İncil üçün mənbəyə bax

{{səhv salma|Əncir}}
{{səhv salma|Bibliya}}
{{tərəfli}}

{{Xristianlıq}}

'''İncil''' ({{Dil-ar|إنجيل}}; {{Dil-el|εὐαγγέλιον}} Evanqelion – "xoş xəbər") — Xristiyanların Müqəddəs Kitablarının bir hissəsi. Hal-hazırda İncil dedikdə, adətən [[Əhdi-Cədid]] nəzərdə tutulur.<ref>Bax: Müqəddəs Kitab. Əhdi-Ətiq və Əhdi-Cədid. Müqəddəs Kitab Şirkəti, Bakı 2009. Səh. i: “Əhdi-Cədid yaxud İncil…”</ref> Əhdi-Cədidin ilk dörd kitabı olan və [[İsa Məsih]]in doğulmasından, həyatından, möcüzələrindən, ölümündən, dirilməsindən və göyə qalxmasından bəhs edən yazılara da ayrı-ayrılıqda “Evanqelion” deyilir. Lakin Müqəddəs Kitabın Azərbaycan dilinə tərcüməsində bu dörd kitab “İncil” deyil, “Müjdə” olaraq tərcümə olunmuşdur.<ref>Bax: Müqəddəs Kitab. Əhdi-Ətiq və Əhdi-Cədid. Müqəddəs Kitab Şirkəti, Bakı 2009</ref>

== İncil kanonu ==
İncil kanonu dedikdə, [[Kilsə]] tərəfindən Allahdan ilham almış yazı, Allahın Kəlamı olaraq qəbul edilən yazıların toplusu nəzərdə tutulur. [[İsa Məsih]] kitab yazmayıb və yazdırmayıb. Onun İncili və ya Müjdəsi yazıya alınmazdan əvvəl şifahi formada mövcud idi. Həvari Paul eramızın I əsrində bu şifahi Müjdəni (yunan dilində εὐαγγέλιον Evanqelion) İsa Məsihin Özündən aldığını yazırdı.<ref>Bax: Müqəddəs Kitab, Korinflilərə 1-ci məktub 11:23; 15:3</ref> Bu şifahi “İncil” həm İsa Məsihin Müjdəsi, həm də sonra Onun Kilsəsi, yaxud İmanlılar Cəmiyyətinin Müjdəsi olub.
[[Fayl:P52 recto.jpg|thumb|right|200px|İncilin qədim fraqmenti]]
İsa Məsihdən sonrakı ilk iki yüzillikdə erkən xristianların Müqəddəs Kitabı, əsasən, [[Tövrat]] da daxil edilməklə bütün yəhudi Müqəddəs Yazıları olub. Xristianların çoxu Müqəddəs Kitabın yunan dilinə məşhur tərcüməsi [[Septuaginta]]dan istifadə edirdilər. İsa Məsihin həyatı və təlimi haqqında müxtəlif İncil kitabları ortaya çıxmağa başladı. Kilsə bunların dördünün dəqiq olduğunu, qalanlarının isə həqiqətə uyğun gəlmədiyini qərarlaşdırıb. Lakin kanon prosesi başa çatmazdan çox-çox əvvəl məşhur xristian müəllimləri tərəfindən yazılmış əsərlərdə kanonik İncillərdən bir çox sitatlara rast gəlinir. I əsrin axırlarında yaşayan Romalı Kliment Korinflilərə 1-ci məktubunda<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://krotov.info/acts/01/nz/91klim1.html |access-date=2011-12-26 |archive-date=2011-10-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20111012133051/http://krotov.info/acts/01/nz/91klim1.html |url-status=dead }}</ref> kanonik İncillərdən sitat gətirir. II əsrin əvvəllərində Antakyalı İqnatiy Mattanın yazdığı Müjdədən sitat gətirir<ref>Bax: İqnatiyin Efeslilərə məktubu 14: http://krotov.info/acts/02/01/0117efs.html {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20220325173143/http://krotov.info/acts/02/01/0117efs.html |date=2022-03-25 }}</ref> və Müjdələrlə tanış olduğunu bildirir.<ref>Bax: İqnatiyin İzmirlilərə məktubu 6: https://archive.today/20120712140832/library-iliya.ucoz.com/index/0-53</ref> II əsrin xristian ədəbiyyatında Papiy, Didaxe, Markiona qarşı proloq, Lionlu İrineyin yazılarında və b. əsərlərdə də kanonik İncillərin müəllifləri barədə məlumatlar verilir və onlardan sitatlar gətirilir. Lionlu İriney “Bidətlərə qarşı” əsərində yer üzünün dörd yanı olduğu kimi, İncilin də məhz dörd Müjdələrdən ibarət olduğunu qeyd edirdi.<ref>Bax: http://krotov.info/library/i/iriney/vers_3.html {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20081202052448/http://www.krotov.info/library/i/iriney/vers_3.html |date=2008-12-02 }} XI hissə, 8-ci bölmə</ref> II əsrin sonlarında – III əsrin əvvələrində yaşamış İsgəndəriyyəli Kliment öz əsərlərində kanonik İncillərin ayələrindən geniş istifadə edir və Müjdələrin yazılmasının tarixçəsini yazır: “İlk əvvəl nəsil şəcərəsi olan Müjdələr yazılmışdı. Markın Müjdəsi belə meydana gəldi: Peter Romada ikən Məsihin təlimini vəz etdiyi zaman, Müqəddəs Ruhla dolub, İncildə olanı nəql edirdi. Ona qulaq asan (bunlar çox idilər) Markı inandırdılar ki, o, çoxdan Peterlə birlikdə səyahət edən bir adam kimi onun dediklərini yazsın. Mark məhz belə etdi və bu İncil kitabını ondan xahiş edənlərə təqdim etdi. Peter bunu öyrəndikdə, nəinki Marka qadağan etmədi, daha da onu ruhlandırdı. Nəhayət, Yəhya o İncil kitablarının Məsihin dünyadakı əməllərindən bəhs etdiyini gördü və şagirdlərin təşviqi ilə, Ruhdan ilham alaraq ruhani bir İncil kitabını yazdı”.<ref>Bax: Qeysəriyyəli Yevseviy Pamfil (265-340), “Kilsə tarixi”: http://krotov.info/acts/04/1/0324000f.html {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20220325173144/http://krotov.info/acts/04/1/0324000f.html |date=2022-03-25 }}</ref> IV əsrdə kanonun formalaşması başa çatıb.

