Axısqa türklərinin deportasiyası üçün mənbəyə bax

{{Seçilmiş məqalə}}
{{Vətəndaşlara qarşı hücum
 |Konflikt          = [[SSRİ-də məcburi köçürülmələr]], [[Böyük təmizləmə|SSRİ-də siyasi repressiya]] və [[İkinci Dünya müharibəsində Şərq cəbhəsi|İkinci Dünya müharibəsi]]
 |Şəkil             = Ahiska Turk woman and her child.jpg
 |Şəklin ölçüsü     = 250px
 |Şəklin izahı      = [[Özbəkistan Sovet Sosialist Respublikası|Özbəkistan SSR]]-yə sürgün edilmiş Axısqa türkü qadın və uşaq.
 |Hücumun yeri      = [[Mesxetiya]], [[Gürcüstan Sovet Sosialist Respublikası|Gürcüstan SSR]], [[Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı|SSRİ]]
 |Hücumun hədəfi    = [[Axısqa türkləri|Axısqa/Mesxeti türkləri]]
 |Tarix             = {{Date|November 14, 1944}}{{endash}}{{Date|November 26, 1944}}
 |Hücum metodu      = məcburi köçürmə, [[deportasiya]]
 |Silah             = 
 |Ölü sayı          = müxtəlif təxminlər: {{plainlist|
* I) 12.589
* II) 14.895
* III) 30.000
* IV) 50.000
}}
 |Təşkilatçı        = {{plainlist|
* [[SSRİ Xalq Daxili İşlər Komissarlığı|NKVD]]
* [[Lavrenti Beriya]]
* 4.000 NKVD personalı
}}
}}
{{SSRİ-də məcburi köçürülmələr sidebar}}
{{Soyqırım}}

'''Axısqa türklərinin deportasiyası''' ({{Dil-tr|Ahıska Türklerinin sürgün edilmesi}}) və ya '''Mesxeti türklərinin deportasiyası''' ({{Dil-ru|Депортация турок-месхетинцев}}) — [[Gürcüstan Sovet Sosialist Respublikası|Gürcüstan SSR]]-in (indiki [[Gürcüstan|Gürcüstan Respublikası]]) [[Mesxetiya|Mesxetiya regionunda]] yaşayan bütün [[Axısqa türkləri]]nin 14 noyabr 1944-cü il tarixində [[Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı|sovet hökuməti]] tərəfindən [[Mərkəzi Asiya]]ya (Qazaxıstan, Qırğızıstan və Özbəkistana) məcburi şəkildə köçürülməsi. [[Deportasiya]] zamanı 212 kənddə yaşayan 92.307{{endash}}94.955 arası Axısqa türkü öz evlərindən məcburi şəkildə çıxarılmışdır. Onlar mal-qara üçün nəzərdə tutulmuş vaqonlara yerləşdirilmiş və əsasən [[Özbəkistan Sovet Sosialist Respublikası|Özbəkistan SSR]]-ə göndərilmişdir. Bu əməliyyat çərçivəsində digər etnik qrupların üzvləri də deportasiya edilmişdir. [[Kürdlər]] və [[Hemşinlilər|həmşinlər]] ([[müsəlman]] [[ermənilər]]) də daxil olmaqla, əməliyyat zamanı 115.000 nəfərə yaxın şəxs deportasiya edilmişdir. Deportasiya olunanlar xüsusi yaşayış məntəqələrinə yerləşdirilmiş, orada [[Məcburi əmək|məcburi əməyə]] tabe olunmuşdular. Deportasiya və sürgünün ağır şərtləri 12.000{{endash}}50.000 insanın ölümünə səbəb olmuşdur.

Deportasiya [[SSRİ Nazirlər Soveti]]nin sədri [[İosif Stalin]]in birbaşa əmriylə SSRİ Xalq Daxili İşlər Komissarlığı ([[SSRİ Xalq Daxili İşlər Komissarlığı|NKVD]]) Komissarı [[Lavrenti Beriya]] və daha 4.000 NKVD personalı tərəfindən icra olunmuşdur. Əməliyyatı yerinə yetirmək üçün 34.000.000 (otuz dört milyon) [[rubl]] ayrılmışdı. Bu, 1930-cu illərdən 1950-ci illərə qədər sovet etnik azlıqlarının bir neçə milyon üzvünə təsir göstərmiş SSRİ hökumətinin [[SSRİ-də məcburi yerləşdirmələr|məcburi yerləşdirmə]] proqramının və [[SSRİ-də məcburi köçürülmələr|əhali köçürmələri]]nin bir parçası idi. Deportasiya prosesi tamamlandıqdan sonra SSRİ hökuməti əsasən [[xristian]] [[ermənilər]]dən təşkil olunmuş 32.000 nəfəri Mesxetiya ərazisinə yerləşdirmişdir.

[[İosif Stalin]]in ölümündən sonra [[SSRİ Nazirlər Soveti]]nin yeni sədri seçilən [[Nikita Xruşşov]] 1956-cı ildə [[Gizli nitq|gizli nitq səsləndirmiş]], bu nitqdə Stalinin müxtəlif etnik qrupların deportasiya edilmələri haqqında verdiyi qərarları tənqid etmiş, onların çoxunu geri çevirmişdir. Baxmayaraq ki, xüsusi yaşayış məntəqələrindən sərbəst buraxılıblar, Axısqa türkləri, eləcə də [[Krım tatarları]] və [[Volqa almanları]] yenə də sürgündə qalırlar. Onların sürgün edilməsinin gizli saxlanılması və [[Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı|Sovet İttifaqı]]nın daxili siyasətinə görə Axısqa türklərinin deportasiyası olduqca naməlum qalmışdır və elmi araşdırmaların mövzusu olmamışdır. Bu, 1989-cu ildə [[Özbəkistan Sovet Sosialist Respublikası|Özbəkistan SSR]]-də gerçəkləşən [[Fərqanə hadisələri]]ndən sonra dəyişmişdir. Müstəqilliyini yenicə qazanmış [[Gürcüstan|Gürcüstan Respublikası]] 1991-ci ildə Axısqa türklərinə Mesxetiyaya geri qayıtmağa icazə verməmişdir. 2006-cı ildə əldə edilmiş statistik məlumatlara əsasən, 260.000{{endash}}335.000 nəfərdən ibarət Axısqa türklərinin əksəriyyəti yeddi [[Postsovet məkanı|Postsovet ölkəsi]]ndə yaşayır.

== Zəmin ==
{{Həmçinin bax|Mesxetiyalılar|Gürcüstan tarixi|Səfəvi-Osmanlı müharibəsi (1578-1590)}}
[[Fayl:Abastumani (აბასთუმანი) (1).jpg|left|thumb|Mesxetiyadan bir mənzərə.]]

[[Axısqa türkləri]], həmçinin Mesxeti türkləri, indiki [[Gürcüstan|Gürcüstan Respublikasın]]ın cənub ərazilərində yerləşən [[Mesxetiya|Mesxetiya regionunda]] yaşayırdılar. Onların mənşəyi haqqında tarixşünaslar arasında bir [[konsensus]] yoxdur. Onlar ya etnik [[Anadolu türkləri|türklər]]dir, ya da ki [[Osmanlı İmperiyası|Osmanlı]] hakimiyyəti dövründə [[islam]]ı qəbul etmiş və türkləşmiş [[gürcülər]]dir.{{sfnp|Council of Europe|2006|p=22}}

[[Osmanlı ordusu]] o zamanlar [[Mesxeti prinsliyi|Mesxeti-Samstxe atabəyliyinin]] ərazilərinin daxilində olan Mesxetiya regionunu 1578-ci ildə [[Lələ Mustafa Paşanın Qafqaza yürüşü]] zamanı fəth edir. Türk tarixşünasları iddia edirlər ki, türk tayfaları regionda XI{{endash}}XII əsrlərdə, [[Gürcüstan çarlığı|Gürcüstan kralı]] [[IV David]]in [[Qıpçaqlar|qıpçaq türkləri]]ni sərhəd ərazilərini [[Böyük Səlcuq İmperiyası]]ndan qorumaq üçün dəvət etdiyi dövrdə yerləşiblər.{{sfnp|Aydıngün|Harding|Hoover|Kuznetsov|2006|p=4}} Bu ərazi 1829-cu ildə, [[Rusiya-Osmanlı müharibəsi (1828-1829)|Rusiya-Osmanlı müharibəsi]]nin bir nəticəsi olaraq, [[Rusiya İmperiyası|Rusiya imperiyası]] tərəfindən ilhaq edilir.{{sfnp|Council of Europe|2006|p=22}}

