Azərbaycanda aqroiqlim rayonlaşdırma

Aqroiqlim rayonlaşdırma

Kənd təsərrüfatı məhsulunun istehsalı nöqteyi-nəzərincə fiziki-coğrafi rayonlaşmasının qarşısında duran əsas məqsəd ərazinin müxtəlif sahələrini biri-birindən ayıran təbii fərqləri araşdırıb çıxarmaq və həmin təbii ehtiyatlardan mümkün qədər səmərəli istifadə etməkdən ibarətdir. Bu işdə iqlim şəraitinin nə dərəcədə əlverişli olmasını ərazinin aqroiqlim rayonlaşdırma məsələsi həll edir. Buna görə də aqroiqlim rayonlaşdırma fiziki-coğrafi rayonlaşmanın bir hissəsi olmaqla onu tamamlayır. Aqroiqlim rayonlaşdırma fiziki-coğrafi kompleksin ən mühüm hərəkətverici olan iqlim amilinin xarakter xüsusiyyəti haqqında ilk məlumatlar verir və onun rolunu qəti müəyyən edir. O, bu və ya digər kənd təsərrüfatı obyektinin iqlim şəraitinə uyğunlaşan tələbini əsaslandırır. Yuxarıdakı təhlildən məlum olur ki, aqroiqlim rayonlaşdırılması-ixtisaslaşdırılmış iqlim rayonlaşdırılması deməkdir. Onun məqsədi isə xüsusi üsul və təhlillə müəyyən edilən şəraitini bu və ya digər bitki və heyvan aləmi üçün nə dərəcədə əlverişli olmasını göstərir. Müəyyən ərazinin aqroiqlim rayonlaşdırma məsələsi iqlim rayonlaşdırılması ilə sıxı əlaqıdardır və onun mühüm göstəriciləri əsasında həll edilir.

MDB dövlətlərində müxtəlif kənd təsərrüfatı bitkilərinin iqlimə olan tələbatına görə düzgün yerləşdirilməsində F.F.Davitayanın, P.İ.Koloskovun, Q.T.Seliyaninovun, S.Z.Sapojnikovanın, D.Şaşkonun və s. müəlliflərin bu sahədə tədqiqatlarını xüsusilə qeyd etmək lazımdır. Azərbaycanın istər bütövlükdə və istərsə də onun ayrı-ayrı hissələrinin aqroiqlim xüsusiyyəti Ə.C.Əyyubov, P.S.Mirzəyev, Q.A.Hacıyev, M.P.Nağıyev və s. tərəfindən öyrənilmişdir. Respublikamızın aqroiqlim xüsusiyyətinə aid olan ümumi məlumatlara “Azərbaycanın qısa aqroiqlim məlumatı” kitabında respublikanın aqroiqlim rayonlaşdırılması aparılmışdır. Bu kitabın müsbət cəhəti ilə yanaşı, bəzi tələbatı ödəyə bilməmişdir. “Azərbaycanın qısa aqroiqlim məlumatı” kitabında verilmiş rayonlaşma dənli və digər bitkilərin şaxtaya davamlılığını müəyyən edən əsas göstərici nəzərdən qaçmış, iqlimin suvarma norması hesablanmamış və tərtib edilən hidrotermik vahid isə nəmlik dərəcəsini hərtərəfli əks etdirildiyinə görə ayrılmış aqroiqlim rayon və yarım rayonlar müəyyən qədər sxematik xarakter daşıyır. Ə.M.Şıxlinski 1964-cü ildə ilk dəfə olaraq Azərbaycanın aqroiqlim xəritəsini tərtib edir. Müəllif bu xəritənin fəal temperaturun cəmi, nisbi nəmlik və orta mütləq minimum kimi əsas aqroiqlim göstəricilərinin əsasında tərtib etmişdir. Respublikamızın ərazisində müxtəlif kənd təsərrüfatı bitkilərinin düzgün yerləşdirilməsində bu zəritənin böyük əhəmiyyəti vardır. Məlumdur ki, bitkilərin vegetasiya dövründə normal inkişaf edib, yüksək məhsul verməsi üçün tələb olunan iqlim göstərici istilik və rütubətdir. Ona görə istədiyimiz rayon tamamilə süni suvarılarsa, o zaman rütubət göstərici daha böyük əhəmiyyət kəsb edir. Respublikamızın rayonlaşdırılması üsulunda aşağıdakı iqlim göstəriciləri əsas götürülmüşdür.

