İnternetə çıxış üçün mənbəyə bax

[[Fayl:Freedom -NO 2 SOPA.jpg|250px|thumb|İnternetə çıxış haqqında afişa.]]
{{İnternet}}
'''İnternetə çıxış''' — fiziki şəxslərin və təşkilatların [[Kompüter terminalı|kompüter terminalları]], [[kompüter]]lər və digər cihazlardan istifadə edərək [[İnternet|internetə]], [[Elektron poçt|e-poçt]] və [[ümumdünya hörümçək toru]] kimi xidmətlərə daxil olmaq üçün qoşulmaq imkanı. İnternetə çıxış müxtəlif şəbəkə texnologiyaları vasitəsilə geniş diapazonda verilənlərin ötürmə sürətində əlaqə təmin edən [[İnternet xidmət provayderi|internet xidmət provayderləri]] (ISP) tərəfindən satılır. Bir çox təşkilatlar, o cümlədən artan sayda bələdiyyə qurumları, həmçinin pulsuz simsiz giriş və stasionar telefonlar təmin edir.

İnternetə çıxış imkanları bir vaxtlar məhdud idi, lakin sürətlə artmışdı. 1995-ci ildə dünya əhalisinin yalnız {{Val|.04}}%-nin internetə çıxışı var idi ki, onlardan yarıdan çoxusu [[Amerika Birləşmiş Ştatları|ABŞ]]-də yaşayırdı. XXI əsrin ilk onilliyində inkişaf etmiş ölkələrdə bir çox istehlakçılar daha sürətli genişzolaqlı texnologiyadan istifadə edirdilər və 2014-cü ilə qədər dünya əhalisinin 41%-i çıxış əldə etmişdi.<ref>{{Cite book |last=Robinson |first=Zachary A. |title=The world transformed : 1945 to the present |date=2015-06-26 |publisher=Oxford University Press |isbn=9780199371020 |pages=431 |oclc=907585907}}</ref> Genişzolaqlı internet demək olar ki, bütün dünyada mövcud idi və qlobal orta əlaqə sürəti saniyədə bir meqabiti keçmişdi.<ref>{{Cite web |date=30 September 2014 |title=Akamai Releases Second Quarter 2014 'State of the Internet' Report |url=http://www.akamai.com/html/about/press/releases/2014/press-093014.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20141020060839/http://www.akamai.com/html/about/press/releases/2014/press-093014.html |archive-date=20 October 2014 |access-date=11 October 2014 |website=Akamai}}</ref>

== Tarixi ==

=== Erkən dövrlər ===
İnternet [[ABŞ federal hökuməti|ABŞ hökuməti]] tərəfindən hökumət daxilində, həmçinin ABŞ-dəki universitetlər və tədqiqat laboratoriyalarında layihələri dəstəkləmək üçün maliyyələşdirilən [[ARPANET]] əsasında inkişaf etdirilmişdir. Bu, zaman keçdikcə dünyanın əksər böyük universitetlərini və bir çox texnologiya şirkətlərinin tədqiqat qollarını əhatə etmişdi.<ref>{{cite journal|author=Ben Segal|title=A Short History of Internet Protocols at CERN|year=1995|url=http://www.cern.ch/ben/TCPHIST.html|access-date=2012-05-04|archive-date=2020-06-19|archive-url=https://web.archive.org/web/20200619203830/http://ben.web.cern.ch/ben/TCPHIST.html|url-status=live}}</ref><ref>[[RIPE|Réseaux IP Européens]] (RIPE)</ref><ref>{{cite web |title=Internet History in Asia |url=http://www.apan.net/meetings/busan03/cs-history.htm |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20060201035514/http://apan.net/meetings/busan03/cs-history.htm |archive-date=1 February 2006 |access-date=25 December 2005 |work=16th APAN Meetings/Advanced Network Conference in Busan}}</ref> Daha geniş auditoriya tərəfindən istifadə yalnız 1995-ci ildə kommersiya trafikinin daşınması üçün internetdən istifadəyə qoyulan məhdudiyyətlərin aradan qaldırılması ilə baş vermişdi.<ref name="ConneXions-April19962">[http://www.merit.edu/networkresearch/projecthistory/nsfnet/nsfnet_article.php "Retiring the NSFNET Backbone Service: Chronicling the End of an Era"] {{Wayback|url=http://www.merit.edu/networkresearch/projecthistory/nsfnet/nsfnet_article.php |date=20110719235238 }} {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110719235238/http://www.merit.edu/networkresearch/projecthistory/nsfnet/nsfnet_article.php|date=2011-07-19}}, Susan R. Harris and Elise Gerich, ''ConneXions'', Vol. 10, No. 4, April 1996</ref>