[[Gürcüstan Demokratik Respublikası|Gürcüstan]] 1918-ci ildə, [[Birinci Dünya müharibəsi]]nin sona çatmasına çox qalmamış, [[Rusiya vətəndaş müharibəsi|Rusiyada vətəndaş müharibəsi]]nin ilkin mərhələrində, öz müstəqilliyini bəyan edir. Buna baxmayaraq, Mesxetiyada yaşayan [[müsəlman]] icmalar yarım muxtariyyətə sahib bir [[konfederasiya]] bəyan etmiş və süqut mərhələsinin son dövrlərində olan [[Osmanlı İmperiyası|Osmanlı imperiyası]] ilə birləşmə prosesinə start verir. [[Osmanlı ordusu]] bu əraziyə daxil olur və beləliklə, regionun xristian və müsəlman əhalisi arasında bir sıra atışmalar yaşanır. 1921-ci ildə [[Qızıl Ordu]] [[Qızıl Ordunun Gürcüstanı işğalı|Gürcüstanı işğal edir]], [[Qars müqaviləsi]]nin imzalanmasıyla Mesxetiya regionu [[Türkiyə]] ilə [[Gürcüstan Sovet Sosialist Respublikası|Sovet Gürcüstanı]] arasında bölüşdürülür.{{sfnp|Aydıngün|Harding|Hoover|Kuznetsov|2006|p=5}} 1920-ci illərdə [[İosif Stalin]] [[SSRİ Nazirlər Soveti|Sovet İttifaqı Nazirlər Soveti]]nin yeni sədrinə çevrilir. [[Amerika Birləşmiş Ştatları|ABŞ]] akademiki və tarixşünası [[Ben Kirnan]] Stalin dövrünü "heç şübhəsiz, [[Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı|sovet]] və ya hətta [[Rusiya tarixi]]nin ən qanlı dövrü" olaraq təsvir etmişdir.{{sfnp|Kiernan|2007|p=511}}

1928-ci ildən 1937-ci ilə qədər Axısqa türkləri sovet səlahiyyətliləri tərəfindən [[Gürcülər|gürcü]] ad və soyadlarını mənimsəməyə məcbur edilirlər.{{sfnp|Polian|2004|p=155}} [[SSRİ əhalisinin siyahıyaalınması (1926)|1926-cı ildə keçirilmiş SSRİ əhalisinin siyahıyalınması]]nda əldə edilən məlumatlara görə, [[Gürcüstan Sovet Sosialist Respublikası|Gürcüstan SSR]]-də 137.921 türk yaşayırdı, lakin bu göstəricilərə [[Gürcüstan azərbaycanlıları]] da daxil idi.{{sfnp|Jägerskiöld|1986|p=217}} [[SSRİ əhalisinin siyahıyaalınması (1939)|1939-cu ildə keçirilmiş SSRİ əhalisinin siyahıyalınması]]nda Axısqa türklərinin çoxu [[Azərbaycanlılar|azərbaycanlı]] olaraq göstərilmişdir.{{sfnp|Cornell|2005|p=170}}

== Deportasiya ==
{{Həmçinin bax|SSRİ-də məcburi köçürülmələr}}
[[Fayl:Distribution of Meskhetian Turks in 1926-az.png|thumb|right|250px|Axısqa türklərinin Gürcüstan SSR-də yaşadığı ərazilər. 1926-cı il.]]

[[SSRİ Dövlət Müdafiə Komitəsi]]nin 31 iyul 1944-cü il tarixli 6277ss nömrəli sərəncamında yazılır: "… biz [[Gürcüstan]]ın dövlət sərhədini və [[Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı|SSRİ]]-nin dövlət sərhədini qorumaq üçün [[Axısqa türkləri|türklər]]i, [[kürdlər]]i və [[Hemşinlilər|həmşinlər]]i sərhəd ərazilərdən başqa yerə köçürtməyə hazırlaşırıq".{{sfnp|Bugay|1996|p=[https://books.google.com/books?id=xwp5y9NDaEwC&pg=PA137&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false 137]}} [[Qazaxıstan Sovet Sosialist Respublikası]] Xalq Daxili İşlər Komissarlığı 23 sentyabr 1944-cü il tarixində sovet respublikasının yeni mühacirləri {{endash}} türkləri, kürdləri, həmşinləri; 5.350 [[kolxoz]] ailəsi və 750 [[sovkoz]] ailəsini qəbul etməyə hazır olduğu barədə [[SSRİ Xalq Daxili İşlər Komissarlığı]]na məlumat bildirir. [[Özbəkistan Sovet Sosialist Respublikası]] məlumat verir ki, sovet respublikası planlaşdırılmış 30.000 nəfər yerinə, 50.000 nəfəri qəbul etməyə hazırdır. NKVD-nin əmriylə sürgün ediləcəkləri köçürmək üçün 239 [[avtomotrisa]] hazır vəziyyətdə saxlanılır, xalq isə hərəkətlənməyə başlayır.{{sfnp|Bugay|1996|p=140}}

[[Axısqa türkləri]] 1943-cü və 1944-cü illərdə sovet gizli polisi tərəfindən bütövlükdə deportasiya edilmiş [[Qafqaz]]da yaşayan altı etnik qrupdan biridir. Onların digər beşi: [[çeçenlər]], [[inquşlar]], [[balkarlar]], [[qaraçaylılar]] və [[kalmıklar]]dır.{{sfnp|Wimbush|Wixman|1975|p=320}} Onların deportasiya edilməsi prosesi digər etnik qruplara nisbətən az sənədləşdirilmişdir.{{sfnp|Human Rights Watch|1991|p=51}} Tarixşünaslar Axısqa türklərinin sovet [[Mərkəzi Asiya]]sına sürgün edilməsinə 1944-cü ilin 14{{sfnp|Warikoo|Norbu|1992|p=115}} və ya 15{{sfnp|Wimbush|Wixman|1975|p=320}} noyabr tarixində start verildiyinə inanırlar. Əməliyyat 26 noyabr 1944-cü il tarixində sona çatmışdır.{{sfnp|Swerdlow|2006|p=1834}} Əməliyyatın başlanğıc mərhələsində sovet qoşunları saat səhər 4 radələrində Axısqa türklərinin yaşadıqları evlərə gəlir və onların göndəriləcəkləri yer barədə heç bir şey demir.{{sfnp|Swerdlow|2006|p=1834}} Əhaliyə daha xəbərdarlıq verilmir. [[SSRİ Xalq Daxili İşlər Komissarlığı|NKVD]] tərəfindən verilən ilkin xəbərdarlıqda bildirilir: "Siz deportasiya edilirsiniz. Hazırlaşın. Sizə üç gün bəs edəcək ərzaq məhsulları götürün. Hazırlaşmağınıza iki saat vaxt verilir." Axısqa türklərini yaxınlıqlardakı [[Dəmiryol stansiyası|dəmiryol stansiyaları]]na aparmaq üçün "[[Studebaker US6|Studebaker]]" yük maşınlarından istifadə edilirdi.{{sfnp|Bugay|1996|p=140}} Deportasiya zamanı 212 kənddə yaşayan{{sfnp|Khazanov|1995|p=200}} 16.700 ailədən 92.307{{sfnp|Hasanli|2014|p=248}}{{sfnp|Bugay|1996|p=143}}{{sfnp|Polian|2004|p=155}} ilə 94.955{{sfnp|Buckley|Ruble|Hofmann|2008|p=204}} arası Axısqa türkü məcburi şəkildə öz evlərindən başqa yerə köçürülmüşdür. Onlar mal-qara üçün nəzərdə tutulmuş vaqonlara yerləşdirilir<ref name="Guram Mamulia">{{cite news |last=Brennan |first=Dan |title=Guram Mamulia |url=https://www.theguardian.com/news/2003/apr/05/guardianobituaries.usa |accessdate=July 2, 2019 |newspaper=[[The Guardian]] |date=April 5, 2003 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20131120212436/http://www.theguardian.com/news/2003/apr/05/guardianobituaries.usa |archivedate=November 20, 2013 |dead-url=no |language=en }}</ref> və [[şərq]] istiqamətində irəliləyərək Mərkəzi Asiyaya deportasiya edilir. 17 noyabr 1944-cü il tarixində, saat 16.00-da 81.234 nəfər artıq Mərkəzi Asiyaya göndərilmişdi.{{sfnp|Bugay|1996|p=[https://books.google.com/books?id=xwp5y9NDaEwC&pg=PA141&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false 141]}}
{{quote box|width=30%|bgcolor=cornsilk|align=left|quote=Səyahət doğurudan da qorxunc idi. Mənim sadəcə dörd və ya beş yaşım var idi. Çox şeyi xatırlamıram, ancaq bizə soyuq idi və qatardan həmişə meyitlər atılırdı ... Özbəkistanda bizə tam təhsil almağa icazə vermirdilər. Biz təcrid olunmuşduq, bizə zülm edilirdi. |source=Efratun Tifur. 2016-cı il.<ref name="Meskhetian Turks find shelter after decades of persecution">{{cite news |publisher=Irish Times |url=https://www.irishtimes.com/news/world/europe/meskhetian-turks-find-shelter-after-decades-of-persecution-1.2918694 |date=December 31, 2016 |title=Meskhetian Turks find shelter after decades of persecution |accessdate=July 2, 2019 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20170429180153/http://www.irishtimes.com/news/world/europe/meskhetian-turks-find-shelter-after-decades-of-persecution-1.2918694 |archivedate=April 29, 2017 |dead-url=no |language=en }}</ref>}}