1. Fəal temperaturun həcmi 2. Nisbi nəmlik dərəcəsi 3. Havanın orta illik mütləq minimum temperaturu.

Bu əsas göstəricilərdən əlavə olaraq , iqlim suvarma norması ilə köməkçi bir göstərici kimi istifadə edilmiş bu əsas və əlavə iqlim göstəricilərilə yanaşı olaraq, aqroiqlim rayonlaşdırma apararkən ərazinin fiziki-coğrafi şəraiti, aqroekoloji xüsusiyyət, torpaq və bitki örtüyü və s. amillərin təsiri də nəzərə alınmışdır.

Əsas iqlim göstəriciləri ilə xarici mühitin digər amilləri arasında olan qarşılıqlı təsir və əlaqələri nəzərə alıb, respublikamızın pambıqçılıq rayonlarının (Q.A.Hacıyev, 1966), Naxçıvcan MR-nın (P.S.Mirzəyev, 1966) Gəncə-Qazax (M.R.Nağıyev, 1969) ərazilərini aqroiqlim rayonlaşmasında qəbul olunmuş aşağıdakı taksonomik vahidlər məqsədəuyğun hesab edilir:

1. Aqroiqlim vilayət 2. Aqroiqlim yarımvilayət 3. Aqroiqlim rayon 4. Aqroiqlim yarımrayon.

Müstəqil aqroiqlim vilayət tədqiq olunan ərazi daxilində fiziki-coğrafi şəraitlə yanaşı, əsas iqlim göstəricilərinin kəmiyyəti biri-birindən əsaslı surətdə fərqlənən sahələrdir. Əsas iqlim göstəricilərinin vilayət daxilində qeyri-bərabər paylanması bizə müstəqil aqroiqlim vilayət daxilində biri-birindən fərqlənən yarımvilayətə ayrılmağa imkan verir. Aqroiqlim rayonlar isə yarımvilayət daxilində əsas iqlim göstəricilərilə yanaşı torpaq və aqroekoloji xüsusiyyətin ərazi daxilində müəyyən qədər fərqlənməsi əsasında ayrılmışdır. Bu prinsip əsasında Q.H.Hacıyev (1966), respublikamızın pambıqçılıq payonlarını 3 müstəqil aqroiqlim vilayətə 4 aqroiqlim yarımvilayətə, 10 aqroiqlim rayona ayırmışdır. M.R.Nağıyev isə Gəncə-Qazax zonasının 1 müstəqil aqroiqlim vilayətə, 2 aqroiqlim yarım vilayətə, 4 aqroiqlim rayona və 6 aqroiqlim yarımrayona ayırmışdır.

