Armud
| Armud | |||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Pyrus | |||||||||||||||
 Adi armud (Pyrus communis) | |||||||||||||||
| Elmi təsnifat | |||||||||||||||
|
|||||||||||||||
| Elmi adı | |||||||||||||||
| Pyrus L. | |||||||||||||||
| |||||||||||||||
Armud (lat. Pyrus) — gülçiçəyikimilər fəsiləsinə aid bitki cinsidir.
Armud ağ çiçəkli bir ağacın yumşaq, sulu və şirin meyvəsidir. Armud sarı-yaşıl arası rənglərdə, lifli, həzmi asan və mineral baxımından olduqca zəngin bir meyvədir.
Vətəni Çindir. Hünd. 30 m-ədək, yarpağı tökülən ağac və ya koldur; budaqları bəzən tikanlı olur. Kökü milşəkillidir; torpağın dərinliklərinə gedir. Gövdəsi və budaqları boz və ya qəhvəyi qabıqla örtülüdür. Zoğları çılpaq, bəzən tükcüklüdür. Yarpaqları sadə, bəzi hallarda dilimli, yaxud lələkvarı yarılmış olur. Çiçəkləri ikicinsiyyətli, ağ və ya çəhrayıdır, qalxanvarı çiçək qrupunda 4–15 ədəd çiçək (bəzən tək-tək) yerləşir. Lətli meyvəsi uzunsov, yaxud dəyirmi formadadır, çəkisi 25–300 qr gəlir. Ləti daşlaşmış hüceyrələrdən ibarətdir. Əsasən, avqust–sentyabr aylarında yetişir: Uzunömürlüdür. 4–5 (bəzən 8–10) yaşında meyvə verməyə başlayır. Adi Armud və Qafqaz Armudu 150–300 il, peyvənd edilmiş Armud ağacı isə 50–70 il yaşayır. Avrasiyanın mülayim və subtropik qurşaqlarında 60-adək, Azərb.-da 11 növü məlumdur. Adi, yaxud becərilən Armud (P.communis) və gecyetişən Armud (P.serotina) növləri yayılmışdır. Adi Armudun yarpaq və meyvəsinin rənginə, ölçüsünə, formasına, çiçəklərinin ləçəyinə, yetişmə vaxtına və s. əlamətlərinə görə bir-birindən fərqlənən 10 minə qədər sortu var. Yay Armudu sortlarından Abasbəyi, Vilyams, Klappın sevimlisi; payızlıq sortlardan Bere Bosk, Əhmədqazı, Düşes Anqulem, Jozefina; qış Armudu sortlarından Bere Ardanpon, Pass Krassan, Nararmudu, Küre yetişdirilir. Armud sortları üçün ən yaxşı calaqaltı Armudun yabanı növləri, heyva, yemişan və quşarmududur. Azərb.-dakı Armud sortları, o cümlədən Qafqaz cır Armudu da yabanı Armud növündən alınmışdır. Quraq dağlıq yerlərdə söyüdyarpaq cır Armud (P.passiflora) yaxşı əmələ gəlir. Bu sort da becərilən sortlar üçün yaxşı calaqaltıdır. Becərilən Armudun meyvəsi yabanı Armuddan iri, şirəli və zərif olur. Armud meyvələrinin tərkibində 76–85% su, 10–11% aşı və pektin maddələri, şəkər, C, B, P vitaminləri, A provitamini var. Təzə və qurudulmuş halda yeyilir; mürəbbə, xoşab, şirə, meyvə şərabı, sərinləşdirici içkilər, püre, cem və s. hazırlanır. Oduncağı möhkəm və qiymətlidir; musiqi alətləri çanağının hazırlanmasında, mebel istehsalında, inşaat işlərində istifadə olunur. Zərər vericilər i: armud meyvəyeyəni, armud uzunburunu, armud ballıcası, armud mişarçısı, armud mənənəsi və s. Xəstəlikləri dəmgil, meyvə çürüməsi, armud mozaikası və s.