Rəsmi sovet sənədlərində göstərilir ki, 92.307 nəfər deportasiya edilmişdir. Deportasiya edilənlərin 18.923-ü kişi, 27.309-u qadın, 45.989-u isə 16 yaşından kiçik uşaqlar idi. Deportasiya edilənlərin 52.163-ü [[Özbəkistan Sovet Sosialist Respublikası|Özbəkistan SSR]]-ə, 25.598-i [[Qazaxıstan Sovet Sosialist Respublikası|Qazaxıstan SSR]]-ə, 10.546-sı isə [[Qırğızıstan Sovet Sosialist Respublikası|Qırğızıstan SSR]]-ə yerləşdirilir. Deportasiya edilənlərin 84.556-sı kolxozlarda, 6.316-sı sovkozlarda, 1.395-i isə sənaye müəssisələrində işə alınır. Deportasiya edilən axırıncı insan 31 yanvar 1945-ci il tarixində [[Daşkənd|Daşkənd şəhəri]]nə çatır.{{sfnp|Bugay|1996|p=143}}

Deportasiya edilmiş Axısqa türklərinə ailə başına maksimum cəmi {{convert|1,000|kg|lb}} çəkidə olmaqla özlərinə məxsus şey-şüy aparmağa icazə verilir. Bu, [[Krım tatarlarının deportasiyası|deportasiya edilmiş]] [[Krım tatarlarının deportasiyası|Krım tatarlar]]a qoyulan məhdudiyyətin iki qatı idi.{{sfnp|Marie|1995|p=111}} [[Kürdlər]] və [[Hemşinlilər|həmşinlər]] ([[müsəlman]] [[ermənilər]]){{sfnp|Hasanli|2014|p=248}} kimi digər etnik qrupların üzvləri də Axısqa türkləri ilə birlikdə deportasiya edilir. Digər etnik qruplarla birlikdə deportasiya edilənlərin sayı təxminən 115.000 nəfərdir. Sadəcə deportasiya edilməmiş etnik qruplardan olan kişilərlə evlənmiş qadınlar buraxılır. Hər ailəyə iki saat vaxt verilir ki, özlərinə məxsus şey-şüyləri yığsınlar. Hər yük vaqonuna yeddi ailə, hər adi vaqona isə 20{{endash}}25 ailə yerləşdirilir.{{sfnp|Polian|2003|p=86}} [[Qafqaz]]ın digər etnik qrupları kimi Axısqa türkləri də bir neçə min kilometr uzaqlığa {{endash}} [[Mərkəzi Asiya]]ya köçürülür.{{sfnp|Markusen|Kopf|1995|p=115}} Onlar bu vaqonlarda aylarla qalmağa vadar edilirlər.{{sfnp|Swerdlow|2006|p=1834}}

Əməliyyatı icra etmək vəzifəsi 4.000 NKVD işçisinə tapşırılır.{{sfnp|Polian|2004|p=155}} Əvvəlki deportasiyalar kimi bu deportasiyaya da SSRİ Xalq Daxili İşlər Komissarlığı ([[SSRİ Xalq Daxili İşlər Komissarlığı|NKVD]]) Komissarı [[Lavrenti Beriya]] rəhbərlik edir.{{sfnp|Mikaberidze|2015|p=191}} Deportasiya [[SSRİ Nazirlər Soveti]]nin sədri [[İosif Stalin]]in birbaşa əmriylə icra olunur.{{sfnp|Mirkhanova|2006|p=33}} Stalin əməliyyatı həyata keçirməsi üçün NKVD-yə 34.000.000 rubl ayırır.{{sfnp|Marie|1995|p=111}} Bu, 1930-cu illərdən 1950-ci illərə qədər sovet etnik azlıqlarının bir neçə milyon üzvünə təsir göstərmiş SSRİ hökumətinin məcburi yerləşdirmə proqramının və [[SSRİ-də məcburi köçürülmələr|əhali köçürmələri]]nin bir parçası idi. Sadəcə [[İkinci Dünya müharibəsi]] zamanı [[Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı|Sovet İttifaqı]]nda 3.332.589 nəfər deportasiya edilir.{{sfnp|Parrish|1996|p=107}} 1943-cü ildən 1944-cü ilə qədər [[Qafqaz]] boyunca təxminən 650.000 insan deportasiya edilir.{{sfnp|Bugay|1996|p=106}}{{sfnp|Pokalova|2015|p=16}}{{sfnp|Mawdsley|1998|p=71}}

Bu, [[İkinci Dünya müharibəsi]] zamanı [[Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı]] hökuməti tərəfindən gerçəkləşdirilən axırıncı deportasiya idi. Sovet səlahiyyətliləri 1956-cı ilə qədər Axısqa türklərinə hər hansı bir [[Mülki və siyasi hüquqlar|mülki və ya siyasi hüquq]] verməkdən imtina edirdi. Deportasiyadan sonra əksəriyyəti etnik [[ermənilər]]dən təşkil olunmuş 32.000 insan sovet səlahiyyətliləri tərəfindən [[Mesxetiya]]ya yerləşdirilir.

== Səbəblər ==
{{Həmçinin bax|SSRİ-nin Türkiyəyə ərazi iddiaları}}

[[Berlin-Roma-Tokio oxu]] ilə əməkdaşlıqla təsqirlənən [[Qafqaz]]ın digər beş etnik qrupundan fərqli olaraq, [[Axısqa türkləri]] sovet hökuməti tərəfindən rəsmi şəkildə heç bir cinayətin təqsirkarı bilinməmişdir. Onlar heç döyüş meydanına yaxın belə deyildilər. Buna baxmayaraq, onlar da deportasiya edilmişdir.{{sfnp|Wimbush|Wixman|1975|p=320}} [[Üçüncü Reyx|Nasist Almaniya]] [[Vermaxt|ordusu]] [[Mesxetiya|Mesxetiya regionunun]] heç 150 kilometr yaxınlığında olmamışdır.{{sfnp|Swerdlow|2006|p=1835}} Professor [[Qlin Vilyams]] belə bir qənaətə gəlmişdir ki, digər Qafqaz etnk qruplarının və [[Krım tatarları]]nın deportasiyasıyla üst-üstə düşən Axısqa türklərinin deportasiyası, eləcə də digər deportasiyalar, bu xalqların "universal kütləvi xəyanəti"nin yox, gizli bir sovet siyasətinin parçası idi.{{sfnp|Williams|2001|p=386}} [[Svante Kornel]] qeyd etmişdir ki, bu, Rusiyanın 1864-cü ildən bəri həyata keçirilən daha geniş bir siyasətinin {{endash}} Qafqazdan olduqca çox [[müsəlman]] azlıqları çıxarmaq siyasətinin bir parçası idi.{{sfnp|Cornell|2005|p=170}}

[[Fayl:Soviet claims to Turkey in 1945-1953-az.png|thumb|250px|1945-ci ildə [[SSRİ]]-nin [[Türkiyə]]yə olan ərazi iddialarını təsvir edən xəritə.]]