Gəncə-Qazax aqroiqlim vilayəti

Bu müstəqil aqroiqlim vilayəti Kiçik Qafqazın dağətəyi (500 m-ə qədər) ilə Kür çayının sağ sahili arasında qalan Kür maili düzənliyi əhatə edir. Vilayətin əsas torpaq örtüyü şabalıdı torpaqlar tipi təşkil edir. Dağ ətəyinə doğru qalxdıqca bu torpaqlar tünd şabalıdı və dağ boz-qəhvəyi torpaqlarla əvəz olunur. Bu əsas torpaqlardan başqa vilayətin müxtəlif sahələrində kiçik qalalar şəklində karbonatsız allüvial çəmən-meşə və şıranlaşmış şorakətli allüvial-çəmən torpaqlarına da rast gəlinir. Aqroiqlim vilayətin fiziki-coğrafi şəraiti ilə əlaqədar olaraq, temperaturun miqdarı kəmiyyət və ərazi etibarilə qeyri-bərabər paylanmasıdır. Fəal temperaturun miqdarı dağətəyində 3700°-dən başlayaraq, düzənlikdə 4400°-dək çoxalır. İyulun orta temperaturu qərbdən şərqə doğru 23-20° arasında dəyişir. Vilayətin qərb hissəsində yanvar ayının orta temperaturu (-1,0°-dək aşağı düşür) şərqə doğru getdikcə yüksəlib 1,5°-yə çatır. Ərazidə mütləq maksimum 37-40°, mütləq minimum -16-20° və orta mütləq minimum temperatur isə -10-13° arasında dəyişir. Bu vilayətdə il ərzində 250-450 mm yağıntı düşür. Nəmlik şəraitinə görə ərazidə şiddətli quraqlıq və quraq hava tipləri müşahidə edilir. İlin isti dövründə nisbi nəmlik şəraiti qərbə doğru 20 %-dən başlayaraq, 50 %-dək artır. Bu dövrdə iqlim suvarma norması 350-650 mm arasında dəyişir. Ərazidə birinci şaxtaların (ayaz) daxil olduğu orta tarix 15-25 noyabr hesab olunur. Vilayətin qərb rayonlarında birinci şaxtalar orta hesabla 10-15 gün şərq rayonlarından tez girir. Bu vəziyyət qərb rayonlarında pambıq məhsulunun tamamilə yetişməsinə mənfi təsir edir. Son şaxtaların orta tarixi 30 martdan 10 aprel arasında dəyişir. Axırıncı şaxtaların qərb rayonlarında aprelin 10-dək uzanması pambıq səpinin vaxtında aparmağı xeyli ləngidir. Şaxtasız günlərin orta illik miqdarı 220-240 günə çatır. Gəncə-Qazax aqroiqlim vilayətində becərilən kənd təsərrüfatı bitkilərinin növləri çox müxtəlifdir. Becərilən bitki növlərinin içərisində əsas yeri pambıq və dənli bitkilər tutur. Pambıq və dənli bitkilərdən başqa vilayətin təsərrüfatında üzümçülük, meyvəçilik və tərəvəzçilikdə mühüm rol oynayır. Bu qaroiqlim vilayətdə, xüsusilə üzümçülük və meyvəçilik təsərrüfatlarında daha da genişləndirilib yüksək məhsuldarlığı təmin edə biləcək təbii ehtiyatlar vardır.

Qazax-Şəmkir aqroiqlim yarımvilayəti

Yarımvilayətin Gəncə-Qazax aqroiqlim vilayətin qərbində dağətəyi ilə Kür çayı arasında qalan ərazini əhatə edir. Fəal temperaturun miqdarı düzənliyə doğru 3700°-dən 4200°-dək çoxalır. İyulun orta temperaturu 23-25°-yə, yanvarın orta temperaturu -1,0° ilə 1,0° arasında dəyişir. Mütləq maksimum temperaturu 37-39°-dək qalxır. Mütləq minimum isə -16-20°-dək aşağı düşür. Orta mütləq minimum temperatur -10-13° arasında dəyişir. Yarımvilayətdə yağıntının illik miqdarı düzənlikdən dağətəyinə doğru 300 mm-dən 450 mm-dək çoxalır.İlin isti dövründə nisbi nəmlik dağətəyində 40-50 %, düzənlikdə isə 30 % təşkil edir. Həmin dövrdə iqlim suvarma norması 350-500 mm arasında dəyişir. Ərazidə birinci şaxtalat orta hesabla 15-20 noyabrda və axırıncı şaxtalar isə 30 mart 5 aprel arasında daxil olur. Şaxtasız günlərin illik miqdarı 220-230 gündir. Bu vilayətdə pambıq, dənli bitkilər, üzümçülük, meyvəçilik və ipəkçilik mühüm yer tutur.