== İncilin qədim əlyazmaları ==
İncilin bir çox qədim əlyazmaları tapılıb və müxtəlif muzey və kitabxanalarda saxlanır. İncilin ilk əlyazmaları, çox güman, o dövrdə geniş şəkildə istifadə edilən, amma davamlı olmayan papirusların üzərində yazılmışdır.

[[İngiltərə|İngiltərənin]] [[Mançester]] şəhərində yerləşən Con Raylands Kitabxanasında, İncilin bilinən ən qədim nüsxəsinin bir parçası saxlanılır. Eramızın 130-140-cı illərinə aid olan və Con Raylands Papirusu kimi bilinən bu parçanın üstündə, Yəhyanın Müjdəsinin kiçik bir hissəsi yazılmışdır.<ref>Bax: http://www.skypoint.com/members/waltzmn/ManuscriptsPapyri.html#P52 {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20120221070207/http://www.skypoint.com/members/waltzmn/ManuscriptsPapyri.html#P52 |date=2012-02-21 }}</ref> Bu papirus kiçik olmaqla bərabər, Yəhyanın Müjdəsinin yazılma tarixindən sadəcə olaraq 40-50 il sonrasına aid olması baxımından xüsusi əhəmiyyətə malikdir.

[[İsveçrə|İsveçrənin]] [[Cenevrə]] şəhərinin yaxınlığında yerləşən Bodmer Kitabxanasında da mühüm papiruslar saxlanmaqdadır. Onlardan biri, eramızın 200-cü ilinə aid olan Yəhyanın Müjdəsidir. Yenə də eyni illərə aid, İncilin Matta, Mark, Luka və Yəhyadan ibarət olan bir nüsxə, çürümə səbəbilə hal-hazırda Lukanın son yarısı ilə Yəhyanın ilk yarısını əhatə edir.<ref>Bax: http://legacy.earlham.edu/~seidti/iam/tc_pap75.html {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20111220063822/http://legacy.earlham.edu/~seidti/iam/tc_pap75.html |date=2011-12-20 }}; http://www.ewtn.com/library/SCRIPTUR/bodmerpapyrus.HTM {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20181104173119/http://www.ewtn.com/library/SCRIPTUR/bodmerpapyrus.HTM |date=2018-11-04 }}</ref>