[[Lavrenti Beriya]] 28 noyabr 1944-cü il tarixində [[İosif Stalin]]ə bir [[memorandum]] göndərir. Bu memorandum Beriya [[Axısqa türkləri]]ni "qaçaqmalçılıq" və "təxribət üçün Türkiyə kəşfiyyatı ilə əməkdaşlıq"la günahkar görür.{{sfnp|Hasanli|2014|p=248}} Beriyanın gizli sərəncamı Axısqa türklərini, [[kürdlər]]i və [[Hemşinlilər|həmşinlər]]i sərhədyanı ərazilərdə qovulmalı olan "etibarsız əhali" kimi görsətmişdir.{{sfnp|Swerdlow|2006|p=1834}} Bəzi tarixşünaslar inanırlar ki, bu məcburi köçürülmə prosesi [[Türkiyə]]nin şimal-qərbi ərazilərini işğal etmək üçün Türkiyəyə meylli qrupları sərhədyanı ərazilərdən çıxarmaq arzunun bir parçası idi.<ref name="57 Reported Dead in Uzbek Violence">{{cite news |first=Francis |last=X. Clines |url=https://www.nytimes.com/1989/06/07/world/57-reported-dead-in-uzbek-violence.html |publisher=[[The New York Times|New York Times]] |title=57 Reported Dead in Uzbek Violence |date=June 7, 1989 |accessdate=July 4, 2019 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20180826151815/https://www.nytimes.com/1989/06/07/world/57-reported-dead-in-uzbek-violence.html |archivedate=August 26, 2018 |deadurl=no |language=en }}</ref>{{sfnp|Swerdlow|2006|p=1835}} 1945-ci ilin iyul ayında SSRİ Xarici İşlər Xalq Komissarı [[Vyaçeslav Molotov]] Türkiyədən [[Kiçik Asiya|Anadolunun]] üç ilini SSRİ-yə təhvil verməsini tələb edir. Bu vilayətlər [[Qars ili|Qars]], [[Ərdəhan ili|Ərdəhan]] və [[Artvin ili|Artvin]] idi. [[Aleksandr Benniqsen]] və [[Mari Broksup]] nəticəyə gəlirlər ki, Axısqa türklərinin deportasiyası mümkün olan Türkiyənin şərq torpaqları uğrunda SSRİ{{endash}}Türkiyə müharibəsi üçün bir ehtiyat tədbiri idi.{{sfnp|Bennigsen|Broxup|1983|p=30}} Bu iddialar və [[Türkiyə boğazları böhranı]] böyüyür. 1951-ci ildə Türkiyənin [[NATO]]-ya qoşulmasından sonra bu ərazi iddiaları geri çəkilir.{{sfnp|Hasanli|2011|pp=365, 382}}

Sovet səlahiyyətliləri 108 fərqli milliyətdən bir dövlət qurmağa çalışdılar.{{sfnp|Cohen|2014|p=231}} Onlar ilkin mərhələdə, bu çoxmillətli dövlətin sərhədləriarası etnik qruplarını [[Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı|Sovet İttifaqı]]na sərhədi olan ölkələrə təsir göstərmək üçün istismar edirdilər. [[Regionşünaslıq|Rusiyaşünaslıq]] üzrə professor olan Terri Martin bunun əks effektə gətirib-çıxardığını irəli sürmüşdür. SSRİ-nin "[[Kapitalizm|kapitalist təsiri]]" qorxusu axırda Mesxetiya da daxil olmaqla, dövlətin sərhədyanı ərazilərinin təmizlənməsinə səbəb olmuşdur.{{sfnp|Martin|2001|p=342}}

== Ölüm sayı ==
[[Axısqa türkləri]] xüsusi yaşayış məntəqələrinin idarəsi altına alınırlar. Bu yaşayış məntəqələrinin məqsədi [[Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı|SSRİ]]-nin mərkəzdən uzaq ərazilərində iqtisadi inkişaf üçün bir ucuz əmək sistemi olmaq idi.{{sfnp|Pohl|1999|p=48}} Deportasiya olunanların çoxu [[Məcburi əmək|məcburi əməyə]] şamil olunur. Xüsusi köçkünlər planlı şəkildə həftənin hər günü gündəlik 11{{endash}}12 saat işləyirdilər. Onlar yorğunluqdan və donvurmadan əziyyət çəkirdilər. İş kvotasını tamamlamadıqları halda onlara qida ərzaqları verilmirdi.{{sfnp|Viola|2007|p=99}} Qida azlığı o qədər ciddi idi ki, SSRİ Xalq Komissarlar Soveti [[Gürcüstan Sovet Sosialist Respublikası|Gürcüstan SSR]]-dən olan köçkünlər üçün {{convert|857,000|kg|lb}} [[un]] və {{convert|213,000|kg|lb}} [[taxıl]] ayıran 942 rs nömrəli sərəncamı qəbul etməli oldular.{{sfnp|Bugay|1996|p=143}} Sürgün olunmuş əhali hər həftə öz müşahidə orqanlarına raport verməli idi. Onlara xüsusi yaşayış məntəqələrindən qırağa getməyə icazə verilmirdi.{{sfnp|Swerdlow|2006|p=1835}} Buna baxmayaraq, Axısqa türklərinə digər etnik qruplara nisbətən daha yaxşı davranılırdı, çünki onlar müəyyən bir cinayətlə təqsirkar bilinməmişdilər.{{sfnp|Cornell|2005|p=170}}

Sürgün edilmiş Axısqa türkləri xüsusi yaşayış məntəqələrində keçirdikləri ilk 12 ildə ölçüyəgəlməz məhrumiyyət və xaric dünyadan təcrid edilmənin öhdəsindən gəlməli oldular.{{sfnp|Swerdlow|2006|p=1835}} Onlar sürgünün ilk illərində xeyli çətinliklər yaşadılar. Bunlara aid idi: qida və dərmanın pis keyfiyyəti; yeni iqlimə uyğunlaşma prosesi;{{sfnp|Bugay|1996|p=143}} [[epidemiya]]lar;{{sfnp|Bugay|1996|p=147}} məcburi əmək.{{sfnp|Bhat|2015|p=33}}

Axısqa türklərinin ölüm dərəcəsi haqqında müxtəlif təxminlər mövcuddur. [[Qaraçaylılar|Qaraçaylı]] demoqraf D. M. Yediyev təxmin etmişdir ki, 12.589 Axısqa türkü deportasiya ucbatından həyatını itirmişdir. Bu isə bütün etnik qrupun 13 faizidir.{{sfnp|Buckley|Ruble|Hofmann|2008|p=[https://books.google.com/books?id=wulDuN7APaIC&pg=PA207&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false 207]}} Professor Maykl Rivkin daha yüksək bir ədəd vermişdir. Onun fikrinə görə, deportasiyaya görə 15.000 Axısqa türkü vəfat etmişdir.{{sfnp|Rywkin|1994|p=67}} Rəsmi, fəqət tamam olmayan sovet sənədlərində [[Gürcüstan Sovet Sosialist Respublikası|Gürcüstan SSR]]-dən deportasiya olunanlardan 14.895 nəfərin{{sfnp|Pohl|2000|p=267}}{{sfnp|Travis|2013|p=82}}{{sfnp|Bugay|1996|p=143}} və ya bütün xalqın 14{{endash}}15.7 faizinin həlak olduğu bildirilir.{{sfnp|Parrish|1996|p=[https://books.google.com/books?id=NDgv5ognePgC&pg=PA108&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false 108]}}{{sfnp|Human Rights Watch|1991|p=53}} Bu siyahıda regionda yaşayan bütün etnik qrupları ehtiva edirdi, lakin Axısqa türkləri onların böyük əksəriyyətini təşkil edirdi. Sovet arxivləri həmçinin qeyd edir ki, [[Mərkəzi Asiya]]ya olan səyahət zamanı əlavə 457 nəfər həlak olmuşdur.{{sfnp|Bugay|1996|p=143}} Bəzi alimlər deportasiya ucbatından 30.000{{sfnp|Akiner|2013|p=261}} və ya 50.000 nəfərin{{sfnp|Jones|1993|p=14}} həyatını itirdiyinə inanırlar. 1948-ci ildən etibarən ölüm dərəcəsi 2.8 faizə enmişdir.{{sfnp|Bugay|1996|p=143}}

26 noyabr 1948-ci il tarixində [[SSRİ Ali Sovetinin Rəyasət Heyəti]] deportasiya edilmiş etnik qrupları həmin uzaq regionlarda daimi sürgünlə cəzalandıran sərəncam imzalayır. Bu sərəncam [[çeçenlər]], [[inquşlar]], [[Krım tatarları]], [[Volqa almanları]], [[balkarlar]], [[kalmıklar]] və Axısqa türklərinə şamil olunurdu.{{sfnp|Sakwa|2005|p=292}}