1. Dağətəyi aqroiqlim rayonu

Bu aqroiqlim rayonu Qazax-Şəmkir aqroiqlim yarımvilayətin dağətəyi hissəsini əhatə edir. Bunda əsas iqlim göstəricisindən düzənliyə nisbətən müəyyən qədər fərqlənir. Bu aqroiqlim rayonda fəal temperaturun miqdarı 3700-3900°-dən artıq deyildir. Vegetasiya dövründə nisbi nəmlik düzənliyə nisbətən 10-20 % artıb, 40-50 % və iqlim suvarma norması azalıb 350-400 mm təşkil edir. a) bu rayon bəzi spesifik xüsusiyyətinə görə yarım rayona bölünür ki, fəal temperaturun cəmi 3800°-dir, dəniz səviyyəsindən yuxarı olması 800 m-ə çatır. Nisbi nəmliyi 30-50 %, orta minimum temperatur -14°, torpaq növü dağ boz-qəhvəyi və dağşabalıdı rəngə çalır. Burada torpaqlar qismən suvarılır. Əsas bitkilərdən üzüm, pambıq, kartof və tərəvəz göstərmək olar.

2. Düzənlik aqroiqlim rayonu

Bu aqroiqlim yaromu Qazax-Şəmkir aqroiqlim yarımvilayətin dağətəyi hissəsi ilə Kür çayı arasında qalan düzənliyi əhatə edir. Dağətəyi aqroiqlim rayona nisbətən burada fəal temperaturun miqdarı 3900-4200°-ə arasında dəyişir. Nisbi nəmlik əksinə olaraq tədricən azalır, 30 %-i təşkil edir. İqlim suvarma norması 400-500 mm arasında dəyişir. a) bu rayonda təsadüf edilən xüsusiyyəti nəzərə alaraq aqroiqlim yarımrayonun yuxarı nöqtəsi 450 m-ə çatır, fəal temperaturun miqdarı 4200°, nisbi nəmliyi 20-30 % olur. Orta minimum temperatur -10°. Torpaq növü şabalıdı və açıq şabalıdı rəngdədir. Bu becərilən üzüm, pambıq, taxıl, tərəvəz və s. bitkilər mütləq suvarılır.

Gəncə-Goranboy aqroiqlim yarımvilayəti

Yarımvilayət Gəncə-Qazax aqroiqlim vilayətin şərqində Şəmkir, Göy-göl, Gəncə və Goranboy rayonlarının bir hissəsini əhatə edir.

Ərazidə fəal temperaturun miqdarı 4200-4400° arasında dəyişir. Onun ən yüksək miqdarı yarımvilayətin düzənlik hissəsində, ən azı dağətəyində olur. İyulun orta temperatu 24-26°-yə, yanvarın orta temperaturu 0-1°-ə arasında dəyişir. Yarimvilayitdi mütləq maksimum temperatur 37-40°-dək yüksəlir. Mütləq minimum temperatur isə-16-20°-dək aşağı düşür. Gəncə-Goranboy aqroiqlim yarımvilayətdə illik yağıntıların miqdarı 250-400 mm çatır. İlin isti dövründə nisbi nəmlik şəraiti 20-30% təşkil edir. Həmin dövrdə iqlim suvarma norması dağətəyindən düzənliyə doğru 500 mm-dək olur. Burada mühüm yeri pambıq, üzümçülük, dənli bitkilər və meyvəçilik tutur. Ərazinin malik olduğu təbii ehtiyatları həmin bitkilərdən yüksək məhsul götürülməsini təmin edir.

1.Dağatəyi aqroiqlim rayonu.

