Arilsulfamid

Alınması

Arilsulfamidlərin alınması üçün ən mühüm məsələ arilsulfoxloridlərin sintezidir. Onların alınması metodu aromatik karbohidrogenlər və xlorsulfon turşusunun üç qat artığı ilə karbohidrogenin tərkibindən asılı olaraq müəyyən reaksiya temperaturu seçilir. Sulfoxlorlaşma dövründə reaksiya mühitində katalitik miqdarda NaCl iştirak etdikdə aromatik həlqədə alkil radikalının uzunluğundan asılı olmayaraq 20⁰ C-də sulfoxloridin çıxımı artır 69–73% olur. Bu yəqin ki, NaCl duzu sulfon qrupundan sulfoxloridə keçməyə kömək göstərir.

Xassələri. Sulfoxlorlaşma reaksiyasında NaCl-un iştirakı sulfoxloridin çıxımına müsbət təsir edir. Modifikasiya edilmiş xlorimidazo [1,2-a] piridin NaCl iştirakı ilə 5 saat dixloretan məhlulunda yüksək çıxımla sulfoxloridə çevrilir. Xlorsulfon turşusu 3 qat artıq götürülür. Bəzi məlumatlar göstərir ki, aromatik karbohidrogenləri sulfoxlorlaşdırdıqda sulfoxlorid turşusunu 3 qatdan çox götürmək lazımdır. Arilsulfoxloridlərlə alifatik aminlər arasındakı reaksiya çox geniş öyrənilmişdir. Ədəbiyyatda benzol-, mono- və polialkilbenzol-, holoidbenzol-, aminobenzol, fenolsulfoxloridlər, ammonyak, birli- və ikili aminlərlə, doymamış və əvəzolunmuş aminlərlə reaksiya şəraiti haqqında geniş məlumatlar verilmişdir. Müəyyən edilmişdir ki, aromatik sulfoxloridlərin tərkibindəki aromatik fraqmentində funksional qruplar olduqda onların çıxımı artır. Sulfoefirlər, nitro- və hidroksil, nitril, karbonil, karboalkoksil halogenlə birgə alkoksi, alkoksikarbonil, sulfonil və başqa qruplar bu cür təsir göstərən qruplardır. Çox hallarda bu tip reaksiyaları aparan zaman katalizator götürdükdə reaksiya daha da sürətlənir. Məsələn, sulfanilamidləri qlükozidləşdirdikdə mis katalizator rolunu oynayır. Xinolin −2-on molekul quruluşunda modifikasiya aparmaq üçün 4-metil-1,2-dihidroxinolin-2-onu sulfoxlorlaşdırılmaqla reaksiya istiqaməti müəyyənləşdirilmiş onun sulfamid törəməsi alınmış və onların bakterisid xassələri müəyyən edilmişdir.

Xitazanın sulfanilamid törəmələrini sintez etmək və onların bakterisid xassələrini müəyyən etmək üçün müxtəlif molekul çəkili karboksimetilxitozan, xitozansulfat 4—asetamidobenzolsulfonilxloridlə dimetilsulfoksid iştirakı ilə reaksiyası aparılmışdır Bu maddələrin ağır qripp xəstəliyinə qarşı çox yüksək effektli olduğu müəyyən edilmişdir.