== Nəticə ==
[[İosif Stalin]]in ölümündən sonra [[SSRİ Nazirlər Soveti]]nin yeni sədri seçilən [[Nikita Xruşşov]] 1956-cı ildə keçirilən [[Sovet İttifaqı Kommunist Partiyasının XX konqresi]] zamanı [[gizli nitq]] səsləndirir, bu nitqdə Stalinin müxtəlif etnik qrupların deportasiya edilmələri haqqında verdiyi qərarları tənqid edir, ancaq deportasiya edilən xalqlar arasında [[Axısqa türkləri]]nin adını hallandırmır.{{sfnp|Human Rights Watch|1991|p=53}} [[SSRİ Ali Sovetinin Rəyasət Heyəti]]nin 28 aprel 1956-cı il və "[[Böyük Vətən müharibəsi]] zamanı deportasiya edilmiş [[Krım tatarları]], [[balkarlar]], sovet türkləri, [[kürdlər]], [[Hemşinlilər|həmşinlər]] və onların ailələrinin üzvlərinin xüsusi deportasiya məhdudiyyətlərinin ləğv edilməsi haqqında" başlıqlı sərəncamı adı sadalanan etnik qrupların Daxili İşlər Nazirliyinin nəzdinəki orqanların idarəedici nəzarətindən buraxılması əmrini verir, lakin onların doğma yurdlarına geri qayıtmaqlarını nəzərdə tutmur.{{sfnp|Bugay|1996|p=85}} Deportasiya edilmiş digər xalqlaran fərqli olaraq, Axısqa türkləri təmizə çıxarılmamışdır.{{sfnp|Wimbush|Wixman|1975|p=320}} Onlar öz doğma yurdlarına geri qayıtmaqlarına icazə verilməyən üç etnik qrupdan biridir. Digərləri [[Volqa almanları]] və Krım tatarlarıdır.{{sfnp|Kaiser|2017|p=368}}


1945{{endash}}1968-ci illərdə rəsmi sovet publikasiyaları Axısqa türkləri və ya onların mənşəyi haqqında bir söz belə yazmır. SSRİ Ali Sovetinin Rəyasət Heyətinin 30 may 1968-ci il tarixli sərəncamı onların deportasiyasını etiraf edir, fəqət sərəncamın mətni iddia edir ki, Axısqa türkləri [[Qazaxıstan]] və [[Özbəkistan]]dakı yeni evlərinə "kökləniblər" və orada qalmaq istəyirlər.{{sfnp|Bennigsen|Broxup|1983|p=30}} Axısqa türkləri öz yurdlarına geri qayıtmaq haqqında 45 ildə 144 imza vərəqəsi hazırlayırlar. Onlar 1964-cü ildə "Sürgündəki türk xalqının milli hüquqları üzrə türk assoasiyası"nı təsis edirlər. Bu assoasiya [[Birləşmiş Millətlər Təşkilatı|BMT]] və "[[Amnesty International]]" təşkilatı ilə əlaqə qurmağa çalışırlar ki, onlara öz yurlarına geri qayıtmaqda yardım etsinlər. 1961-ci ildən 1969-cu ilə qədər [[Gürcüstan]]a geri qayıtmaq üçün altı cəhd gerçəkləşir, ancaq bu qruplar yenidən deportasiya edilirlər.{{sfnp|Jones|1993|p=15}} Sovet hökuməti 1960-cı illərdə [[Mesxetiya|Mesxetiya regionuna]] geri qayıtmağı tələb edən Axısqa türk hərəkatını basdırmaq üçün repressiyaya əl atır. Bu metodlara Axısqa türkü olan aktivistlərin polis nəzarətinə alınmalar, hədə-qorxular və həbslər daxil idi. Bundan başqa, 26 iyul 1968-ci ildə Gürcüstan SSR Kommunist Partiyasının Birinci Katibi [[Vasil Mjavanadze]] bəyan edir ki, Axısqa türklərinin qayıtması üçün regionda yetərli yer yoxdur və hər il yalnız 100 ailənin geri qayıtmasına icazə verilir. 1.211 Axısqa türkü Gürcüstana geri qayıdır, lakin onlar Mesxetiya regionunan uzağa, ölkənin qərb torpaqlarına dispersiya edilirlər. 1988-ci ilin iyun ayına etnik qrupun təqribən 200 nümayənəsi [[Borjomi|Borjomi rayonunda]] etiraz aksiyası keçirir və tələb edir ki, öz yurdlarına geri qayıtsınlar. 1989-cu ildə Gürcüstanda yalnız 35 ailə qalır. Eyni zamanda, Mesxetiya regionuna geri qayıan Axısqa türkləri oranı tərk etməyə vadar edilirlər.{{sfnp|Khazanov|1995|p=200}}
{{quote box|width=30%|bgcolor=cornsilk|align=left|quote= Onlar bizə deyilirlər ki, biz arzuolunmazıq. Özbəkistanda bunu bizə özbəklər, Qazaxıstanda bunu bizə qazaxlar deyir, indi isə digər respublikalarda şayiələr yayılır ... Əgər onlar bizi heç öz əcdadlarımızın torpaqlarına getməyə qoymurlarsa, biz harada yaşaya bilərik? |source=anonim Axısqa türkü olan qazaxıstanlı cərrah. 1991-ci il.{{sfnp|Human Rights Watch|1991|p=51}} }}

Vəziyyət, ən azınan sənəd üzərində, 1980-ci illərdə {{endash}} [[SSRİ Nazirlər Soveti]]nin yeni seçilmiş sədri [[Mixail Qorbaçov]] dövlətin [[Stalinizm|stalinist]] keçmişiylə olan bütün əlaqələri kəsmək qərarını alanda dəyişir. [[SSRİ Ali Soveti]] 14 noyabr 1989-cu il tarixində bəyan edir ki, Stalin hakimiyyəti dövründə, Axısqa türkləri də daxil olmaqla, etnik qrupların məcburi köçürülməsi "illeqal və kriminal"dır. [[Boris Yeltsin]]in rəhbərliyindəki [[Rusiya Sovet Federativ Sosialist Respublikası|Rusiya SFSR Ali Soveti]] 26 aprel 1991-ci il tarixində repressiyaya uğramış xalqların təmizə çıxarılması haqqında qanun qəbul edir. Qanunun ikinci maddəsi bütün kütləvi deportasiyaları "Stalinin [[Böhtan|diffamasiya]] və [[soyqırım]] siyasəti" adlandıraraq qınayır.{{sfnp|Perovic|2018|p=320}} SSRİ-nin 1991-ci ildə süquta uğramasından sonra belə yenicə müstəqillik qazanmıç [[Gürcüstan|Gürcüstan Respublikası]] Axısqa türklərinə Mesxetiya regionuna geri qayıtmaq hüququ vermək təklifini rədd edir.{{sfnp|Human Rights Watch|1991|p=54}} Gürcüstanda nadir istisnalardan biri [[Quram Mamuliya]]dır. O, Axısqa türklərinin Mesxetiya regionuna geri qayıtmaq hüququnu dəstəkləmiş bir siyasətçi, tarixşünas və insan hüquqları aktivistidir. Sovet deportasiyaları zamanı başqa yerlərə köçürülən digər etnik qruplardan fərqli olaraq, Axısqa türkləri [[Aleksandr Nekriç]] və [[Robert Konkvest]]in yazdığı, mövzunu əhatə edən kitablarda çox az yer tutur.{{sfnp|Khazanov|1992|p=1}} Rusiya tarixşünası [[Pavel Polyan]] Stalin hakimiyyəti dövründə [[Qafqaz]]dakılar da daxil olmaqla, bütün etnik qrupların deportasiya edilmələri bəşəriyyətə qarşı cinayət hesab etmişdir. O həmçinin, qeyd etmişdir ki, nəzərə alınsa ki, [[İkinci Dünya müharibəsi]] zamanı 40.000-ə yaxın Axısqa türkü SSRİ uğrunda vuruşmuşdur, xəyanətə görə kəsilən işlər "həm ədalətsiz, həm də ki hipotetik" idi.{{sfnp|Polian|2004|pp=125–126}}

1989-cu ilin iyun ayında Axısqa türkləri [[Özbəkistan Sovet Sosialist Respublikası|Özbəkistan SSR]]-in [[Fərqanə vadisi]] olaraq adlandırılan bölgəsində [[Özbəklər|özbək]] milliyətçilərinin zorakılığına məruz qalırlar. Bu, tarixşünaslıqda [[Fərqanə hadisələri]] olaraq bilinir. Bu hadisələrə qədər Axısqa türklərinin mövcud olması haqqında çox az insan məlumatlı idi və onlar üzərində olduqca az elmi araşırma aparılmışdı.{{sfnp|Aydingün|2002|pp=185}} Fərqanə vadisində gerçələşən etnik qarşıdurmalardan sonra 70.000 Axısqa türkü ölkəni tərk edir və [[Azərbaycan]] da daxil olmaqla, yeddi [[Postsovet məkanı|Postsovet ölkəsi]]nə qaçır.{{sfnp|Council of Europe|2006|p=[https://books.google.com/books?id=vHakEV0Wx7IC&pg=PA21&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false 21]}} 2006-cı ildə əldə edilmiş statistik məlumatlara görə, Axısqa türkləri 260.000{{Endash}}335.000 insanan təşkil olunmuşdur.{{sfnp|Council of Europe|2006|p=22}} Rusiya səlahiyyətliləri Axısqa türklərinə [[Rusiya]] vətəndaşlığı vermək imtina etdiklərindən Avropa Şurası [[Krasnodar|Krasnodar şəhərind]]əki icmalarını "hüquqi qeyri-müəyyənlik" olaraq təsvir etmişdir. Axısqa türklərinin əksəriyyəti ''[[de-fakto]]'' dövlətsiz yaşayırlar.{{sfnp|Council of Europe|2006|p=[https://books.google.com/books?id=vHakEV0Wx7IC&pg=PA24&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false 24]}}