Bu aqroiqlim rayonu Gəncə Goranboy aqroiqlim yarımvilayətin dağətəyini əhatə edir. Dağətəyi aqroiqlim rayonda fəal temperaturun miqdarı 4200-4300°, nisbi nəmlik 30% və iqlim suvarma norması isə 500-550 mm təşkil edir. a)bu aqroiqlimin yarımaqroiqlim rayonunda ərazisinin dəniz səviyyəsindən ən yuxarı hissəsinin hündürlüyü 600 m-ə çatır. Fəal temperaturun miqdarı 3800°, nisbi nəmlik 30-50%, orta minimum temperatur-12° olur.

2. Düzənlik aqroiqlim rayonu.

Adından məlum olduğu kimi bu aqroiqlim yarımvilayətin düzənlik hissəsini əhatə edir. Ərazidə fəal temperaturun miqdarı 4400°, nisbi nəmlik bir qədər azalıb 20%-ə bə iqlim suvarma norması 550 mm-ə qədərdir.

a)bu rayon, aqroiqlim yarımrayonunun ərazisinin səviyyəsindən hündürlüyü 450 m, fəal temperatur-9° olur. Burada becərilən kənd təsərrüfatı bitkiləri üzüm, pambıq, dənli bitkilər, tərəvəz meyvə və subtropiklər mütləq suvarılır. Buranın torpaq növləri şabalıdı və açıq şabalıdı rəngdə olur.

Yüksək dağlıq aqroiqlim yarımvilayəti

Yarımvilayətin dəniz sahəsindən hündür hissəsinin dəniz səviyyəsindən hündürlüyü 3700 m, fəal temperatur 3800-600°-dək,nisbi rütubətin faizi 50-200, orta minimum temperatur-12-20° olur. Bu yarımvilayət orta dağlıq rayona və yüksək dağlıq aqroiqlim rayona ayrılır.

1.Orta dağlıq aqroiqlim rayonunun dəniz səviyyəsindən hündürlüyü

1500 m, fəal temperaturun cəmi 3800-2000°-dək, nisbi nəmlik 50-150%, orta minimum-12-18° olur. Bu rayonun dağlıq aqroiqlim yarım rayonun dəniz səviyyəsinin hündürlüyü 1100m, fəal temperatur 3800°, nisbi nəmlik 50-70%, orta minimum temperatur-12° olur. Bu yarımrayonun torpaq növü dağlıq-meşə qəhvəyi və dağlıq tünd –şabalıdı rəngdədir. Bitkilər dəmyə və bəziləri isə süni suvarılır. Burada becərilən bitkilər üzüm, taxıl və kartofdur.

2. Yüksək dağlıq aqroiqlim yarım rayonun dəniz səviyyəsindən hündürlüyü 1500 m, fəal temperatur 2000 °, nisbi nəmlik 70-150, orta minimum temperatur -18° olur. Burada kartof, dənli bitkilər, meyvə və tərəvəz bitkiləri dəmyə becərilir. Torpaq növü dağ-meşə qonur rəngdədir.

Yüksək dağlıq aqroiqlim rayonu

Bu rayonun hendirlüyü 3700 m fəal temperatur 2000-600°-dək nisbi nəmlik 150-200 %, orta minimum temperatur -18-20° olur. Torpaq növü dağ-çəmən, meşəaltı sayılır. Ərazisindən otlaq kimi istifadə edilir. Bəzi sahələrdə kartof, meyvəçilik və tərəvəz bitkiləri dəmyə olaraq becərilir.

