Həqiqət Cavadova

Həqiqət Cavadova
Həqiqət Əliəşrəf qızı Cavadova
Doğum tarixi	9 oktyabr 1939
Doğum yeri	Şəki, Azərbaycan SSR, SSRİ
Vətəndaşlığı	SSRİ→ Azərbaycan
Elm sahəsi	kimya
Elmi dərəcəsi	texnika üzrə elmlər doktoru
Elmi adı	professor
İş yeri	Aşqarlar Kimyası İnstitutunda laboratoriya müdiri
Mükafatları
ica.az

Həqiqət Əliəşrəf qızı Cavadova (9 oktyabr 1939, Nuxa) — kimyaçı alim, Azərbaycan Respublikası Elm və Təhsil Nazirliyinin akademik Ə. Quliyev adına Aşqarlar Kimyası İnstitutunda laboratoriya müdiri, professor, texnika elmləri doktoru, Azərbaycan Respublikasının Dövlət Mükafatı laureatı (2024).

Həyatı

Texnika elmləri doktoru Cavadova Həqiqət Əliəşrəf qızı Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Aşqarlar Kimyası İnstitutunun laboratoriya müdiri, neft-kimyaçı alim, Azərbaycan neftlərindən alınan yağların tədqiqi, onların əsasında müxtəlif təyinatlı sürtkü yağlarının yaradılması, istehsalının təşkili sahələrində tanınmış mütəxəssisdir. Həqiqət Əliəşrəf qızı Cavadova 1939-cu il oktyabrın 9-da Bakı şəhərində anadan olmuşdur. H.Ə.Cavadova 1962-ci ildə Azərbaycan Dövlət Universitetinin (indiki BDU) kimya fakültəsini kimyaçı ixtisası ilə bitirdikdən sonra həmin ildən Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası (AMEA) Neft-Kimya Prosesləri İnstitutunda kiçik elmi işçi vəzifəsində, 1965-ci ildən yeni yaradılmış AMEA Aşqarlar Kimyası İnstitutunda mühəndis, kiçik və böyük elmi işçi işləmiş, 1988-ci ildən “Motor yağlarına aşqar kompozisiyaları” laboratoriyasına rəhbərlik edir. H.Ə.Cavadovanın əsas elmi istiqaməti praktiki əhəmiyyətə malik müxtəlif funksional təsirli yeni, tərkibində fosfor, kükürd və azot saxlayan üzvi birləşmələr və sənaye aşqarları əsasında avtomobil və yük maşınları, avtotraktor və gəmi mühərrikləri üçün motor yağlarının sürtkü kompozisiyalarının elmi əsaslarının işlənib hazırlanması sahəsini əhatə edir. H.Ə.Cavadovanın bilavasitə rəhbərliyi ilə aparılan tədqiqatlar nəticəsində ilk dəfə avtotraktor, teplovoz, stasionar, gəmi dizelləri və müxtəlif təyinatlı daxili yanma mühərriklərində istifadə olunan M-8B, M-63/12Г1, М-8Г1, М-12ВБ, М-10Г2, М-10Г2k, М-14Г2, М-10Г2ЦС, М-10В2, М-14В2, М-14ГБ, М-20Бп, М-16ИХП-3 markalı motor yağları yaradılmış, istehsalı “Azərneftyağ” Neft Emalı Zavodunda (NEZ) və institiutun “Aşqar” Təcrübi İstehsallı ilə Xüsusi Texnoloji Bürosunda təşkil edilmişdir. 1995-ci ildən başlayaraq müxtəlif illərdə (1995-2011) bir sıra motor yağları Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkəti, Müdafiə Nazirliyinin “Xüsusi Texnika” Elmi İstehsalat Birliyi(EİB), Azərbaycan Respublikası Dövlət Sərhəd Xidməti, Azərbaycan Dəmir Yolları QSC, Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi, “Bakı Sərnişin Nəqliyyatı”MMC və digər qrumlarda tətbiq olunmuşdur. Bakı baza yağları əsasında işlənib hazırlanmış gəmi və stasionar dizellərində istifadə olunan M-12ВБ motor yağı 1998-ci ildən hal-hazıradək “Azərneftyağ” NEZ-də istehsal olunur. М-10В2, və М-14В2 yağları isə MDB ölkələrinə ixrac edilib. Xəzər Dəniz Donanması, ARDNŞ Bayıl limanı və Sərhəd Qoşunlarının istismarında olan gəmilərin dizel mühərrikləri üçün xaricdən gətirilən motor yağlarının yeni analoqları yerli xammal əsasında М-20В2Ф yağının sürtkü kompozisiyaları yaradılmışdır. Tətbiq olunan və tövsiyə edilən bütün motor yağları Azərbaycan Respublikasının patentləri ilə müdafiə olunmuşdur. H.Ə.Cavadova dəfələrlə Moskva, Sankt-Peterburq, Kiyev, Daşkənd, Nijniy Novqorod, Perm, Tambov, Volqoqrad və digər şəhərlərdə kecirilən Ümumiittifaq və Beynəlxalq qurultay, konfrans, simpoziumlarda elmi məruzələrlə cıxış etmişdir. H.Ə.Cavadovanın rəhbərlik etdiyi laboratoriyanın bazası əsasında Azərbaycan Respublikası Standartlaşdırma, Metrologiya və Patent üzrə Dövlət Komitəsinin nəzdində “Aşqarlar, aşqarlı sürtkü yağları, sürtkülər, xüsusi mayelər”in sertifikatlaşdırılması və qiymətləndirilməsi üçün yaradılan TK – 02 Texniki Komitə on ildən artıq müddətdə fəaliyyət göstərmişdir. H.Ə.Cavadova on cildlik Azərbaycan Sovet Ensiklopediyasında (ASE) dərc edilən kimya və neft-kimya sahəsinə dair yüzlərlə söz önlüklərinin müəllifidir, onun adı ASE-nin əsas müəlliflərinin siyahısındadır.

1978-ci ildə namizədlik, 1992-ci ildə doktorluq dissertasiyasını müdafiə edərək "Neft-kimyası" ixtisası üzrə texnika elmləri doktoru dərəcəsi, 2015-ci ildə isə professor elmi adını almışdır.

Elmi fəaliyyəti

H. Ə. Cavadovanın əsas elmi istiqaməti praktiki əhəmiyyətə malik müxtəlif funksional təsirli yeni, tərkibində fosfor, kükürd və azot saxlayan üzvi birləşmələr və sənaye aşqarları əsasında avtomobil və yük maşınları, avtotraktor və gəmi mühərrikləri üçün motor yağlarının sürtkü kompozisiyalarının elmi əsaslarının işlənib hazırlanması sahəsini əhatə edir. Apardığı tədqiqatlar nəticəsində müxtəlif təyinatlı M-8B, M-63/12Г1, М-8Г1, М-12ВБ, М-10Г2, М-10Г2k, М-14Г2, М-10Г2ЦС, М-10В2, М-14В2, М-14ГБ, М-20Бп, М-16ИХП-3 motor yağları yaradılmış, istehsalı "Azərneftyağ" Neft Emalı Zavodunda (NEZ) və institiutun "Aşqar" Təcrübi İstehsalı ilə Xüsusi Texnoloji Bürosunda təşkil edilib. Müxtəlif illərdə (1995–2004) bir sıra motor yağları Dövlət Dəmiryol idarəsi, Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi, Dövlət Sərnişin Nəqliyyatı, Sərhəd Qoşunları, Dövlət Neft Şirkəti, Müdafiə Nazirliyi "Xüsusi Texnika" Elmi İstehsalat Birliyində (EİB) tətbiq olunmuşdur. Bakı baza yağları əsasında işlənib hazırlanmış M-12ВБ motor yağı 1998-ci ildən hal-hazıradək "Azərneftyağ" NEZ-də istehsal olunur, М-10В2, və М-14В2 yağları isə MDB ölkələrinə ixrac edilib. Xəzər Dəniz Donanması, ARDNŞ Bayıl limanı və Sərhəd Qoşunlarının istismarında olan gəmilərin dizel mühərrikləri üçün xaricdən gətirilən motor yağlarının yeni analoqları, yerli xammal əsasında М-20В2Ф yağının sürtkü kompozisiyaları yaradılmışdır. Tətbiq olunan və tövsiyə edilən bütün motor yağları Azərbaycan Respublikasının patentləri ilə müdafiə olunmuşdur. H. Ə. Cavadovanın rəhbərlik etdiyi laboratoriyanın bazası əsasında Azərbaycan Respublikası Standartlaşdırma, Metrologiya və Patent üzrə Dövlət Komitəsinin nəzdində "Aşqarlar, aşqarlı sürtkü yağları, sürtkülər, xüsusi mayelər"in sertifikatlaşdırılması və qiymətləndirilməsi üçün yaradılan (TK – 02 Texniki Komitə) on ildən artıq müddətdə fəaliyyət göstərmişdir.

Elmi əsərləri

Elmi tədqiqat işlərinin nəticələri 260 elmi əsərdə, o cümlədən SSRİ-nin 26 müəlliflik şəhadətnaməsinin və Azərbaycan Respublikasının 45, 5 məxfi patentdə öz ifadəsini tapmışdır. Onun əsərləri respublika (Elm Fondu) qrant layihələrinin qalibi olmuşdur. Həqiqət Cavadovanın elmi fəaliyyət sahəsinə aid aşağıdakı monoqrafiyaların müəllifidir:

1. Yağlar, sürtkülər və texniki mayelər // Əliyeva N.T., Cavadova H.Ə., Qurbanov Ə.Ş., Hüseynova E.Ə., Əcəmov K.Y., Bakı – 2018, S.134.
2. Sürtkü yağlarının mikrobioloji zədələnməsi // Cəfərova İ.A., Cavadova H.Ə. Gəncə - 2021, S.228.

Elmi məqalələri

• "Исследование окисляемости масла М-15 с дитиофосфатными присадками методом ИК-спектроскопии" Азербайджанское Нефтяное Хозяйство, Баку, № 12, с.41–45, 2003. С.Б. Мамедкеримова.
• "Исследование защитных свойств мотор-ных масел для автотракторных судовых и стационарных дизельных двигателей" Азерб. Нефтяное Хозяйство, Баку, № 6, с. 35–37, 2004. Э. М.Джавадова
• "Реологические свойства смазочных композиций для дизельных двигателей". Химия и технология топлив и масел, № 5, 2008. c.32–35. Фарзалиев В. М.,

Азимов Э. В.,Бабашлы А.А.,Мамедкеримова С.Б.

• "Разработка моторного масла М-14Г2 на базе Бакинских масел и исследование его реологических свойств". Нефтепереработка и нефтехимия № 10, 2008.c.26–29. Фарзалиев В. М., Бабашлы А.А., Мамедкеримова С.Б.
• "Исследование биостойкости смазочных композиций с детергентно-диспергирующими присадками" // Нефтепереработка и нефтехимия −2013-№ 11, с.36. М. Т.Аббасова, И.А.Джафарова
• "Исследование защитных свойств детергентно-диспергирующих присадок алкилфенолятного типа" Нефтеперерабтка и нефтехимия, № 9, c. 46–49, 2014. Ю.Б. Рамазанова, Э.А. Haгиева, Г.Г. Юсифзаде, А. Х. Мамедова
• "Разработка биостойких смазочных композиций на базе регенерированных масел" , Нефтеперерабтка и нефтехимия, № 10, 2016. В. М.Фарзалиев, Аббасова М. Т., Юсифова А. Р., Юсифзаде Г.Г.
• "1-Aryl-2-Nitroethens as Antimikrobial Additives for lubricating materials" International Journal of Research Studies in Science, Engineering and Technology. Volume 3, Issue 4, s.23–26, April 2016. V. M. Farzaliyev, A. A., M. T. Abbasova, I. A. Jafarova

Müəllif şəhadətnamələri

• "Способ защиты стальных обводненных нефтяных скажин от коррозии" А. С.323977 СССР. 23.09.1971. И. М. Оруджева, Т.А. Платонова, Н. М.Агаев, Д.А.Ахундова.
• "Способ защиты стали от кислотной коррозии" А. С.327844 СССР. 03.11.1971. И. М. Оруджева, А.А.Фархадов, Ю.А.Алекперова, Д. М.Абрамов. Ф.И. Халилова.
• "Способ защиты от коррозии стального оборудования газокон денсатных скважин" А. С.425518 СССР. 21.04.1972. И. М. Оруджева, С.Д. Зейналов, Д. С. Азаряев
• "Способ защиты алюминиевых сплавов от щелочной коррозии" А. С.451369 СССР. 26.07.1974. И. М. Оруджева, А. М. Кязимов, З. М. Салам-заде
• "Смазочная композиция" А. С.116707 СССР. 02.06.1978. А. М. Кулиев, И. М. Оруджева, Ф. Н. Мамедов, А.Г.Байрамова, В.Б. Ликша
• "Смазочная композиция" А. С.112530 СССР. 02.02.1978. И. М. Оруджева, А. М. Кулиев, Ф. Н. Мамедов, А.Г.Байрамова

Patentləri

• "Gəmi dizelləri üçün motor yağı" Azərb. Patenti İ 2006 0085 // Fərzəliyev V. M., Mövsümzadə M. M., Əsədov F. M., Kərimov K. T., Şamilzadə T. İ., Hüseynova A. Ə., Abdullayev B. İ.
• "Gəmi və stasionar dizellər üçün motor yağı" Azərb. Patenti İ 2007 0212 / Fərzəliyev V. M., Kazımzadə K. K., Şamilzadə T. İ., Ramazanova Y. B., Nağıyeva E. Ə., Abdullayev B. İ., Hüsynova A. Ə., Əzimov E. V.
• "Yüksək gücləndirilmiş avtotraktor dizelləri üçün motor yağı" Azərb. Patenti İ 2008 0202 // Fərzəliyev V. M., Əzimov E. V., Şamilzadə T. İ., Ramazanova Y. B., Babaşlı A. Ə., Abdullayev B. İ.
• "Gəmi dizelləri üçün motor yağı" Azərb. Patenti İ 2009 0207 // V. M. Fərzəliyev, A. A. Babaşlı, T. İ. Şamil-zadə, A. Ə. Hüseynva.
• "Yüksək gücləndirilmiş avtotraktor dizelləri üçün motor yağı" Azərb. Patent İ 2015 0073 // X. Q. Əfəndiyeva, A. X. Məmmədova, G. Q. Yusifzadə, Z. K. Məhərrəmova
• "Способ получения приработочного масла" Государственное научное учреждение • "Институт химии новых материалов Национальной академии наук Белоруси"(BY) № 18144, 28.03.2012, Е. В. Карпинчик, В. Е. Агабеков, В. М. Фарзалиев, М. М. Мовсумзаде, В. С. Комаров.
• "Itiyerişli nəqliyyat dizelləri üçün motor yağı" Azərb. Patenti İ 2016 04M(məxfi) // A. A. Əlizadə, V. M. Fərzəliyev, Y. B. Ramazanova, K. T. Kərimov
• "Neft və neft məhsullarının donma temperaturunu aşağı salan tərkib" Azərb. Patenti İ 2016 05M(məxfi) // V. M. Fərzəliyev, O. M. Eyyubov, K. T. Kərimov, E. M. Cəfərov, İ. İ. Kazımov, C. N. Məmmədov
• "İşlənmiş motor yağlarının regenerasiya üsulu" Azərb. Patenti İ 2016 03M(məxfi) A. A. Əlizadə, V. M. Fərzəliyev, K. T. Kərimov, Y. B. Ramazanova, A. R. Yusifova, T. İ. Şamilzadə, M. M. Abdullayev

Beynəlxalq konfranslarda iştirakı

H. Ə. Cavadova dəfələrlə Moskva, Sankt-Peterburq, Kiyev, Daşkənd, Novqorod, Perm, Tambov və digər şəhərlərdə kecirilən Ümumiittifaq və Beynəlxalq konfranslarda elmi məruzələrlə cıxış etmişdir.

• IV Межд.научно-техн. конференция "АИСТ-2013" Белорусия, г. Минск 28–30 мая, 2013. c.44 // Разработка смазочных композиций на базе отработанных масел после регенерации // Фарзалиев В. М., Юсифова А. Р., Керимов К. Т.
• IV Межд.научно-техн. Kонфере-нция "АИСТ-2013" Белорусия, г. Минск 28–30 мая, 2013. c.45 // Создание биостойких смазочных комозиций масел с детергентно-диспергирующими присадками". // Джафарова И.А., Аббасова М. Т., Нагиева Э. A., Кулиева Г. М.
• XI Международная конференция молодых ученых по нефтехимии. Памяти академика В. М.Грязнова, Москва, г. Звенигород 16–19 сентября 2014г. c.192–193 // Исследование биостойкости отработанного масла для высокооборотных двигателей с искровым зажиганием // Аббасова М. Т., Юсифова А. Р., Кулиева Г. М., Дадашева Т.А.
• XI Международная конференция молодых ученых по нефтехимии. Памяти академика В. М.Грязнова, 16–19 сентября 2014г. Москва, г. Звенигород, c.190–191, // Исследование защитных свойств присадок различного функционального действия // Юсифова А. Р., Рамазанова Ю.Б., Юсифзаде Г.Г., Шамиль-заде Т.И.

Dissertantlara elmi rəhbərlik və opponent

Professorun müəyyən etdiyi fəlsəfə doktoru və elmlər doktorluğu üzrə dissertasiya mövzuları aktual problemlərin araşdırılmasına həsr olunur. Professor Həqiqət Cavadovanın rəhbərliyi ilə 6 texnika elmləri namizədi və 1 elmlər doktoru yetişdirmişdir.

Elmi-təşkilati fəaliyyəti

H. Cavadova uzun müddət "Neft kimyası" ixtisası üzrə elmi dərəcələr verən ixtisaslaşdırılmış şuraların (AKİ, NKPİ) tərkibində işləmişdir. AMEA akademik Y. H. Məmmədəliyev adına Neft-Kimya Prosesləri İnstitutu nəzdində D 01.031 dissertasiya Şurasının üzvdür. Həqiqət Cavadova 1988-ci ildən "Motor yağlarına aşqar kompozisiyaları" laboratoriyasına rəhbərlik edir. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondu tərəfindən keçirilən iki qrant layihəsinin rəhbəri(EİF-2010–1(1)), (EİF/MQM/Sənaye- 2014–4(19) olmuşdur. Həqiqət Cavadova institutun nəzdində onun rəhbərlik etdiyi laboratoriyanın əsasında yaradılmış “Aşqarlar, sürtkü yağları və xüsusi mayelər üzrə Sertifikasiya Mərkəzi”nin yaradılmasında yaxından iştirak edib. O, institutun bazasında Azərbaycan Respublikasının Standartlaşdırma, Metrologiya və Patent üzrə Dövlət Agentliyinin nəzdində yaradılan və 10 ildən artıq müddət fəaliyyət göstərən “Aşqarlar,aşqarlı sürtkü yağları, sürtkülər, xüsusi mayelərin sertifikatlaşdırılması və qiymətləndirilməsi” üçün yaradılan Texniki Komitənin (TK-02) sədr müavini olub. AR ETN-nin nəzdində yeni yaradılan “Təcrübə-Sənaye Zavodun”da istehsal olunan və istehsalı nəzərdə tutulmuş müxtəlif təyinatlı sürtkü materialları və digər məhsulların istehsal və istehlakını təmin edən 26 adda Texniki Şərtlər Həqiqət Cavadova tərəfindən işlənilmişdir. Respublikanın gəmi, teplovoz, stasionar və avtotraktor dizel mühərriklərində istifadə edilən bir sıra yağların istehsalı təşkil edilmiş və 2 min tonn həcmdə 1995-2015-ci illərdə Azərbaycan Respublikasının Müdafiə Nazirliyinin Dövlət Sərnişin nəqliyyatı, Dövlət Sərhəd Qoşunları, Azərbaycan Dövlət Neft Şirkəri, Azərbaycan Dövlət Dəmiryol Nazirliyinin müəssisələrinin tələbləri təmin edilmişdir.

Mükafatlar

• Azərbaycan Respublikasının "Tərəqqi" medalı(2005).
• "Əmək veteranı" fəxri adı(1988).
• AMEA Rəyasət Heyətinin 3 fəxri fərmanı ilə təltif edilib (2004, 2009, 2014).
• Azərbaycan Respublikasının Dövlət Mükafatı — 27.05.2024

Mənbə

• A. Məhərrəmov, M. Allahverdiyev, R. Əliyeva "Azərbaycan kimyaçıları", "Azərbaycan" nəşriyyatı, 1998.
• A. Məhərrəmov "Azərbaycan kimyaçıları", 2017.
• AKİ-nin rəsmi saytında professor Həqiqət Cavadova haqqında məlumat