== Həmçinin bax ==
{{Siyahı|2|
* [[Böyük təmizləmə]]
* [[Azərbaycanlıların deportasiyası (1948-1953)]]
* [[Azərbaycanlıların deportasiyası (1988-1989)]]
* [[Krım tatarlarının deportasiyası]]
* [[Qaraçaylıların deportasiyası]]
}}

== İstinadlar ==
{{İstinad siyahısı|2}}

== Ədəbiyyat ==
{{Refbegin|2|colwidth=40em}}
* {{cite book|ref=harv|last=Council of Europe|url=https://books.google.hr/books?id=vHakEV0Wx7IC&pg=PA22#v=onepage&q&f=false|title=Documents: working papers, 2005 ordinary session (second part), 25-29 April 2005, Vol. 3: Documents 10407, 10449-10533|year=2006|isbn=9789287157546|location=Strasbourg|publisher=Council of Europe Publishing|access-date=4 July 2019|archive-date=28 August 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20180828001735/https://books.google.hr/books?id=vHakEV0Wx7IC&pg=PA22#v=onepage&q&f=false|url-status=live}}
* {{cite web|ref=harv|last=[[Human Rights Watch]]|year=1991|url=https://www.hrw.org/reports/pdfs/u/ussr/ussr.919/usssr919full.pdf|title=Punished Peoples" of the Soviet Union: The Continuing Legacy of Stalin's Deportations|oclc=25705762|access-date=2019-07-04|archive-date=2019-04-24|archive-url=https://web.archive.org/web/20190424190917/https://www.hrw.org/reports/pdfs/u/ussr/ussr.919/usssr919full.pdf|url-status=live}}
* {{citation|ref=harv|last=UNHCR|first=|year=1999|title=Background Paper on Refugees and Asylum Seekers from Georgia|url=https://en.calameo.com/read/0009536126f6443ed7bf5|publisher=United Nations High Commissioner for Refugees|access-date=2019-07-04|archive-date=2019-07-02|archive-url=https://web.archive.org/web/20190702142156/https://en.calameo.com/read/0009536126f6443ed7bf5|url-status=live}}
* {{cite book|ref=harv|last=Akiner|first=Shirin|authorlink=Shirin Akiner|year=2013|publisher=Routledge|lccn=82000140|isbn=9781136142666|title=Islamic Peoples Of The Soviet Union|url=https://books.google.com/books?id=LUe0AAAAQBAJ&pg=PA261&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|access-date=2019-07-04|archive-date=2021-05-23|archive-url=https://web.archive.org/web/20210523225010/https://books.google.com/books?id=LUe0AAAAQBAJ&pg=PA261&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|url-status=live}}
* {{cite journal|ref=harv|last=Aydingün|first=Ayşegül|doi=10.1080/0263493022000010071|year=2002|title=Creating, recreating and redefining ethnic identity: Ah Lska/Meskhetian Turks in Soviet and post-Soviet contexts |volume=21|issue=2|pages=185–197|journal=[[Central Asian Survey]]|issn = 0263-4937}}
* {{citation|last1=Aydıngün|first1=Ayşegül|last2=Harding|first2=Çiğdem Balım|last3=Hoover|first3=Matthew|last4=Kuznetsov|first4=Igor|last5=Swerdlow|first5=Steve|year=2006|title=Meskhetian Turks: An Introduction to their History, Culture, and Resettelment Experiences|url=http://www.culturalorientation.net/content/download/1341/7837/version/2/file/Meskhetian+Turks.pdf|publisher=Cultural Orientation Resource (COR) Center|isbn=|access-date=2019-07-04|archive-date=2016-04-11|archive-url=https://web.archive.org/web/20160411222330/http://www.culturalorientation.net/content/download/1341/7837/version/2/file/Meskhetian+Turks.pdf|url-status=live}}
* {{cite book|ref=harv|last1=Bennigsen|first1=Alexandre|authorlink1=Alexandre Bennigsen|last2=Broxup|first2=Marie|authorlink2=Marie Bennigsen-Broxup|year=1983|title=The Islamic threat to the Soviet State|publisher=Taylor & Francis|isbn=9781317831716|lccn=82016826|url=https://books.google.com/?id=N2O4AwAAQBAJ&pg=PA30#v=onepage&q&f=false|access-date=2019-07-04|archive-date=2021-05-23|archive-url=https://web.archive.org/web/20210523225034/https://books.google.com/books?id=N2O4AwAAQBAJ&pg=PA30&hl=en#v=onepage&q&f=false|url-status=live}}
* {{cite book| ref=harv| last=Bhat| first=Bilal| authorlink=Bilal Bhat| title=Cotton Cultivation and Child Labor in Post-Soviet Uzbekistan| publisher=Lexington Books| year=2015| isbn=9780739194799| oclc=919317268| url=https://books.google.com/books?id=KOFxCgAAQBAJ&pg=PA33&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false| access-date=2019-07-04| archive-date=2021-05-23| archive-url=https://web.archive.org/web/20210523225019/https://books.google.com/books?id=KOFxCgAAQBAJ&pg=PA33&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false| url-status=live}}
* {{cite book | ref=harv | last1=Buckley | first1=Cynthia J. | last2=Ruble | first2=Blair A. | first3=Erin Trouth | last3=Hofmann | title=Migration, Homeland, and Belonging in Eurasia | publisher=[[Woodrow Wilson Center Press]] | year=2008 | lccn=2008-015571 | isbn=978-0801890758 | url=https://books.google.com/?id=wulDuN7APaIC&pg=PA204#v=onepage&q&f=false | access-date=2019-07-04 | archive-date=2021-05-23 | archive-url=https://web.archive.org/web/20210523225012/https://books.google.com/books?id=wulDuN7APaIC&pg=PA204&hl=en#v=onepage&q&f=false | url-status=live }}
* {{cite book |ref=harv |last=Bugay |first=Nikolay |authorlink=Nikolay Bugay |title=The Deportation of Peoples in the Soviet Union |year=1996 |publisher=[[Nova Publishers]] |isbn=9781560723714 |oclc=1074118940 |location=New York City |url=https://books.google.com/?id=xwp5y9NDaEwC&pg=PA143#v=onepage&q&f=false |access-date=2019-07-04 |archive-date=2021-05-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210523225041/https://books.google.com/books?id=xwp5y9NDaEwC&pg=PA143&hl=en#v=onepage&q&f=false |url-status=live }}
* {{cite book |ref=harv |last=Bukharbayeva |first=Bagila |title=The Vanishing Generation: Faith and Uprising in Modern Uzbekistan |edition=illustrated |publisher=Indiana University Press |year=2019 |isbn=9780253040848 |doi=10.2307/j.ctvfc55jx |oclc=1099473617 |url=https://books.google.com/books?id=A9SPDwAAQBAJ&pg=PA16&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false |access-date=2019-07-04 |archive-date=2021-05-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210523225054/https://books.google.com/books?id=A9SPDwAAQBAJ&pg=PA16&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false |url-status=live }}
* {{cite book|ref=harv|last=Cohen|first=Saul Bernard|title=Geopolitics: The Geography of International Relations|publisher=Rowman & Littlefield|year=2014|isbn=9781442223516|lccn=2014029230|url=https://books.google.com/?id=wTGeBQAAQBAJ&pg=PA231#v=onepage&q&f=false|access-date=2019-07-04|archive-date=2021-05-23|archive-url=https://web.archive.org/web/20210523225021/https://books.google.com/books?id=wTGeBQAAQBAJ&pg=PA231&hl=en#v=onepage&q&f=false|url-status=live}}
* {{cite book|ref=harv|last=Cornell|first=Svante|authorlink=Svante Cornell|year=2005|title=Small Nations and Great Powers: A Study of Ethnopolitical Conflict in the Caucasus|publisher=Routledge|isbn=9781135796686|lccn=2001347121|url=https://books.google.com/?id=G_qQAgAAQBAJ&pg=PA170#v=onepage&q&f=false|access-date=2019-07-04|archive-date=2021-05-23|archive-url=https://web.archive.org/web/20210523225047/https://books.google.com/books?id=G_qQAgAAQBAJ&pg=PA170&hl=en#v=onepage&q&f=false|url-status=live}}
