Çarış çayı
| Çarış çayı | |
|---|---|
| c.alt. Чара́с | |
 | |
| Ölkə |
 Rusiya |
| Mənsəbi | Ob |
| Uzunluğu | 547 km |
| Su sərfi | 192 m³/s |
| Hövzəsinin sahəsi | 22200 km² |
|
Çarış Rusiyanın fiziki xəritəsində:
 52°21′40″ şm. e. 83°43′20″ ş. u. |
|
| DSR[ru] | 13010200312115100008801 |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
.svg)
Çarış (Çaras[1]) — Rusiya ərazisindən axan çay. Çay Obun sol qolunu təşkil edir. Altay Respublikası və Altay diyarının ərazisindən axır.
Coğrafiyası[redaktə | mənbəni redaktə et]
Çayın uzunluğu 547 km, su hövzəsinin sahəsi isə 22 200 km² təşkil edir.
Çay öz başlanğıcını Korqon silsiləsindən götürür. Yuxarı axarlarda ensiz və day yatağa sahibdir. Nisbətən düzənliklərdə isə yatağı genişlənir. Çayın yatağı boyunca aşağı doğru çoxlu astanalar müşahidə edilir. Mənsəbində Ust-Çarış Pristan kəndi yerlışir.
Çarış çayının sol sahilində, şimal hissədə, Tiqires Silsiləsində Çarıq mağarası qərarlaşır[2].
Su sərfiyyatı[redaktə | mənbəni redaktə et]
Yay ayları çayın aşağı axarlarında suyun temperaturu +20°, yuxarı axarlarda isə olduqca soyuq olur. Buzla örtülmə dövrü noyabrın sonlarından aprelin əvvəllərinə qədər davam edir. Çayın qidalanmasının əsasını qar suları təşkil edir. Orta su sərfiyyatı 192 m³/s təşkil edir. Aşağı axarları oktyabrın sonlarından donmağa başlayır, yuxarı axarlarda dekabrda donur. Bəzi hallarda martın sonlarından belə buzdan azad ola bilir.
Gursululuq dövrü aprel-iyul aylarına təsadüf edir. Gursululuq bitdikdən sonra çayış sularınln artması ilə əlaqədar su basmalar baş verə bilir. Maksimal səviyyəyə aprelin sonları çatır. Burada suyun səviyyəsi 5 metr qalxır. Yuxarı axarlarda isə suyun səviyyəsi cəmi 2,5 m qalxa bilir. Buzla örtüldüyü zaman buzun qalınlığı 1,5 metrə çata bilir[3].
Qollsrı[redaktə | mənbəni redaktə et]
- 17 km: İstok çayı
- 62 km: Petlixa
- 68 km: Qusixa
- 69 km: Juravlixa çayı
- 84 km: Kalmanka çayı (68 km)
- 103 km: Yamışevka
- 114 km: Kabanova çayı
- 119 km: Borovlyanka çayı
- 125 km: Ermilixa çayı
- 164 km: Porozixa (82 km)
- 182 km: qolun adı yoxdur
- 204 km: Komarixa çayı
- 212 km: adsız
- 225 km: adsız
- 228 km: Krivuxa
- 233 km: Loktevks (111 km)
- 265 km: Kukuyka çayı
- 266 km: Talovka çayı
- 283 km: Berezovka
- 292 km: Xolodnıy Klyuç
- 305 km: Kamışınka çayı
- 310 km: Suetka çayı
- 318 km: Maralixa çayı (108 km)
- 335 km: Belaya çayı (157 km)
- 346 km: İnya çayı (110 km)
- 355 km: Çaqir çayı
- 380 km: Sosnovka çayı
- 380 km: Tulata çayı
- 392 km: Bıstraya çayı
- 397 км: Çala çayı
- 408 km: Başelak (71 km)
- 421 km: Aba çayı
- 425 km: Tyoplaya çayı
- 431 km: Kedrovaya çayı
- 433 km: Sentelek
- 441 km: Kiçik Tatarka
- 446 km: Böyük Tatarka
- 447 km: Belaya çayı
- 457 km: Vorvskaya
- 460 km: Korqon çayı
- 468 km: Kumir çayı (66 km)
- 469 km: Plesovçix
- 477 km: Erqol
- 478 km: Çeça (Oqoy)
- 481 km: Talisa çayı
- 492 km: Böyük Kaysın
- 497 km: Topquçan
- 499 km: Kozul çayı
- 505 km: Kuterqen
- 506 km: Kan çayı
- 511 km: Yabaqan
- 530 km: Turqunsu
- 532 km: Kuçkur
Yaşayış məntəqələri[redaktə | mənbəni redaktə et]
Çarışın axarı boyunca olan yaşayış məntəqələri: Beloqlazovo, Ust-Kan, Çarışskoe, Krasnoşyoekovo, Ust-Kalmaka.