Arilsulfoxloridlərlə poliaminlər arasındakı reaksiyalar monoaminlərlə olan reaksiyalardan tam fərqlənir: Çoxlu sayda ədəbiyyat materialları göstərir ki, hal-hazırda poliamin və heteroarilsulfamidlərin sintezi metodlarının tərtib edilməsi sahəsində çox az iş görülüb və tam nəticə əldə edilməmiş və uinversal sintonlar sintez olunmamışdır. Bəzi 1,3-dipolyar sintonların sintezi aparıldıqda, onların heterotsiklləşməsi və ya elektrotsiklləşməsi üçün 1,2 — və ya 1,3-dipolyarofillər axtarılır və ya sintez olunur. Bu reaksiyaların tam getməsi üçün reagentlərin aktivləşməsi və yüksək elektromənfiliyi böyük rol oynayır. Belə olduqda 1,3-dipolyar qrupdakı əlaqələndirici orbitalarla eyni simmetriya üzrə dipolyarofilin orbitaları birləşir və reaksiya sinxron gedir. Bu cür reaksiya az enerji aktivliyi ilə gedir və artıq "həll olunmuş" reaksiya adlanır. Buradan belə bir nəticə çıxır ki, heteroarilsulfamidləri sintez etmək üçün dipolyar tərkibli sulfamidlər sintez olunmalıdır. Poliaminosulfamidlər bu cür sintonlar ola bilər və onların yeni sintez metodlarının hazırlanması çox perspektivdir. Arilsulfoxloridlərlə poliaminlər arasındakı reaksiyalar sistematik öyrənilməmişdir və mövcud olan ədəbiyyat materiallarında çox ziddiyyətlərə təsadüf edilir. Müəyyən edilmişdir ki, 3,5-dixlorbenzosulfoxlorid karbonilamidlərlə sulfamidləşmə bir amino qrupda gedir [49]. Monosulfamidin alınması üçün reaksiya 20⁰S temperaturda 16 saat müddətində aparıldıqda sulfamidin çıxımı 63% olur.

Tətbiqi

Sintez olunmuş maddələr sürtkülərin tərkibində yüksək antikorroziya və triboloji xassələr göstərdiyinə görə bu sahədə tətbiqi məsləhət görülür. Müəyyən edilmişdir ki, alınmış maddələrin tərkibində kükürd, amid, heterotsiklik fraqmentləri olduqda keyfiyyət daha yüksək olur. Bu maddə allergiya, ağciyər, bağırsaq xəstəliklərinin və s. müalicəsində istifadə oluna bilər. Bu birləşmələr yüksək antibakterial təsirə malikdirlər. Daha yüksək effektli, toksiki olmayan diabetə qarşı dərman maddəsi alınması üçün Mannix reaksiyasından alınmış amin birləşməsi 4-bromfenil- asetillə və aromatik aldehidlər iştirakı ilə üçkomponentli reaksiya nəticəsində 16 ədəd 4-[3-(4-bromfenil)-3-okso-1-arilpropilamino]-N-(pirimidin-2-il-benzol-sulfamidlər) alınmışdır. Sulfamid birləşmələrin mikroorqanizmlərin inkişafını dayandırmaq və ya məhv etmək xassələrinin olması bu sahədə geniş tədqiqat işlərinin aparılmasına səbəb olmuşdir. Müəyyən edilmişdir ki, sulfamidlərin xitozan törəmələri göbələklər Alternaria solani və Phomopsis asparaginə qarşı çox effektlidir və xitozanın molekul çəkisi, qatılığı, sulfanilamid fraqmentində əvəzedici radikallar artdıqca göbələklərə qarşı təsiri də güclənir. Yüksək antimikrob təsirinə malik olduğunu nəzərə alaraq γ-modifikasiya olunmuş para-aminobenzolsulfonamidlərdən kapsula hazırlanmışdır. Tərkibində piridin və karboksihidrazid olan sulfamidlər bakteriyalar Mykobacterium tuberculosis, multirezistenn M. tuber və başqa bakteriyalara qarşı çox aktivdirlər.

ƏDƏBİYYAT

• Zhang Zhimei, Chen Pong, Xing Ronge, Chen Xinolin, Liu Song, Guo Zhanyang, Jixia, Vahg Lin, Li Pengeheng. Синтез и противогрибковые свойства сульфониламидных производных химозина// Carbohidr. Res. 2007, 342, № 16. с. 2390–2395. РЖХим 09.16–19Е.68
• Леонидов Н.Б., Селезнев Н.Г. Состав капсулы. // Пат. России 2363452. Заявл. 24.12.1996, Опубл. 10.08.2009. РЖХим. 10.06–19О223П
• Herziqova P., Klimesova V., Palat Karel, Kaustova J., Dahse H., Mollmann U. Получение и оценка invitro 4-бензилсульфонил
• пиридин −2-карбоксигидра-зиды в качестве потенциальных противотуберкулезных агентов// Arch. Pharm. 2009, 342, № 7,

с. 394–404. РЖХим 2010. 17–19О.63