1980-ci illərin əvvəlindən ortalarına qədər internetə çıxışın çoxu [[fərdi kompüterlər]]dən və [[Lokal şəbəkə|loakl şəbəkələrə]] (LAN) birbaşa qoşulmuş [[İş stansiyası|iş stansiyalarından]] və ya [[modem]]lərdən, analoq [[Telefon xətti|telefon xətlərindən]] istifadə edərək dial-up bağlantılarından idi. LAN-lar adətən 10 Mbit/s sürətlə işləyirdi, modem verilənlər sürəti isə 1980-ci illərin əvvəllərində 1200 bit/s olmasına baxmayaraq, 1990-cı illərin sonunda 56 kbit/s-ə yüksəlmişdi. Başlanğıcda "dial-up" əlaqələri [[Kompüter terminalı|terminallardan]] və ya [[Terminal emulyatoru|terminal emulyasiya proqramı]] ilə işləyən kompüterlərdən LAN-lardakı [[Terminal serveri|terminal serverlərinə]] edilirdi. Bu "dial-up" əlaqələri internet protokollarının "end-to-end" istifadəsini dəstəkləmirdi və yalnız host əlaqələri üçün terminal təmin edirdi. "[[Serial Line Internet Protocol]]" (SLIP) və daha sonra "point-to-point protocol"u (PPP) dəstəkləyən [[Şəbəkəyə çıxış serveri|şəbəkəyə çıxış serverlərinin]] tətbiqi internet protokollarını genişləndirmişdi.

İnternetə çıxış sürətinin sürətlə artmasında mühüm amil [[MOY-Tranzistorlar|MOSFET]] (MOS tranzistor) texnologiyasında irəliləyişlər olmuşdur.<ref name="Jindal">{{Cite book |last=Jindal |first=R. P. |title=2009 2nd International Workshop on Electron Devices and Semiconductor Technology |date=2009 |isbn=978-1-4244-3831-0 |pages=1–6 |chapter=From millibits to terabits per second and beyond - over 60 years of innovation |doi=10.1109/EDST.2009.5166093 |access-date=2019-08-24 |chapter-url=https://events.vtools.ieee.org/m/195547 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190823230141/https://events.vtools.ieee.org/m/195547 |archive-date=2019-08-23 |url-status=live}}</ref> 1959-cu ildə [[Məhəmməd Atalla]] və [[Kan Devon]] tərəfindən icad edilən MOSFET<ref name="computerhistory">{{Cite journal}}</ref><ref name="Lojek">{{Cite book |last=Lojek |first=Bo |url=https://archive.org/details/historysemicondu00loje_697 |title=History of Semiconductor Engineering |date=2007 |publisher=[[Springer Science & Business Media]] |isbn=9783540342588 |pages=[https://archive.org/details/historysemicondu00loje_697/page/n327 321]–3 |url-access=limited}}</ref><ref name="computerhistory-transistor">{{Cite web |date=4 December 2013 |title=Who Invented the Transistor? |url=https://www.computerhistory.org/atchm/who-invented-the-transistor/ |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20131213221601/https://www.computerhistory.org/atchm/who-invented-the-transistor/ |archive-date=13 December 2013 |access-date=20 July 2019 |website=[[Computer History Museum]]}}</ref> internet [[Telekommunikasiya şəbəkəsi|telekommunikasiya şəbəkələrinin]] tikinti blokudur.<ref name="triumph">{{Cite web |date=6 August 2010 |title=Triumph of the MOS Transistor |url=https://www.youtube.com/watch?v=q6fBEjf9WPw |archive-url=https://web.archive.org/web/20190703175126/https://www.youtube.com/watch?v=q6fBEjf9WPw |archive-date=3 July 2019 |access-date=21 July 2019 |website=[[YouTube]] |publisher=[[Computer History Museum]] |url-status=unfit }}</ref><ref name="Raymer">{{Cite book |last=Raymer |first=Michael G. |url=https://books.google.com/books?id=PLYChGDqa6EC&pg=PA365 |title=The Silicon Web: Physics for the Internet Age |date=2009 |publisher=[[CRC Press]] |isbn=9781439803127 |page=365 |access-date=2019-08-24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230117054429/https://books.google.com/books?id=PLYChGDqa6EC&pg=PA365 |archive-date=2023-01-17 |url-status=live}}</ref> İlk olaraq 1960-cı ildə [[Çarlz Hard Tauns]] və [[Artur Leonard Şavlou]] tərəfindən nümayiş etdirilən [[lazer]] 1980-ci ildə MOS [[İşıq|işıq dalğası]] sistemləri üçün qəbul edilmiş və bu, [[Buraxılış zolağının eni|internet buraxılış zolağının eninin]] eksponensial artmasına səbəb olmuşdu. Davamlı [[MOY-Tranzistorlar|MOSFET miqyası]] o vaxtdan bəri onlayn ötürmə qabiliyyətinin hər 18 ayda iki dəfə artmasına gətirib çıxarmışdı.<ref name="Jindal" />

