İstifadəçi:ElshZadeh

DEFEKTOLOGİYA("defectus"-qüsur, çatışmazlıq;"logos"-elm)- Fiziki və psixi cəhətdən məhdudiyyətli şəxslərin fərdi-psixoloji keyfiyyətlərini, problemlərin inkişaf qanunauyğunluqlarını, həmin şəxslərin təlim-tərbiyə məsələlərini öyrənən elm sahəsidir. Defektologiya bəzi elmi ədəbiyyatlarda Xüsusi Pedaqogika, Əlahiddə Pedaqogika və ya Korreksion Pedaqogika kimi də adlandırırlır. Defektologiya Ümumi Pedaqogikanın tərkib hissəsi olsa da, son elmi nailiyyətlər nəticəsində müstəqil bir sahəyə çevrilmişdir.

İnkişaf tarixi

Defektologiya elmi müəyyən tarixi mərhələlərdən keçmişdir. Bu mərhələləri nisbi olaraq beş dövrə bölürük:

l dövr. Bu mərhələ E.ə XI əsr - eramız Xll əsri əhatə edir. Fiziki və psixi cəhətdən пöqsаnlı uşaqlar haqqında ilk dəfə Yunan alimi Агistоtеl 'Hiss edənlərin hisləri haqqında" 'Hissi qavrayışlar və оnların obyektleri haqqında adlı traktatlarında bəhs etmişdir. Bu dövrdə Qədim Sparta mədəniyyəti məhdudiyyətli şəxsləri qəbul etmirdi. Həmin şəxslər cəmiyyət üçün yararsız hesab edildiyindən Ağsaqqallar Şurası ilkin yoxlama keçirdikdən sonra onları ölümə məhkum edirdi. Eramızın əvvəlləri Xristianlığın yaranması, daha sonra isə İslam dinin yaranması ilə sağlamlıq problemləri olan şəxslərə qarşı cəmiyyət mərhəmətlilik göstərməyə başladı.

II dövr. Bu dövr XII əsrdən XVIII əsrin 70-80 ci illərinə qədər davam etmişdir. Cəmiyyət artıq onların öyrənmə bacarıqlarını önə çəkdi. Qərbdə xüsusilə təbiətşünaslar və filosoflar belə uşaqların təlim-tərbiyəsi ilə maraqlanırdı. Həmin şəxslərdən biri olan məşhur italyan alimi Cerolamo Kardano(1501-1576) eşitmə və danışma məhdudiyyətli uşaqların fərdi təlim sisteminin əsasını qoydu.   1755-ci ildə Fransada eşitmə əngəlli uşaqlar üçün xüsusi məktəb açıldı.İlk dəfə olaraq 1770-ci ildə Parisdə eşitmə-danışma məhdudiyyətli uşaqlar üçün xüsusi təhsil müəssisəsi yaradıldı. Sağlamlıq imkanları məhdud şəxslərə qarşı münasibətlərin dəyişməsi Qərbin İntibah dövrünü keçirməsi , Fransada inqilabın baş verməsi ilə əlaqədar idi.

III dövr. Bu mərhələ XVIII əsrin 70-80 - ci illərindən XX əsrin əvvəllərinə qədər olan dövrü əhatə edir. Cəmiyyət bu dövrdə onlara da təhsil vermənin zərurətini başa düşdü. Gespard Itard (1775-1836) Fransa meşələrində tapılan Victor adlı uşağın təlim-tərbiyəsi ilə məşğul olmağı öz üzərinə götürür. Beləliklə, denyada ilk dəfə zehni əngəlli şəxsə xüsusi təhsil xidməti göstərildi. Fransada ilk dəfə 1798-ci ildə zehni əngəlli uşaqlar üçün xüsusi məktəb təşkil edildi. Bu dövrdə J.P.Bonet, C.R.Pereyra və T.H. Qallodit kimi surdopedaqoqların fəaliyyəti nəticəsində eşitmə daktil əlifbası və jestika yarandı və inkişaf etdi. 1784-cü ildə Fransada görmə əngəlli uşaqlar üçün xüsusi məktəb açıldı. 1821-ci ildə Luis Brayl tərəfindən ilk dəfə görmə əngəllilər üçün qəbul olunmuş relyefli-nöqtəli əlifba tərtib edildi. Respublikamızda 1938-ci ildən bəri bu əlifba istifadə olunur. 1806-ci ildə Rusiyanın Pavlovsk, 1807-ci ildə Sankt-peterburq şəhərində eşitmə-danışma əngəlliliyi olanlar üçün xüsusi məktəblər təşkil olunmuşdur. İlk yardımçı sinif 1859-cu ildə Qallda, ilk köməkçi məktəb isə 1867-ci ildə Drezdendə fəaliyyətə başlamışdır. 1908-ci ildə Moskvada belə bir məktəb açılmışdır. ABŞ-da isə 1817-ci ildə eşitmə əngəlli uşaqlar üçün, 1829-cu ildə görmə əngəlli uşaqlar üçün, 1860-cı ildə isə əqli cəhətdən geri qalmış uşaqlar üçün xüsusi məktəblər açıldı.

IV dövr. Bu mərhələ isə XX əsrin əvvələrindən XX əsrin 60-ci illərinə qədər olan dövrü əhatə edir. Bu dövrdə dünyanın hər yerində sağlamlıq imkanları məhdud uşaqlar üçün xüsusi məktəblər açıldı. Ümumdünya Təhsil siyasətində ən uğurlu addımlardan biri Xüsusi təhsil sisteminin yaradılması oldu. Məhz bu dövrdə sağlamlıq imkanları məhdud olanlara yanaşmada tibbi modelə üstünlük verilirdi. Bu modelə əsasən uşaqlar daha çox xəstə kimi görülürdü və onlara yalnız tibbi dəstək, xüsusi qayğı göstərilirdi.Bu da xüsusi təhsilin natamam inkişafı ilə bağlı idi. Bu dövrdə qəbul edilən İnsan hüquqları haqqında Ümumi Deklarasiya(1948) Uşaq hüquqları haqqında deklarasiya (1959); Təhsil sahəsində diskriminasiya ilə bağlı "Yunesko" konvensiyası(1960) kimi beynəlxalq hüquqi aktlarda sağlamlıq imkanları məhdud şəxslərə də yer verilmişdir. Azərbaycanda xüsusi təhsilin inkişafı bu dövrdən başlayır. 1925-ci ildə Bakı şəhərində internatı olan yardımçı məktəb və l dərəcəli məktəblərin nəzdində yardımçı qruplar açıldı. Bakı Xalq Maarif Şöbəsinin 1925-ci il, 25 sentyabr tarixli qərarı ilə Tibbi-Psixoloji laboratoriya təşkil edildi və həmin laboratoriyanın fəaliyyəti nəticəsində Respublikada sağlamlıq imkanları məhdud uşaqlar həkim-pedaqoqlar tərəfindən araşdırılırdı. Ümumiyyətlə, 20-30-cu illərdə eşitmə əngəlli, görmə əngəlli, zehni əngəlli uşaqlar üçün xüsusi məktəblər təşkil edilirdi.

V dövr. Bu mərhələ XX əsrin 60-cı illərindən bu günə qədər olan dövrü əhatə edir. Bu dövrdə təhsildən təcrid olunmuş əngəlli uşaqlar üçün yeni modellər formalaşmağa başladı. 1960-80-ci illərdə tətbiq edilən sosial model əsasında inteqrasiya problemi önə çəkilir. İnteqrasiya probleminin mərkəzində isə cəmiyyətin əlilləri qəbul etməsi üçün cəmiyyətin münasibətini dəyişmək dayanırdı. Bu proseslərin inkişafı nəticəsində 1980-ci ildən yeni bir model olan inkluzasiya(daxil etmə) modeli tətbiq olunur. Bu modelə görə inklüziv təhsil sistemi tətbiq olunmalıdır. Bu sisteminin əsasını sağlam və qeyri-sağlam şəxslərin birgə şəkildə eyni təhsil müəssisəsində əlverişli şəkildə təhsil almaq hüququ təşkil edir. Azərbaycanda İnkluziv təhsilin inkişaf tarixi 2004-cü ildən başlayır. Dövlət siyasətində inklüziv təhsil haqqında bir sıra qanunlar qəbul edilir. Azərbaycan Respublikasında hal-hazırda 20-dən artıq təhsil müəssisəsi inkluziv təhsil proqramına cəlb olunmuşdur. Bu dövrdə sağlamlıq imkanları məhdud şəxslər haqqında qəbul edilən Beynəlxalq normativ-hüquqi aktlar aşağıdakılardır: 1.Əqli geriliyi olan insanların hüquqları haqqında BMT konvensiyası(1971)               2. Əlillərə münasibətdə ümumdünya fəaliyyət proqramı(1982) 3. Uşaq hüquqları haqqında BMT konvensiyası   4.Hər kəs üçün təhsil haqqında ümumdünya deklarasiyası(təməl təhsil tələbatlarının təmin olunması)(1990) 5.Əlillərə bərabər imkanların təmin olunması ilə bağlı BMT standart qaydaları (1993) 6. Sağlamlıq imkanları məhdud şəxslərin təhsili sahəsindəki prinsiplər, siyasət və praktik fəaliyyətlə bağlı Salamanka Deklarasiyası(1994) 7. Əlillərin hüquqları haqqında BMT konvensiyası (2006)

