Üzvi sintez
[1]Üzvi sintez – üzvi maddələrin sintez üsuludur. Üzvi kimyanın mühüm bir sahəsidir.
Tarixi
[redaktə | mənbəni redaktə et]XIX əsrin əvvəllərinə qədər vitarizm nəzəriyyəsinin təsviri ilə belə hesab edilirdi ki, üzvi birləşmələr canlı orqanizmdə xüsusi həyati qüvvənin iştirakı ilə alına bilər. Həmin əsrin əvvəllərindən başlayaraq aparılan üzvi birləşmələrin ilk sintezləri bu nəzəriyyənin əsassızlığın göstərdi və o andan etibarən qeyri üzvi maddələr olan disian və amonyakın qarşılıqlı təsirindən üzvi maddə olan karbamidin (sidik cövhərinin) alınması ilə üzvi kimyada üzvi sintezin əsas qoyuldu: Göründüyü kimi ilk üzvi sintezlər o qədər də mürəkkəb olmayan birləşmələrin alınması ilə başlamış, lakin tədricən üzvi sintezlər mürəkkəbləşmiş bir neçə mərhələli olmuş və bir neçə təbii birləşmələrin alınması mümkün olmuşdur. 1904-cü ildə bu üsulla adrinalin sintez olunmuşdur. Hal-hazırda üzvi sintez sahəsi inkişaf etdirilərək təsdiq edilmişdir ki, çoxmərhələli reaksiyalar əsasında ən mürəkkəb quruluşlu, xüsusi əhəmiyyət kəsb edən birləşmələri əldə etmək olur.
Üzvi sintezin üsulları
[redaktə | mənbəni redaktə et]Üzvi sintezin üsulları iki cürdür.
- Retrosintetik sintez üsulu
- Templat sintez üsulu
[2] Retrosintetik analiz üsulu
[redaktə | mənbəni redaktə et]Hazırda üzvi sintezin elə imkanları vardır ki, ən mürəkkəb quruluşlu birləşmələri sintez etmək mümkün olur, hətta bu bir neçə yolla baş verir. Çoxvariantlı sintez imkanı olduqda, sintezin səmərəliliyi əlavə olaraq başlanğıc birləşmələrin, reagentlərin asan əldə olunması reaksiya şəraitinin sadəliyi, məqsədli məhsulların çıxımının yüksək olması və sair digər amillərlə müəyyən olunur. XX əsrin ilk illərindən başlayaraq məqsədli molekulların sintezinin planlaşdırılmasına sistematik yanaşma üsulundan – retrosintetik analiz adlanan bir üsul tətbiq edilmişdir.. Bu üsulun əsasında məqsədli birləşmənin molekulyar mürəkkəbliyinin tədricən azaldılması ideyası olur. Başqa sözlə sintezi tələb olunan birləşmələrə qədər xəyali bölünür. Bu xəyali bölmələr sintezə əks olan əməliyyatdır və transform adlanır eyni istiqamətli iki oxla işarə olunur.
Templat sintez üsulu
[redaktə | mənbəni redaktə et]Templat sintez üsulu ilə makrotsiklik birləşmələr sintez edilir. Üzvi sintezdə son illərdə adi üsullarla alınması ya çətin, ya da mümkün olmayan, lakin xüsusi əhəmiyyət kəsb edən birləşmələrin əldə edilməsi üçün bir sıra xüsusi reaksiyalardan istifadə edilir. Templat sintezin əsasında reaksiyaya girən molekulların metal üzvi birləşmə əmələ gətirdiyi kompleks durur ki, onun hesabına adi halda makrotsiklik ploefirlər (kraun efirlər) alınır. Bu birləşmələr istər analitik, istərsə də fiziki kimyada müvəffəqiyyətlə tətbiq edilir.