=== 1990-cı illərdən ===
{{Dinlə
 |faylınadı    = Dial up modem noises.ogg
 |adı          = "Dial up modem noises"
 |izahı        = [[İnternet]]ə çıxış əldə etmək məqsədilə lokal [[İnternet xidmət provayderi|ISP]] ilə əlaqə quran zaman "dial-up" modemindən çıxan tipik səslər.
}}

Əksər genişzolaqlı xidmətlər davamlı "həmişə açıq" əlaqəni təmin edir; heç bir dial-in prosesi tələb olunmur və o, telefon xətlərinin səsli istifadəsinə mane olmur.<ref name="howstuffworks2">[http://www.explainthatstuff.com/howbroadbandworks.html "How Broadband Works"] {{Wayback|url=http://www.explainthatstuff.com/howbroadbandworks.html |date=20110913021130 }} {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110913021130/http://www.explainthatstuff.com//howbroadbandworks.html|date=2011-09-13}}, Chris Woodford, Explain that Stuff, 20 August 2008. Retrieved 19 January.</ref> Genişzolaqlı internet xidmətlərinə təkmil çıxış təmin edir, məsələn:

* [[Ümumdünya hörümçək toru]] daha sürətli giriş
* Sənədlərin, fotoşəkillərin, videoların və digər böyük faylların daha sürətli yüklənməsi
* [[IP telefoniya|Telefoniya]], radio, televiziya və [[Videotelefoniya|videokonfrans]]
* [[VPN|Virtual şəxsi şəbəkələr]] və uzaqdan sistem idarəetməsi
* [[Onlayn oyun]]lar, xüsusən də intensiv qarşılıqlı əlaqə olan [[kütləvi çoxnəfərli onlayn rol oyunu]]
1990-cı illərdə ABŞ-də [[Milli informasiya infrastrukturunun mühafizəsi haqqında qanun|Milli İnformasiya İnfrastrukturu]] təşəbbüsü genişzolaqlı İnternetə çıxışı ictimai siyasət məsələsinə çevirmişdi.<ref>{{cite journal|author1=Jeffrey A. Hart|author2=Robert R. Reed|author3=François Bar|title=The building of the Internet: Implications for the future of broadband networks|url=https://archive.org/details/sim_telecommunications-policy_1992-11_16_8/page/666|journal=Telecommunications Policy|volume=16|issue=8|pages=666–689|date=November 1992|doi=10.1016/0308-5961(92)90061-S|s2cid=155062650}}</ref> 2000-ci ildə evlərə internetin çoxu "dial-up" vasitəsilə təmin edilirdi, bir çox müəssisə və məktəblər isə genişzolaqlı bağlantılardan istifadə edirdilər. 2000-ci ildə [[İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatı|İƏİT]]-in 34 ölkəsində<ref name="OECD-countries2">The 34 OECD countries are: Australia, Austria, Belgium, Canada, Chile, the Czech Republic, Denmark, Estonia, Finland, France, Germany, Greece, Hungary, Iceland, Ireland, Israel, Italy, Japan, Korea, Luxembourg, Mexico, the Netherlands, New Zealand, Norway, Poland, Portugal, the Slovak Republic, Slovenia, Spain, Sweden, Switzerland, Turkey, the United Kingdom and the United States. [http://www.oecd.org/pages/0,3417,en_36734052_36761800_1_1_1_1_1,00.html OECD members] {{Wayback|url=http://www.oecd.org/pages/0,3417,en_36734052_36761800_1_1_1_1_1,00.html |date=20110408175139 }} {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110408175139/http://www.oecd.org/pages/0,3417,en_36734052_36761800_1_1_1_1_1,00.html|date=2011-04-08}}, accessed 1 may 2012</ref> 150 milyondan bir qədər az "dial-up" abunəsi və 20 milyondan az genişzolaqlı abunə var idi. 2005-ci ilə qədər genişzolaqlı internetdən istifadə artmış və "dial-up" istifadəçilərinin sayı azalmışdı ki, abunələrin sayı hər biri təxminən 130 milyona bərabər olmuşdu. 2010-cu ildə İƏİT ölkələrində internetə qoşulma abunələrinin 90%-dən çoxu genişzolaqlı şəbəkədən istifadə edirdi.<ref name="OECD-June20112">[http://www.oecd.org/dataoecd/24/5/48255770.pdf ''The Future of the Internet Economy: A Statistical Profile''] {{Wayback|url=http://www.oecd.org/dataoecd/24/5/48255770.pdf |date=20120616224428 }} {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120616224428/http://www.oecd.org/dataoecd/24/5/48255770.pdf|date=2012-06-16}}, Organization for Economic Co-Operation and Development (OECD), June 2011</ref>