Azərbaycanda xüsusi təhsil yeni üslubda inkişaf etməyə başladı. Xüsusi təhsil müəssisələri daha çox təşkil olunmağa başladı. Hal-hazırda Azərbaycan Respublikasında 25-dən çox xüsusi məktəb və xüsusi internat tipli məktəblər fəaliyyət göstərir. Sağlamlıq imkanları məhdud uşaqların təlim-tərbiyə məsələləri ilə bağlı Azərbaycan dövləti tərəfindən bir sıra sərəncam və qərarlar verilmişdir: 1. "Sağlamlıq imkanları məhdud şəxslərin təhsili haqqında" 2001-ci il 5 iyun tarixli Azərbaycan Respublikasının Qanunu 2. "Sağlamlıq imkanları məhdud şəxslərin peşə-ixtisas təhsil müəssisələrinə qəbulu qaydasının təsdiq edilməsi haqqında"AR Nazirlər Kabinetinin 2002-ci il 29 aprel tarixli qərarı 3."Loqopedik xidmət haqqında əsasnamənin təsdiq edilməsi barədə" AR Nazirlər Kabinetinin 2002-ci il 29 aprel tarixli qərarı 4."Psixoloji-Tibbi-Pedaqoji komissiya barədə Əsasnamənin təsdiq edilməsi haqqında" AR Nazirlər Kabinetinin 2002-ci il 29 aprel tarixli qərarı 5."Evdə təhsil almaq hüququ verən xəstəliklərin siyahısının və evdə təhsilin təşkili qaydalarının təsdiq edilməsi barədə" AR Nazirlər Kabinetinin 2002-ci il 10 may tarixli qərarı 6."Xüsusi təhsil müəssisələri haqqında Əsasnamənin təsdiq edilməsi haqqında" AR Nazirlər Kabinetinin 2002-ci il 10 may tarixli qərarı 7."İnteqrasiya təlimli təhsil müəssisələrində təhsilin təşkili qaydalarının təsdiq edilməsi haqqında"AR Nazirlər Kabinetinin 2002-ci il 29 may tarixli qərarı 8."Stasionar şəraitdə təhsilin təşkili qaydalarının təsdiq edilməsi haqqında" AR Nazirlər Kabinetinin 2002-ci il 29 may tarixli qərarı 9."Sağlamlıq imkanları məhdud şəxslərin təhsili (xüsusi təhsil) haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununda dəyişiklik edilməsi barədə" 2014-cü il 12 dekabr tarixli Azərbaycan Respublikasının Qanunu 10."Sağlamlıq imkanları məhdud şəxslərin təhsili (xüsusi təhsil) haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununda dəyişiklik edilməsi barədə" 2017-ci il 31 may tarixli Azərbaycan Respublikasının Qanunu

Sahələri

Defektologiya elmi özü müxtəlif elm sahələrinə ayrılır: 1. Loqopediya - Nitq qüsurları, onların yaranma səbəblərini və aradan qaldırılması yollarını, nitqi qüsurlu şəxslərin xüsusiyyətlərini öyrənir. 2. Oliqofrenopedaqogika - Əqli cəhətdən geri qalan şəxslərin psixoloji xüsusiyyətlərini, onların təlim-tərbiyə məsələlərini, əqli problemlərin tam və ya qismən aradan qaldırılmasını öyrənən elm sahəsidir. 3. Surdopedaqogika - Eşitmə-danışma əngəlli şəxslərin təlim-tərbiyəsi ilə məşğul olan sahədir 4. Tiflopedaqogika - görmə əngəlli şəxslərin təlim-tərbiyəsi ilə məşğul olan elm sahəsidir. 5. Dayaq-hərəkət aparatında pozulmalar olan şəxslərin psixokorreksiyası və təlim-tərbiyə məsələlərini öyrənən sahə. Son dövrlər bu sahə Ortopedaqogika da adlanır. 6. Emosional-iradi sferada pozuntuları olan şəxslərin psixokorreksiyası və təlim-tərbiyə məsələlərini öyrənən sahə.

Mənbələr

1.L.H.Rüstəmova, N.T.Hüseynova "Xüsusi Pedaqogika". Bakı, ADPU nəşriyyatı. 147 səh. 2. N.T.Hüseynova, M.Ş.Məlikov "Xüsusi Pedaqogikanın müasir problemləri". Dərs vəsaiti. Bakı_2018. ADPU nəşriyyatı. 230 səh. 3. Qasımov S, Talıbov Y. "Əlahiddə Pedaqogikanın əsasları". Dərs vəsaiti. Bakı. Çaşıoğlu.2000. 120 səh. 4. B.Abbasova "İnkluziv Təhsil"