Xalq təbabətində[redaktə | mənbəni redaktə et]
Azərbaycan xalq təbabətində armudun bir çox faydası olduğuna inanılır. Həzm sistemini gücləndirir asanlaşdırdığına inanılır. Böyrəklərin nizamlı işinə, böyrək daşlarının və qumunun tökülməsinə kömək edir. Sidik sökdürücüdür. Qəbizliyi aradan qaldırır. Qanı təmizləyir. Qansızlığa yaxşı gəlir. Sinirləri sakitləşdirici təsiri ilə yüksək təzyiqi salır və zehin yorğunluğuna yaxşı gəlir. Nıkris (gut) və romatizmdə faydalıdır. Soyuqdəyməyə yaxşı gəlir. Susuzluğu keçirir.[mənbə göstərin]
Mədəsi zəif olanların kompotunu içməsi tövsiyə edilir. Mümkünsə tumları ilə birlikdə yemək daha faydalıdır. Tumunu ac qarına yemək bağırsaq qurdlarını tökməyə də köməkçi olur. Armud çiy yeyilə biləcəyi kimi bişirilərək də yeyilə bilər. Az kalorili lakin buna qarşılıq bol lifli və minerallı bir meyvə olan armud pəhriz saxlayanlar üçün də faydalıdır. Fərahlıq verən bir meyvə olduğu üçün hamilələrin qusmalarını azaldar. Yeməkdən əvvəl yeyilməsi tövsiyə olunur.[mənbə göstərin]
Armud sortları[redaktə | mənbəni redaktə et]
1) meşə gözəli;
2) söyüdyarpaq armud;
3) Qafqaz armudu;
4) Hirkan armudu;
5) Vilyams armudu.
Növləri[redaktə | mənbəni redaktə et]
- Pyrus armeniacifolia T.T. Yu
- Pyrus betulifolia Bunge
- Pyrus bretschneideri Rehder
- Pyrus calleryana Decne.
- Pyrus calleryana var. calleryana
- Pyrus calleryana var. koehnei (C.K. Schneid.) T.T. Yu
- Pyrus canadensis (L.) Farw.
- Pyrus carolinensis (Ashe) Ashe
- Pyrus carolinensis var. ellipsoidalis (Ashe) Ashe
- Pyrus caucasica Fed.
- Pyrus communis L.
- Pyrus communis var. sativa (DC.) DC.
- Pyrus decora (Sarg.) Hyland
- Pyrus dumosa (Greene) Fernald
- Pyrus elongata (Rehder) Ashe
- Pyrus × fallax (C.K. Schneid.) Fernald
- Pyrus groenlandica (C.K. Schneid.) K.R. Robertson
- Pyrus hopeiensis T.T. Yu
- Pyrus hybrida (L.) Sm.
- Pyrus × jackii (Rehder) Fernald
- Pyrus korshinskyi Litv.
- Pyrus kotschyana Boiss. ex Decne.
- Pyrus micromalus (Makino) L.H. Bailey
- Pyrus pashia Buch.-Ham. ex D. Don
- Pyrus phaeocarpa Rehder
- Pyrus pseudopashia T.T. Yu
- Pyrus pyraster (L.) Du Roi
- Pyrus pyrifolia (Burm. f.) Nakai
- Pyrus redolens (Ashe) Ashe
- Pyrus serrulata Rehder
- Pyrus sinkiangensis T.T. Yu
- Pyrus suecica (L.) Röhl. ex Steud.
- Pyrus taiwanensis H. Iketani & H. Ohashi
- Pyrus theifera (Rehder) L.H. Bailey
- Pyrus trilocularis D.K. Zang & P.C. Huang
- Pyrus ussuriensis Maxim.
- Pyrus xerophila T.T. Yu
İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]
Armud:The Plant List saytında takson barədə məlumat. (ing.)