ADSL və ya kabel ilə xidmət göstərməyən ərazilərdə bəzi icma təşkilatları [[Wi-Fi]] şəbəkələri quraşdırır. Simsiz, peyk və mikrodalğalı internet tez-tez kənd yerlərində, inkişaf etməmiş və ya simli İnternetin asanlıqla mövcud olmadığı digər xidmət göstərilməsi çətin ərazilərdə istifadə olunur.

Sabit (stasionar) və [[mobil genişzolaqlı]] giriş üçün tətbiq edilən daha yeni texnologiyalara [[WiMAX]], [[LTE (telekommunikasiya)|LTE]] və [[sabit simsiz]] daxildir. Təxminən 2006-cı ildən başlayaraq mobil genişzolaqlı çıxış [[Yüksək Sürətli Paket Girişi|HSPA]], [[Təkamül-Data Optimize Edildi|EV-DO]], [[Təkmilləşdirilmiş Yüksək Sürətli Paket Girişi|HSPA+]] və [[LTE (telekommunikasiya)|LTE]] kimi "[[3G]]" və "[[LTE (telekommunikasiya)|4G]]" texnologiyalarından istifadə edərək istehlakçılar səviyyəsində getdikcə daha çox əlçatan olur.

== İstinadlar ==
{{İstinad siyahısı}}

== Xarici keçidlər ==
* [http://ec.europa.eu/information_society/eeurope/i2010/digital_divide/index_en.htm#European_broadband_portal European broadband]
* [http://www.alternet.org/story/22216/ Corporate vs. Community Internet] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110509125231/http://www.alternet.org/story/22216/ |date=2011-05-09 }}, [[AlterNet]], June 14, 2005, – on the clash between US cities' attempts to expand [[municipal broadband]] and corporate attempts to defend their markets
* [https://www.google.com/publicdata/directory#!q=broadband Broadband data], from Google public data
* [https://broadbandmap.fcc.gov/#/ FCC Broadband Map]
* [http://www.broadband.gov/broadband_types.html Types of Broadband Connections] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180311145734/http://www.broadband.gov/broadband_types.html |date=2018-03-11 }}, Broadband.gov
{{Clear}}
{{İnternetə çıxış}}
{{Mobil şəbəkə standartları}}
{{Telekommunikasiya}}

[[Kateqoriya:İnternet]]
[[Kateqoriya:İnternetə çıxış| ]]
[[Kateqoriya:Məzmununa görə insan hüquqları]]