Daşqın
Daşqın — çayların su rejimində hər il təkrar olunan dövr. Qarın və buzların əridiyi, yağışın ən çox yağdığı vaxtda olur.
Çayların suyunun artması, səviyyəsinin qalxması, yatağın tamamilə su altında qalması, bəzən də sahilləri basması ilə səciyyələnir. Çayların illik axımının 60-80%-ə qədəri daşqın dövrünə düşür.[1]
Daşğınlara nə səbəb olur
- Soyuq damla: yer səthinin istiliyi dənizlərə nisbətən daha soyuq olduqda baş verir. Bu fərq, böyük bir isti və nəmli havanın atmosferin orta və üst qatlarına qədər qalxmasına, leysan yağışlarına səbəb olur və nəticədə daşqınlar ola bilər.
- İspaniyada payızdan bəri baş verən illik bir fenomendir.
- Monzon: musson ekvatorial kəmərin yerdəyişməsi nəticəsində yaranan mövsümi bir küləkdir. Bunun səbəbi suyunkından daha sürətli olan yerin soyumasıdır. Beləliklə, yayda yer səthinin istiliyi okeandan daha yüksəkdir və bu da yer üzündəki havanın sürətlə yüksəlməsinə və fırtına yaratmasına səbəb olur. Külək hər iki təzyiqi tarazlaşdırmaq üçün antisiklonlardan (yüksək təzyiq sahələrindən) siklonlara (aşağı təzyiq sahələri) əsərkən, güclü bir külək daim okeandan əsir. Bunun nəticəsində yağışlar intensiv olaraq yağır və çayların səviyyəsini artırır.
- Qasırğalar: Qasırğalar və ya tayfunlar çox zərər verə bilmək xaricində daha çox suyun düşməsinə səbəb olan meteoroloji hadisələrdir. Ən azı 20 dərəcə Selsi istilikdə olan okean istiliyində bəslənərkən aşağı təzyiq mərkəzində fırlanan qapalı dövriyyəsi olan fırtına sistemləridir.
- Ərimək: Çox qar yağdığı və əlavə olaraq bol yağdığı bölgələrdə temperaturun ani artması çaylarda daşqınlara səbəb olur. Qar yağışı şiddətli və qeyri-adi olmuşsa, məsələn, quraq və ya quraq bir iqlim olan ərazilərdə nadir hallarda baş verərsə, verilə bilər.
- Gelgit dalğaları və ya sunami: bu fenomenlər daşqının başqa bir səbəbidir. Zəlzələlərin yaratdığı nəhəng dalğalar sahilləri yuyaraq həm sakinlər, həm də yerin flora və faunası üçün bir çox problem yarada bilər.
Daşğınlara qarşı müdafiə Orta əsrlərdə İspaniyada və İtaliyanın şimalında çayların axarını tənzimləyən gölməçələr və su anbarları artıq tikilirdi. Ancaq indiyə qədər, indiki dövrdə, Birinci Dünya adlandırılan ölkələrdə həqiqətən daşqınların qarşısını ala bilmişik. Barajlar, metal baryerlər, tənzimləyici su anbarları, çay kanallarının drenaj qabiliyyətinin artırılması… Bütün bunlar, inkişaf etmiş bir meteoroloji proqnoza əlavə olaraq, suyun daha yaxşı idarə edilməsinə imkan verdi.
Bundan əlavə, yavaş-yavaş sahillərdə tikilmək qadağandır, daşqına çox həssas olan yerlərdir. Təbii bir ərazidə bitkilər tükənirsə, suyun hər şeyi məhv etmək üçün daha çox imkanları olacaq və beləliklə evlərə çatacaq; Digər tərəfdən, qurulmasa və ya yavaş-yavaş insan tərəfindən yerli bitki varlıqları ilə ciddi şəkildə cəzalandırılmış bir mühit bərpa olunarsa, selin hər şeyi məhv etməsi riski minimumdur.
Digər tərəfdən inkişaf etməkdə olan ölkələrdə, təəssüf ki, Cənub-Şərqi Asiya ölkələrini viran qoyan qasırğalarda göründüyü kimi qarşısının alınması, xəbərdarlıq və sonrakı hərəkətlər kimi sistemlər daha az inkişaf etmişdir. Bununla birlikdə, beynəlxalq əməkdaşlıq, riskli bölgələrdə yaşayan əhalinin daha təhlükəsiz olması üçün hərəkətlərə üstünlük verir.
Bunlar əsasən daha çox seysmik aktivliyə sahib olan Sakit və Hind Okean bölgələrində baş verir.
Bəşəriyyət tarixində - 10 ən böyük daşqın
Vurduğu ziyana və qurbanların sayına görə təbii fəlakətlər arasında birinci yeri tutur. 1332-ci ildə Xuanxe çayındakı daşqın nəticəsində 7 milyon çinli həlak olub. 1887-ci ilin payızında baş verən daşqında isə 11 şəhəri və 300-dən çox kəndi dağılan Çin, 2 milyondan çox insan da qurban verib.
Hesablamalara görə, Yer kürəsində subasma təhlükəsi olan ərazilərdə təqribən 1 milyard insan yaşayır.
Ümumdünya Meteorologiya Təşkilatının məlumatına görə, təkcə 1991-2000-ci illərdə dünyada 900-ə yaxın daşqın hadisəsi qeydə alınıb və bu fəlakət nəticəsində ölənlərin sayı təxminən 98 mini keçib. Bu zaman iqtisadiyyata dəyən ziyanın həcmi 273 milyard dollar dəyərində qiymətləndirilib.
| Tarix | Zərər çəkmiş bölgələr | Qurbanların sayı, nəfər |
|---|---|---|
| İyul-avqust 1931-ci il | Mərkəzi Çin | 145000-4000000 |
| Sentyabr 1887-ci il | Çinin Xuanxe çayı | 900000-2000000 |
| İyun 1938-ci il | Çinin Xuanxe çayı | 500000-700000 |
| Mart 1931-ci il | Çin, Yansızı çayı vadisi | 145000 |
| 5 noyabr 1530-cu il | Hollandiya | 100000-dən çox |
| 1971-ci il | Vyetnam, Qırmızı çay deltası | 100000 |
| 1911-ci il | Çin, Yansızı çayı vadisi | 100000 |
| 14 dekabr 1287-ci il | Hollandiya, Şimali Almaniya | 50000-80000 |
| 1212-ci il | Hollandiya | 60000 |
| 12 fevral 2006-cı il | Filippin, sel daşqınları | 1126 |
İstinadlar
- ↑ Məmmədov Q.Ş. Xəlilov M.Y. Ekoloqların məlumat kitabı. "Elm" nəşriyyatı. Bakı: 2003. 516 s.
Xarici keçidlər
- Daşqınların siyahısı Arxivləşdirilib 2008-05-11 at the Wayback Machine