statusa çıxış əldə etmək üçün daha aqressiv və qrup yönümlü davranışlar inkişaf etdirdiyini iddia etdi. Onun nəzəriyyəsi, Kişi Döyüşçü fərziyyəsi, hominidlər tarixi boyu kişilərin qruplararası təcavüzdə iştirak etmək və onların resurslar, həyat yoldaşları və ərazi əldə etmək şanslarını artırmaq üçün koalisiya və ya qruplar yaratmaq üçün təkamül etdiyini irəli sürür. Vugt iddia edir ki, bu inkişaf etmiş kişi sosial dinamikası müharibənin bəşər tarixini müasir şəbəkə rəqabətinə izah edir. |
|||
[[Fayl:Tree of Patriarchy.gif|thumb]] |
|||
== Bioloji nəzəriyyə == |
|||
Əsas məqalələr: İnsanlarda cins fərqləri və gender fərqinin sosial quruluşu |
|||
Digər [[primatlar]]<nowiki/>ın (məsələn, [[şimpanze]]<nowiki/>lərin) kişi cinsi zorakılığı və qadın müqaviməti ilə bağlı ifadələri, ataxaqanlığınınnın altında yatan cinsi maraqların toqquşmalarının insan növünün yaranmasından əvvəl olduğunu göstərir. Bununla belə, kişilərin dişilər üzərindəki gücü müxtəlif [[Primatkimilər|primat növlərində]] çox dəyişir. [[Bonobo|Bonobolar]] (insanların yaxın qohumu) arasında, məsələn, qadınların kişi məcburiyyəti nadir hallarda müşahidə edilir, və bonobolar sosial quruluşlarında geniş şəkildə anaxaqan hesab olunurlar. |
|||
Genderin insan cəmiyyətlərində oynadığı rolda da əhəmiyyətli fərqlər var və biologiyanın insanın sosial quruluşunu nə dərəcədə müəyyən etdiyinə dair akademik konsensus yoxdur. [[Britannika Ensiklopediyası|Encyclopædia Britannica]] qeyd edir ki, “...bir çox mədəniyyətlər üstünlük olaraq bu və ya digər cinsə güc verir....” Floriana Cikkodikola kimi bəzi antropoloqlar ataxaqanlığının mədəni universal olduğunu iddia edirlər və kişilik alimi David Buchbinder<ref>[https://en.wikipedia.org/wiki/David_Buchbinder]Kişilik alimi</ref> təklif edir ki, Roland Bartın eks-nominasiya termininin, yəni ataxaqanlığının “norma” və ya "sağlam düşüncə" kimi təsviri aktualdır. Bununla belə, bəzi antropoloqların belə təsvir etdiyi mədəniyyətlər mövcuddur. Anaxaqanlıq. Məsələn, [[Mosuolar]] (Çinin Yunnan əyalətindəki kiçik bir cəmiyyət) arasında qadınlar daha çox güc, səlahiyyət və qərarların qəbulu üzərində nəzarət edir. Digər cəmiyyətlər ilk növbədə yerli qəbilə qrupları arasında matrilinear<ref>'''Anasoylu''' və ya matrilineal sistem, anasoylu xəttdə ana tərəfdən bir cəmiyyətdə nəsil deməkdir. Ata nəslindən fərqli olaraq, nəsil ağacı (soy) ata tərəfdən deyil, ana nəslinə əsaslanır. Termin tez-tez anaxaqanlıq ilə sinonim olaraq istifadə olunsa da, anasoyluluq ananın üstünlük təşkil etdiyi quruluşa səbəb olmur. <u>Anasoylu sistemdə ata tərəfdən qohumlar qohum hesab edilmir.</u></ref> və ya matrilocal<ref><u>Anayerli</u> sosial antropologiyada cütlüyün qadın tərəfinin evləndikdən sonra qohumları ilə məskunlaşmasına və belə bir sosial sistemi inkişaf etdirən cəmiyyətlərə işarə edən termindir. Burada yer dedikdə gəlinin ailəsinin ev, kənd, qəsəbə, şəhər kimi yaxınlığı nəzərdə tutulur. Əgər ər-arvad kişi tərəfinin yanında məskunlaşırsa, buna <u>atayerli</u> deyilir.</ref>dır. Bəzi ovçu-toplayıcı qruplar, məsələn, Afrikanın cənubundakı Kung, əsasən bərabərlikçi kimi xarakterizə edilmişdir. |
|||
Ataxaqanlığın bioloji determinist anlayışının bəzi tərəfdarları iddia edirlər ki, insan qadın biologiyasına görə qadınlar döyüşlərdə yüksək profilli qərar qəbuletmə rollarından daha çox evdə anonim uşaq tərbiyəsi kimi rolları yerinə yetirməyə daha uyğundurlar. Bu əsas vasitəsilə “ibtidai cəmiyyətlərdə cinsi əmək bölgüsünün mövcudluğu bioloji olduğu kimi ataxaqanlığın mənşəyinə dair sırf sosial hesablar üçün də başlanğıc nöqtəsidir”. Deməli, ataxaqanlığın yüksəlişi bu zahiri “cinsi bölünmə” vasitəsilə tanınır. |
|||
== İstinadlar == |
== İstinadlar == |
||
20:54, 21 sentyabr 2022 tarixindəki versiya
Patriarxat (atanın hakimiyyəti, q.yun. πατήρ — "ata" və ἀρχή — "hakimlik, başlanğıc, hakimiyyət", hən də andrarxiya, androkratiya) — əsas hakimiyyət, siyasi liderlik, mənəvi nüfuz, sosial imtiyaz və mülkiyyətə nəzarət rollarında kişilərin üstünlük təşkil etdiyi sosial sistem.[1]
Tarixən patriarxat bir sıra fərqli mədəniyyətlərin sosial, hüquqi, siyasi, dini və iqtisadi təşkilatlanmasına təsir etmişdir.[2]
İstinadlar
- ↑ Hunnicutt, Gwen. "Varieties of Patriarchy and Violence Against Women: Resurrecting "Patriarchy" as a Theoretical Tool". Violence Against Women. 15 (5). 1 May 2009: 553–573. doi:10.1177/1077801208331246. ISSN 1077-8012.
- ↑ Malti-Douglas, Fedwa. Encyclopedia of Sex and Gender. Detroit: Macmillan. 2007. ISBN 978-0-02-865960-2.