[[İrlandiya|İrlandiyanın]] paytaxtı [[Dublin]]də yerləşən Çester Bitti Kitabxanasında bəzi mühüm əlyazmalar saxlanılır. 200-250-ci illərə aid olan Çester Bitti Kodeksi Matta, Mark, Luka və Yəhya İncillərinin və Həvarilərin İşlərinin hissələrini ehtiva edir.<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.cbl.ie/Collections/The-Western-Collection.aspx |access-date=2011-12-26 |archive-date=2018-11-27 |archive-url=https://web.archive.org/web/20181127164700/http://www.cbl.ie/Collections/The-Western-Collection.aspx |url-status=live }}</ref>

[[Misir]]də yerləşən Oksirinxus Papirusları (eramızın 200-300-cü illəri), Matta, Mark və Yəhya Müjdələrinin ayrı-ayrı hissələrindən ibarətdir.

İncilin qədim əlyazmalarının sayı başqa qədim əsərlərin əlyazmalarından sayca çoxdur. [[Homer]]in əsərlərinin 110, [[Vergili]] və [[Sofokl]]un əsərlərinin təqribən 100, [[Esxil]]in 50, [[Platon]]un 11 əlyazması qaldığı halda, İncilin tamamı və hissələrinin əlyazmaları 5 300-dən artıqdır.<ref>Bax: http://krotov.info/library/bible/comm4/rukopisi.html {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20111012163410/http://krotov.info/library/bible/comm4/rukopisi.html |date=2011-10-12 }}</ref>

== Kanonik İncillər ==
* Mattanın nəql etdiyi Müjdə
* Markın nəql etdiyi Müjdə
* Lukanın nəql etdiyi Müjdə
* Yəhyanın nəql etdiyi Müjdə

== Apokrifik İncillər ==
Apokrif kəlməsi “gizli”, “üstü örtülü” mənasına gəlir. Apokrifik yazı dedikdə, [[Kilsə]] tərəfindən qəbul edilməyən erkən xristian yazıları nəzərdə tutulur.<ref>Bax: http://dic.academic.ru/dic.nsf/relig/75 {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20160305140131/http://dic.academic.ru/dic.nsf/relig/75 |date=2016-03-05 }}</ref>

Eramızın ilk əsrlərində [[Kilsə]] [[İsa Məsih]] haqqında yazılan müxtəlif kitabların arasından dörd Müjdəni seçib əsl İncil olduğunu, qalanlarını isə həqiqətə uyğun gəlmədiyini qərarlaşdırıb. Bu seçim sadəcə bir coğrafi bölgə ilə məhdud deyil idi, [[Qüds]], [[Antakya]], [[İsgəndəriyyə]], [[Roma]] və b. yerlərdə mövcud olan xristianlar tərəfindən qəbul olunub. [[Kilsə]] apokriflərə qarşı mübarizə apardığı halda, onlar qorunub-saxlanmış və bir çox qədim dillərə tərcümə olunmuşdur.

Dörd kanonik Müjdələr ilə apokriflərin arasında ciddi fərqlər vardır.

I-II yüzilliyə aid olan "[[Barnabas İncili]]".

II əsrə aid olan “Yaqub İncili” Həzrəti [[Məryəm]]in uşaqlığı, valideynləri haqqında mözücələrlə dolu rəvayətlərdən ibarətdir.

II əsrdə yazılmış “Foma İncili” İsa Məsihin uşaqlığından bəhs edir, Məsihi hər addımbaşı möcüzələr göstərən təkəbbürlü və sərt bir uşaq kimi təsvir edir. Şənbə günü gildən quş düzəldir və sonra insanların etirazları qarşısında əl çalır və o saat bunlar əsl quşlara dönüb uçmağa başlayır.<ref>Bax: Мировая духовная культура. Христианство. Церковь. Лекции и беседы. – М.: Фонд имени Александра Меня, 1995. 671 с. Тир 10 000. 2-е изд.: 1997. http://krotov.info/library/13_m/myen/00049.html {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20130609053704/http://krotov.info/library/13_m/myen/00049.html |date=2013-06-09 }}</ref>

Peter İncili, Məryəm İncili, Yəhyanın apokrifi, Matta, Yəhuda, Barnaba və b. apokrifik İncillərin ayrı-ayrı hissələri qorunub-saxlanıb.