Müxtəlif kənd təsərrüfatı bitkilərinin inkişaf fazaları. Kənd təsərrüfatı bitkilərinin böyüməsi zamanı onlara ayrı-ayrı aqrometeoroloji şəraitin təsirini düzgün müəyyənləşdirmək lazımdır. Bitkilərin həyatında onların cücərməsindən başlayaraq toxumlarının yetişməsinə qədər xarici mühit amillərinin təsiri nəticəsində bir çox dəyişikliklər müşahidə olunur. Kənd təsərrüfatı bitkilərinin toxumları səpiləndən sonra cücərir, cücərtiləri böyüyür, yarpaqlanır, budaqlanır, gövdəsi böyüyür, qönçələnir və çiçək qrupları əmələ gəlir, çiçək açır, meyvə verir və yeni toxumlar əmələ gəlir. Hər bitkinin özünəməxsus inkişaf fazaları vardır. Təsərrüfatda becərilən başlıca kənd təsərrüfatı bitkilərinin fazalarının öyrənilməsinin istehsalat əhəmiyyəti vardır. Bitkilərinin inkişaf fazalarını və bitkilərin vəziyyətini müşahidə etmək üçün təsərrüfatda əsas bitkiləri götürülür, məsələn: payızlıq taxıl, pambıq, qarğıdalı, mədəni yem otları, müxtəlif meyvə ağacları, üzüm tənəkləri. Aqronomun məsləhətinə görə fermer şəraitində bitkilərin miqdarı və müşahidənin keçirilməsi dəyişirilə bilər. Hər bitki növünün özünəməxsus inkişaf fazası və bu fazaların müəyyən əlamətləri vardır. Dənli bitkilərin (arpa, buğda, yulaf) aşağıdakı inkişaf fazalarının tarixini qeyd etmək lazımdır.

1. Dənin cücərməsi. Səpindən sonra dənin cücərməsi tarixi qeyd edilir. Bu məqsədlə müşahidə sahəsinin iki yerində bir neçə dən çıxarılır və onlar ehtiyatla torpaqdan təmizlənir. Toxumların cücərməyə başlanması tarixi qeyd edilir. Əgər səpilən toxum 10 gün və ondan çox müddət ərzində cücərməzsə, o zaman səbəbini qeyd etmək lazımdır.

2. Cücərtilərin çıxış fazası. Bu fazada sahəyə toxum maşında səpilibsə, bitki cərgələri aydın görünməlidir. Müşahidə zamanı sahənin çox hissəsində cücərtilərinin yuxarısında ilk yarpaqlar varsa, bu zaman cücərmə fazasının tarixi qeyd edilir.

3. Kollanma fazası. Əsas gövdənin aşağı yarpaqlarının qoltuğundan yan zoğların yarpaqlarının ucları şörünür. Bu zaman torpaq altında kollanma buğumları əmələ gəlir. Bunlar kollanma fazasının əsas əlamətidir. Müşahidə zamanı əgər bitkilərin əksəriyyətində 50 % və bundan artıq kollanma %-i olubsa, o zaman müşahidə jurnalına kollanma fazası yazılır. Adətən payızlıq taxıllarda kollanma fazası payızda gedir, qışqabağı isə hər bitkidə bir neçə yan zoğlar əmələ gəlir. Gecikmiş səpinlərdə kollanma ilk yazda olur.

4. Payızlıq taxılların yazda oyanması. Payızlıq taxılların yazda oyanması tarixi kimi qeyd edilir. Bitkilərdə yuxarı yarpaqların qaidəsindən təzə yaşıl yarpaqların əmələ gəlməsi taxılın yaz oyanmasının əlamətidir. Yazda əmələ gələn yaşıl yarpaqlar, payızda əmələ gələn yarpaqlardan fərqlənir. Bəzi hallarda qış fəsli quru və hava şəraiti qeyri-adi keçdikdə payızlıq taxılların vegetasiyası sürətlə gedir.