Canlılar aləmi[redaktə | mənbəni redaktə et]
Hövzəsindəki ərazinin meşərlə örtülməsi bir çox calıların məskunlaşmasına səbəb olur. Burada ayı, tülkü, kirpi, csnavar, dovşan, maral, sığın, dələ, quşlardan bayquş, kəklik, turac kimilərini görmək olur. Suları isə balıqlarla zəngindir. Sahillərində müxtəlif növ göbələklər, şam, küknar, tozağacı və s. bitir
Faydalı qazıntıları[redaktə | mənbəni redaktə et]
Çarım çayının axdığı dağlar zəngin yataqlara sahibdir. Burada dəmir filizi və polimetallar vardır. Üstəlik qiymətli Yaşma daşı mövcuddur. Hətta əvvəllər Staro-Çaqır[4] və Novo-Çaqır yataqları fəaliyyət göstərmişdir.
[redaktə | mənbəni redaktə et]
Ust-Kalmanka kəndindən 80 km yuxarıya doğu kiçik paraxodlarla hərəkət mümkündür. XIX və XX əsrlərdə Çarış mühüm çay nəqliyyatına sahib olmuşdur. Buradan taxıl və kənd təsərrüfatı malları axar boyunca daşınırdı. Burada XX əsr ortalarında yataq dərinləşdirmə tədbirləri həyata keçirilirdi. Hətta Zarya tipli teploxiflar asanlıqla hərəkət edə bilirdi. Hazırda naviqasiya yovdur.
Turizm[redaktə | mənbəni redaktə et]
Çarış çayı boyunca yerləşən dağ dərələrində çoxlu ssyda mağaralsr vardır. Bu mağaraların çoxubda qədim insanlar yaşamışdır. Ust-Kan kəndi yaxınlığında qədim insanların yaşadığı düşərgə tapımışdır.
Su turizmi[redaktə | mənbəni redaktə et]
Çarış çayı adrinalin həvəskarlarını özünə gəlb edir. Belə ki, burada astanakarın çoxluğu qayıqla bu iti axarlı sularda hərəkət edən idmançılar üçün əlverişlidir. Kumir — Çarış — Korqon — Çarış çətinliyimə görə beşinci kateqoriyaya aiddir. Çarış çayının özü 2 kateqoriyaya sid edilir.
Mənbə[redaktə | mənbəni redaktə et]
- Чарыш. Притоки и истоки.
- Çarış rayonunun saytı.
- Жукова О. Н., Безматерных Д. М. Зообентос водотоков бассейна верховьев Чарыша и его роль в питании рыб // Мир науки, культуры, образования. — 2008. — № 5 (12). — С. 35-39.
İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]
- ↑ kk
- ↑ "Alimlər Altayda yaşamış neandertalların həyatınl canlandırdmışlar". 2020-02-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-11-12.
- ↑ "Государственный водный реестр РФ: Чарыш".[ölü keçid]
- ↑ "Бурштейн Е. Ф.: «Песошное золото» в России: путешествие Матвея Снегирева в 1790 году. — журнал «Природа» № 6, 2012". 2013-10-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-11-12.