* {{cite book|ref=harv|last=Hasanli|first=Jamil|authorlink=Cəmil Həsənli|year=2011|title=Stalin and the Turkish Crisis of the Cold War, 1945-1953|publisher=Lexington Books|isbn=9780739168073|lccn=2011017370|url=https://books.google.com/?id=QS_8hTWEG0AC&pg=PA382#v=onepage&q&f=false|access-date=2019-07-04|archive-date=2021-05-23|archive-url=https://web.archive.org/web/20210523225042/https://books.google.com/books?id=QS_8hTWEG0AC&pg=PA382&hl=en#v=onepage&q&f=false|url-status=live}}
* {{cite book|ref=harv|last=Hasanli|first=Jamil|publisher=[[Lexington Books]]|title=Khrushchev's Thaw and National Identity in Soviet Azerbaijan, 1954–1959|year=2014|isbn=9781498508148|lccn=2014036925|edition=revised|url=https://books.google.com/?id=yY3pBQAAQBAJ&pg=PA248#v=onepage&q&f=false|access-date=2019-07-04|archive-date=2021-05-23|archive-url=https://web.archive.org/web/20210523225127/https://books.google.com/books?id=yY3pBQAAQBAJ&pg=PA248&hl=en#v=onepage&q&f=false|url-status=live}}
* {{cite book|ref=harv|last=Jägerskiöld|first=Stig|authorlink=Stig Jägerskiöld|title=Mannerheim|publisher=C. Hurst & Co. Publishers|year=1986|isbn=9781850650096|lccn=86016011|url=https://books.google.com/?id=yOOcqRsipcUC&pg=PA217#v=onepage&q&f=false|access-date=2019-07-04|archive-date=2021-05-23|archive-url=https://web.archive.org/web/20210523225102/https://books.google.com/books?id=yOOcqRsipcUC&pg=PA217&hl=en#v=onepage&q&f=false|url-status=live}}
* {{cite journal| ref=harv| last=Jones| first=Stephen F.| authorlink=Stephen F. Jones| year=1993| url=https://refuge.journals.yorku.ca/index.php/refuge/article/viewFile/21718/20388| journal=Refuge| volume=13| issue=2| p=14–16| title=Meskhetians: Muslim Georgians or Meskhetian Turks? A Community without a Homeland| access-date=2019-07-04| archive-date=2019-06-01| archive-url=https://web.archive.org/web/20190601131342/https://refuge.journals.yorku.ca/index.php/refuge/article/viewFile/21718/20388| url-status=live}}
* {{cite book|ref=harv|last=Kaiser|first=Robert J.|year=2017|title=The Geography of Nationalism in Russia and the USSR|publisher=Princeton University Press|isbn=9781400887293|lccn=93034899|url=https://books.google.com/?id=MpsrDgAAQBAJ&pg=PA368#v=onepage&q&f=false|access-date=2019-07-04|archive-date=2021-05-23|archive-url=https://web.archive.org/web/20210523225103/https://books.google.com/books?id=MpsrDgAAQBAJ&pg=PA368&hl=en#v=onepage&q&f=false|url-status=live}}
* {{cite book|ref=harv|last=Kiernan|first=Ben|authorlink=Ben Kiernan|title=Blood and Soil: A World History of Genocide and Extermination from Sparta to Darfur|publisher=[[Yale University Press]]|year=2007|isbn=9780300100983|oclc=2007001525|url=https://books.google.com/books?id=XR91bs70jukC&pg=PA511&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|access-date=2019-07-04|archive-date=2021-05-23|archive-url=https://web.archive.org/web/20210523225043/https://books.google.com/books?id=XR91bs70jukC&pg=PA511&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|url-status=live}}
* {{cite journal|ref=harv|last=Khazanov|first=Anatoly| authorlink=Anatoly Khazanov|year=1992|journal=Central Asian Survey|title=Meskhetian Turks in search of self‐identity|url=https://archive.org/details/sim_central-asian-survey_1992-12_11_4/page/1|volume=11|issue=4|pages=1–16|doi=10.1080/02634939208400787}}
* {{cite book|ref=harv|last=Khazanov|first=Anatoly|title=After the USSR: Ethnicity, Nationalism and Politics in the Commonwealth of Independent States|publisher=[[University of Wisconsin Press]]|year=1995|isbn=9780299148942|lccn=95005696|url=https://books.google.com/?id=LhtWbiXOzLcC&pg=PA200#v=onepage&q&f=false|access-date=2019-07-04|archive-date=2021-05-23|archive-url=https://web.archive.org/web/20210523225044/https://books.google.com/books?id=LhtWbiXOzLcC&pg=PA200&hl=en#v=onepage&q&f=false|url-status=live}}
* {{cite book| ref=harv| last=Marie| first=Jean-Jacques| title=Les peuples déportés d'Union soviétique; Volume 81 of Questions au XXe siècle| publisher=Editions Complexe| year=1995| isbn=9782870275986| lccn=96183004| url=https://books.google.com/?id=9TuW0Le6mGEC&pg=PA111#v=onepage&q&f=false| access-date=2019-07-04| archive-date=2021-05-23| archive-url=https://web.archive.org/web/20210523225047/https://books.google.com/books?id=9TuW0Le6mGEC&pg=PA111&hl=en#v=onepage&q&f=false| url-status=live}}
* {{cite book|ref=harv|last1=Markusen|first1=Eric|authorlink1=Eric Markusen|last2=Kopf|first2=David|authorlink2=David Kopf|year=1995|title=The Holocaust and strategic bombing: genocide and total war in the twentieth century|publisher=[[Westview Press]]|lccn=94032807|isbn=978-0813375328|url=https://books.google.com/?id=Q6LeAAAAMAAJ&q=meskhetian+turks+thousand+miles&dq=meskhetian+turks+thousand+miles|access-date=2019-07-04|archive-date=2021-05-23|archive-url=https://web.archive.org/web/20210523225052/https://books.google.com/books?id=Q6LeAAAAMAAJ&q=meskhetian+turks+thousand+miles&dq=meskhetian+turks+thousand+miles&hl=en|url-status=live}}
* {{cite book|ref=harv|last=Martin|first=Terry Dean|title=The Affirmative Action Empire: Nations and Nationalism in the Soviet Union, 1923-1939|publisher=Cornell University Press|year=2001|isbn=9780801486777|lccn=2001003232|url=https://books.google.com/?id=rdlSX2hsb1kC&pg=PA342#v=onepage&q&f=false|access-date=2019-07-04|archive-date=2021-05-23|archive-url=https://web.archive.org/web/20210523225044/https://books.google.com/books?id=rdlSX2hsb1kC&pg=PA342&hl=en#v=onepage&q&f=false|url-status=live}}
* {{cite book|last=Mawdsley|first=Evan|year=1998|title=The Stalin Years: The Soviet Union, 1929-1953|publisher=[[Manchester University Press]]|isbn=9780719046001|lccn=2003046365|ref=harv}}
* {{cite book| ref=harv| last=Mikaberidze| first=Alexander| authorlink=Alexander Mikaberidze| title=Historical Dictionary of Georgia| edition=2| publisher=Rowman & Littlefield| year=2015| isbn=9781442241466| lccn=2014024518| url=https://books.google.com/books?id=JNNQCgAAQBAJ&pg=PA191&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false| access-date=2019-07-04| archive-date=2021-05-23| archive-url=https://web.archive.org/web/20210523225052/https://books.google.com/books?id=JNNQCgAAQBAJ&pg=PA191&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false| url-status=live}}
* {{cite journal|ref=harv|last=Mirkhanova|first=Malika|year=2006|title=People in exile: The oral history of Meskhetian Turks (Akhyskha Turkleri)|volume=26|issue=1 |pages=33–44|doi=10.1080/13602000600738640 |journal=Journal of Muslim Minority Affairs}}
* {{cite book|ref=harv|last=Parrish|first=Michael|year=1996|title=The Lesser Terror: Soviet State Security, 1939-1953|publisher=[[Greenwood Publishing Group]]|isbn=9780275951139|oclc=630860745|url=https://books.google.com/?id=NDgv5ognePgC&pg=PA107#v=onepage&q&f=false|access-date=2019-07-04|archive-date=2020-03-26|archive-url=https://web.archive.org/web/20200326141727/https://books.google.com/?id=NDgv5ognePgC&pg=PA107#v=onepage&q&f=false|url-status=live}}
* {{cite book|ref=harv|last=Perovic|first=Jeronim|title=From Conquest to Deportation: The North Caucasus under Russian Rule|publisher=Oxford University Press|year=2018|isbn=9780190934675|oclc=1083957407|url=https://books.google.com/?id=O19gDwAAQBAJ&pg=PA320#v=onepage&q&f=false|access-date=2019-07-04|archive-date=2021-05-23|archive-url=https://web.archive.org/web/20210523225048/https://books.google.com/books?id=O19gDwAAQBAJ&pg=PA320&hl=en#v=onepage&q&f=false|url-status=live}}
* {{cite book |ref=harv |last=Pohl |first=J. Otto |title=Ethnic Cleansing in the Ussr, 1937-1949 |year=1999 |publisher=Greenwood Publishing Group |location=Westport |isbn=9780313309212 |lccn=98046822 |url=https://books.google.com/?id=b9VoAAAAMAAJ&dq=soviet+special+settlements+remote+areas&q=in+special+settlements+to+act+as+a+source+of+cheap+labor+for+the+development+of+remote+areas+of+the+Soviet+Union |access-date=2019-07-04 |archive-date=2021-05-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210523225016/https://books.google.com/books?id=b9VoAAAAMAAJ&dq=soviet+special+settlements+remote+areas&q=in+special+settlements+to+act+as+a+source+of+cheap+labor+for+the+development+of+remote+areas+of+the+Soviet+Union&hl=en |url-status=live }}
* {{Cite journal |ref=harv | last=Pohl | first=J. Otto | title=Stalin's genocide against the "Repressed Peoples" | year=2000 | pages=267–293 | doi=10.1080/713677598 | volume=2 | issue=2 |journal=[[Journal of Genocide Research]]}}
* {{cite book|ref=harv|last=Pokalova|first=Elena|year=2015|title=Chechnya's Terrorist Network: The Evolution of Terrorism in Russia's North Caucasus|publisher=[[ABC-CLIO]]|isbn=9781440831553|lccn=2014038634|url=https://books.google.com/?id=FLJoBgAAQBAJ&pg=PA16#v=onepage&q&f=false|access-date=2019-07-04|archive-date=2021-05-23|archive-url=https://web.archive.org/web/20210523225133/https://books.google.com/books?id=FLJoBgAAQBAJ&pg=PA16&hl=en#v=onepage&q&f=false|url-status=live}}
* {{cite book|ref=harv|last=Polian|first=Pavel|authorlink=Pavel Polian|chapter=Soviet Repression of Foreigners: The Great Terror, the Gulag, Deportations|title=Reflections on the Gulag: With a Documentary Index on the Italian Victims of Repression in the USSR|editor-last1=Dundovich|editor-first1=Elena|editor-last2=Gori|editor-first2=Francesca|editor-last3=Guercetti|editor-first3=Emanuela|isbn=9788807990588|oclc=803610496|year=2003|publisher=Feltrinelli Editore|chapter-url=https://books.google.com/?id=X2FGqiDKFysC&pg=PA86#v=onepage&q&f=false|access-date=2019-07-04|archive-date=2021-05-23|archive-url=https://web.archive.org/web/20210523225027/https://books.google.com/books?id=X2FGqiDKFysC&pg=PA86&hl=en#v=onepage&q&f=false|url-status=live}}
* {{cite book |ref= harv |last= Polian |first= Pavel |year= 2004 |title= Against Their Will: The History and Geography of Forced Migrations in the USSR |publisher= [[Central European University Press]] |isbn= 9789639241688 |lccn= 2003019544 |url= https://books.google.com/?id=8ktrYux1gTMC&pg=PA126#v=onepage&q&f=false |access-date= 2019-07-04 |archive-date= 2021-05-23 |archive-url= https://web.archive.org/web/20210523225025/https://books.google.com/books?id=8ktrYux1gTMC&pg=PA126&hl=en#v=onepage&q&f=false |url-status= live }}
* {{cite book |ref=harv |last=Rywkin |first=Michael |title=Moscow's Lost Empire |publisher=Routledge |year=1994 |isbn=9781315287713 |lccn=93029308 |url=https://books.google.com/?id=k8oPc9BCz_4C&pg=PA67#v=onepage&q&f=false }}
* {{cite book|last=Sakwa|first=Richard|authorlink=Richard Sakwa|year=2005| p=292| title=The Rise and Fall of the Soviet Union|publisher=Routledge| isbn=9781134806027| lccn=98051322|location=London, New York|ref=harv}}
* {{cite journal| ref=harv| last=Swerdlow| first=Steve| title=Understanding Post-Soviet Ethnic Discrimination and the Effective Use of U.S. Refugee Resettlement: The Case of the Meskhetian Turks of Krasnodar Krai| doi=10.15779/Z38N71N| volume=94| issue=6| oclc=774693343| year=2006| p=1827–1878| url=https://scholarship.law.berkeley.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1241&context=californialawreview| journal=[[California Law Review]]| access-date=2019-07-04| archive-date=2019-04-26| archive-url=https://web.archive.org/web/20190426235322/https://scholarship.law.berkeley.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1241&context=californialawreview| url-status=dead}}
* {{cite book|ref=harv|last=Travis|first=Hannibal|title=Genocide, Ethnonationalism, and the United Nations: Exploring the Causes of Mass Killing Since 1945|publisher=Routledge|year=2013|isbn=9780415531252|lccn=2012025946|url=https://books.google.com/?id=NbWdlRL8WzMC&pg=PA82#v=onepage&q&f=false|access-date=2019-07-04|archive-date=2021-05-23|archive-url=https://web.archive.org/web/20210523225027/https://books.google.com/books?id=NbWdlRL8WzMC&pg=PA82&hl=en#v=onepage&q&f=false|url-status=live}}
* {{cite book|ref=harv|last=Viola|first=Lynne|year=2007|title=The Unknown Gulag: The Lost World of Stalin's Special Settlements|publisher=Oxford University Press|location=Oxford|isbn=9780195187694|oclc=456302666|url=https://books.google.com/?id=gG6cPY2RpzUC&pg=PA99#v=onepage&q&f=false|author-link=Lynne Viola|access-date=2019-07-04|archive-date=2021-05-23|archive-url=https://web.archive.org/web/20210523225059/https://books.google.com/books?id=gG6cPY2RpzUC&pg=PA99&hl=en#v=onepage&q&f=false|url-status=live}}
* {{cite book|ref=harv|last1=Warikoo|last2=Norbu|year=1992|title=Ethnicity and politics in Central Asia|first1=Kulbhushan|first2=Dawa|publisher=South Asian Publishers|isbn=9788170031567|lccn=00063158|url=https://books.google.com/?id=4TZuAAAAMAAJ&dq=meskhetian+turks+14+november+1944&q=14+november+1944|access-date=2019-07-04|archive-date=2021-05-23|archive-url=https://web.archive.org/web/20210523225050/https://books.google.com/books?id=4TZuAAAAMAAJ&dq=meskhetian+turks+14+november+1944&q=14+november+1944&hl=en|url-status=live}}
* {{cite book|ref=harv|last=Williams|first=Brian Glyn|authorlink=Brian Glyn Williams|title=The Crimean Tatars: The Diaspora Experience and the Forging of a Nation|publisher=BRILL|year=2001|isbn=9789004121225|lccn=2001035369|url=https://books.google.com/?id=S8YakB12QEUC&pg=PA386#v=onepage&q&f=false|access-date=2019-07-04|archive-date=2021-05-23|archive-url=https://web.archive.org/web/20210523225138/https://books.google.com/books?id=S8YakB12QEUC&pg=PA386&hl=en#v=onepage&q&f=false|url-status=live}}
* {{cite journal|ref=harv| last1=Wimbush|last2=Wixman|first1=S. Enders|first2=Ronald |title=The Meskhetian Turks: A New Voice in Soviet Central Asia|journal=[[Canadian Slavonic Papers]] | volume= 17|issue=2 | pages=320–340|year=1975|jstor=40866873| doi=10.1080/00085006.1975.11091412}}
{{refend}}

== Xarici keçidlər ==
* [https://minorityrights.org/minorities/meskhetians-or-meskhetian-turks/ Meskhetians or Meskhetian Turks] — ''Minority Rights Group'' saytında.{{ref-en}}
{{İosif Stalin}}

[[Kateqoriya:Etnik təmizləmə]]
[[Kateqoriya:Avropada etnik təmizləmə]]
[[Kateqoriya:Asiyada etnik təmizləmə]]
[[Kateqoriya:SSRİ-də repressiya]]
[[Kateqoriya:İkinci Dünya müharibəsi cinayətləri]]
[[Kateqoriya:İnsanlıq əleyhinə cinayətlər]]
[[Kateqoriya:Müsəlmanların təqibi]]
[[Kateqoriya:Türkofobiya]]
[[Kateqoriya:Deportasiya]]
[[Kateqoriya:Axısqa türkləri]]