== İncilin təhrif nəzəriyyəsi ==
Məlum olduğu kimi, müsəlmanların əksəriyyəti İncilin əslinin itirildiyini və hal-hazırda əlimizdə olan İncilin təhrif edildiyini düşünürlər. Bu mövzu xristianlarla müsəlmanların arasında mübahisələrə səbəb olur.

İncilin təhrif edildiyi fikri [[Qurani Kərim]]in aşağıdakı ayələrinə əsaslanır:

<blockquote>(Ey müsəlmanlar!) Onlardan (kitab əhlindən) bir zümrə də vardır ki, siz onların oxuduqlarını (Tövratdan) hesab edəsiniz deyə, kitab oxuyan zaman dillərini (qəsdən) o tərəf-bu tərəfə əyirlər (bükürlər). Halbuki onların bu oxuduqları kitabdan (Tövratdan) deyildir...<ref>Qurani Kərim, Ali-İmran (3) surəsi, ayə 78</ref></blockquote>

<blockquote>Yəhudilərin bir qismi (Tövratdakı) sözlərin yerini dəyişib təhrif edir və dillərini əyərək dinə (islama) tənə vurmaq məqsədilə (sənə qarşı): “Eşitdik və qəbul etmədik; eşit, eşitməz olasan (kar olasan) və raina”, – deyirlər...<ref>Qurani Kərim, ən-Nisa (4) surəsi, ayə 46</ref></blockquote>

Xristianlar bu iddialara cavabən belə deyirlər: “Bu ayədə bəzi yəhudilərin “sözlərin yerini dəyişib təhrif etməsindən” bəhs edilirsə də, bundan dərhal sonra “dillərini əyərək” sözündən aydın olur ki, kitabların mətnində deyil, şifahi olaraq “dəyişdirməkdən” söhbət gedir. Xristianlara gəldikdə, onlar İncili dəyişdirməsi yaxud təhrif etməsində günahlandırılmayıblar”<ref>İsa Karataş, Gerçekleri Saptıranlar Hıristiyanlık İle İlgili Gerçek Dışı İddialara Yanıt, Lütuf yayıncılık, İstanbul, 1997</ref>

Xristianlar Allahın İncili təhrifdən qorumağa qadir olduğuna və qoruduğuna inanırlar. Xristian alimləri İncil də daxil edilməklə Müqəddəs Yazıların məzmunu təhrif edilmədən, mətninin qorunub-saxlandığına inanırlar. Xristianlıqda [[vəhy]] məfhumu ilahi ilə bəşəri amillərin birləşməsini nəzərdə tutur. Buna görə də, xristianlar İncil əlyazmalarında bir sıra cüzi fərqlərin mövcud olmasını təhrif kimi qəbul etmirlər. [[Mətn tənqidi]] adında xüsusi bir elmi fənn qədim əlyazmaları tədqiq edərək kiçik xətaları, buraxılan kəlmələri, səhv oxunmaları və s. aşkar edir. Lakin eramızın II əsrindən bəri Kilsə atalarının çox saylı əsərlərinin tədqiqi göstərir ki, mətndə bəşəri amili kimi rast gəlinən cüzi fərqlər və xətalar [[Bibliya]]nın vahid əsas ideyalarına, mahiyyətinə xələl verməz. Bu amillər İncilin məzmununu dəyişdirməz.<ref>Александр Мень. Словарь по библиологии. «Неповрежденность текста Библии»</ref> Dörd Müjdə və ya İncil İsa Məsihin doğulması, həyatı, möcüzələri, ölümü, dirilməsi və göyə qalxması haqqında ən qədim və etibarlı mənbə sayılır.

== İstinadlar ==
{{İstinad siyahısı}}

== Mənbə ==
*İncil onlayn: http://www.korpu.net/BibleNorth.html {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20130918151058/http://korpu.net/BibleNorth.html |date=2013-09-18 }} 
*Müqəddəs Kitab (Əhdi-Ətiq və Əhdi-Cədid). Müqəddəs Kitab şirkəti. Bakı, 2009.
*Александр Мень. Словарь по библиологии. «Евангелия»; «Канон Священного Писания».
*Prof. F.F. Bruce, İncil Nasıl Yazıldı?, 3-5 s., çev. Yakup Yazman, İstanbul-1979.

{{Vikianbar kateqoriyası|Gospels}}

[[Kateqoriya:Dini kitablar]]
[[Kateqoriya:Xristianlıq]]
[[Kateqoriya:Bibliya]]
[[Kateqoriya:Əhdi-cədid]]


{{qaralama}}