5. Boru atma fazası. Gövdə böyüyən zaman onun başlanğıcında boru əmələ gəlir. Bu fazanı aşağıdakı əlamətlərə görə təyin edilir. Sahənin müxtəlif yerlərindən kökləri ilə birlikdə bir neçə bitki çıxarılır. Bitkilər torpaqdan təmizləndikdən sonra əsas gövdəni iti bıçaqla uzununa kəsməli. Bu zaman boru atma fazasına daxil olan bitkilərin kollanma buğumlarının altında bir neçə şişmiş gövdənin aşağı buğumu və ondan yuxarı bir qədər ona yaxınlaşmış borunun buğumları görünür. Bu dövrdə gövdədə gələcək sünbülün əlamətləri əmələ gəlir ki, bunu lupa ilə daha tez seçmək olar. Payızlıq taxılların bory atması adətən yazda taxıl oyanandan sonra başlayır. Aran rayonlarında qeyri-adi havaların keçməsində taxılların payızda boru atma fazasında da təsadüf etmək olar.

6. Sünbülləmə və süpürgə atma fazası. Gövdə yarpaqlarında ilk sünbülün yaxud süpürgənin görünməsi sünbülləmə və ya süpürgələmə fazasının əlamətidir.

7. Çiçəkləmə fazası. Günəşli, mülayim və sakit hava şəraitində buğdanın sünbülləməsi başlayır, yəni buğdanın sünbülündə tozcuqlar görünür. Buludlu havada çiçəkləmə əlamətlərini müəyyənləşdirmək məqsədilə orta hissəcikdən sünbülcüyü ayırmaq və sancaq vasitəsilə sünbülcükdən pulcuğu aralamaq lazımdır. Toz kisəsinin partlaması çiçəkləmənin başlanmasını göstərir. Arpanın çiçəkləməsi çətin seçildiyi üçün onun bu fazası qeyd edilmir.

8.Sütül yetişkənliyi dövrü. Sütül fazasında dən tam böyüklüyə çatır, lakin onun rəngi hələ yaşıl və yarımmaye halda süd ilə dolur.Bu fazanın fazanın başlanğıcında hələ bitki yaşıl halda olur, yalnız gövdənin aşağı yarpaqları saralmağa başlayır. Bunu müşahidə etmək üçün sünbüldən götqrqlmüş dən iki barmaqların arasında sıxılaraq maye maddə xaricə çıxarılır. Arpa dənindəki yarımmaye maddə yumurta ağı kimi yarımbişmiş sarımtıl rəngdə olur, buğdanınki isə qatı süd rəngində olur.

9. Mum yetişkənliyi dövrü. Bu fazanın əlamətləri dənin rənginin saralmasından və dırnaqla basdıqda iz buraxılmasından ibarətdir. Dəni havada sərib qurutduqda, o cılızlaşır və bürüşür. Arpa dənini dırnaqla basdıqda, o qırılır, dəndəki bərk qatı maddə xəmirə oxşayır, asan yumrulaşır və barmağa yapışmır. Bunları yoxlamaq üçün hər bir sünbüldən 2 ədəd dən götürülür. Bitkilər adətən mum dövründə saralır, bəzən qeyri-adi havalarda, yəni quru küləklər əsəndə, bitki vaxtsız sarala bilər. Belə vəziyyətdə dən quruyan zaman bürüşür. Mum dövrü fazasının vaxtsız baş verməsi qeyd edilir.

10. Tam yetişkənlik dövrü. Bu fazada dən bərkiməyə başlayır, dırnaqla basdıqda iz qalmır, bıçaqla kəsilmir, ancaq qırılır. Sünbülə əl vurduqda dən tökülür. Əgər mum dövründən sonra səpin yağışlı hava olub və belə hava şəraiti davam edərsə, zəmilərdə dən tam yetişmıyı dı bilər. Taxıl biçiləndə yuxarıdakı hadisə olarsa, dənin bu fazası yazılmır.

Sorqonun və qarğıdalının inkişaf fazaları Əvvəlcədən müəyyən olunmuş sahənin bir neçə yerindən 5 yuva götürməklə yuvaların bitkilərini yoxlamalı. