Azərbaycan çirişi
| Azərbaycan çirişi | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| Elmi təsnifat | ||||||
|
Domen: Klad: Ranqsız: Aləm: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Dəstə: Fəsilə: Yarımfəsilə: Cins: Növ: Azərbaycan çirişi |
||||||
| Beynəlxalq elmi adı | ||||||
|
||||||
| ||||||
Azərbaycan çirişi (lat. Eremurus azerbajdzhanicus[1]) — bitkilər aləminin qulançarçiçəklilər dəstəsinin asfodelinakimilər fəsiləsinin çiriş cinsinə aid bitki növü. Bu növünü ukraynalı alim S. Xarkeviç Qafqaza ekspedisiya zamanı, Azərbaycan florasında bitən bitkiləri tədqiq edən zaman müəyyənləşdirmişdir. O, 1959-cu ilin may ayında Yevlax rayonu Xaldan kəndi ətraflarından topladığı çirişin yeni növünü müəyyən etmiş və bu növü Azərbaycan çirişi adlandırmışdır[2].
Botaniki təsviri
[redaktə | mənbəni redaktə et]Çoxillik, iyşəkilli kökümsovlu ot bitkisidir. Yarpaqlar kənarları boyunca çox enlidir. Yarpaqlarının uzunluğu 20-40 sm-ə çatır. Köklərin sayı bitkimnin yaşından asılı olaraq 8-12 ədəd olub, uzunluğu 10-16 sm, diametri (ən yoğun yerdə) 5,2 sm, şəkisi 1200 q təşkil edir. Gövdəsi rozet (ulduzaoxşar) yarpaqların içərisindən çıxır. Hündürlüyü çiçək salxımı ilə birlikdə 125-140 sm-dir. Salxımın uzunluğu 25-35 sm olmaqla, üzərində 180-250-yə qədər açıq narıncı rəngli çiçək olur. gövdəsi hamaq olub 125 sm-dən çox olur. Yarpaqları 6-12 ədəd olub, tünd-yaşıl, bəzən gümüşüyə çalan rəngdə olur. Uzunluğu 25-35 sm, eni 3,8-4 sm oluir. Çiçəkyanlığının uzunluğu 2 sm-ə qədər olur, kənarı boyunca bir qədər tüklü, aşağı hissədə qəhvəyi rəngdədir. Çiçəkləmə zamanı çiçək yanlığı 15 mm-ə qədər uzanır, qəhvəyi rəng alır. Ləçəklər geniş zıqırovvari şəklindədir, vərəqləri əsasından ayrıdır, xarici təxminən 10 mm uzunluğunda və 4 mm genişlikdədir. Daxili təxminən 15 mm uzunluğunda və eni 5 mm-dir. Erkəkciklər 12 mm uzunluğa qədər olur. Toxumları iyun ayının axırları yetişir. Toxumlar yetişən zaman salxım üzərində 152 toxum qutucuğu əmələ gəlir. Qutucuq şar şəkilində olub, üzəri qırışıqlıdır, Tək-tək hallarda üzəri hamar olur. Qutucuğun hündürlüyü 0,1-1 sm, diametri 0,6-0,8 sm arası təşkil edir. Bitkinin yerüstü hissəsi tam quruyana qədər qutucuq gövdə üzərində olur. Bir qutucuqda 8 toxum olur. Toxumların forması nahamar, kənarları iti, rəngi alabəzəkdir. Bitkidə 1146 toxum yetişir. 1000 ədəd quru toxumun çəkisi 16,5 qramdır. Bitkinin vegetasiya dövrü 229 gündür.
Təbii yayılması
[redaktə | mənbəni redaktə et]Azərbaycanın nadir növüdür. Azərbaycanda təbii halda Yevlax rayonu Xaldan kəndi və Füzuli rayonunun Dövlətyarlı kəndindən 3 km aralıda aşkar edilmişdir. Abşeron şəraitində bu növü vegetasiysı iqlimdən asılı olaraq fevralın birinci ongünlüyündə, qönçələrin əmələ gəlməsi aprelin əvvəlində, çiçəkləməsi aprelin üçüncü ongünlüyündə başlayır. Çiçəkləmə 25 gün davam edir.
İstifadəsi
[redaktə | mənbəni redaktə et]Azərbaycanda çiriş dərman bitkisi kimi qədim zamanlardan istifadə olunur[3]. Üstəlik bu bitkidən müxtəlif yeməklərin hazırlanmasında istifadə edilir. Əsasən Çiriş kətəsi və qutabı hazırlanır. Azərbaycan çirişinin çiçəklərindən yaraşıqlı gül dəstəsi düzəltmək mümkündür. Beləki dekorativ olmaqla suda çiçəklər 8-14 gün qala bilir.
İstinadlar
[redaktə | mənbəni redaktə et]- ↑ plantarium.ru. "Eremurus azerbajdzhanicus" (rus). [1]. 2023-12-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-12-08.
- ↑ onlinebotany.az. "Müalicə bitkiləri" (PDF) (az.). [2]. 2023-12-08 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2023-12-08.
- ↑ news.milli.az. "Çiriş kətəsinin dadı" (az.). [3]. 2023-11-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-03-21.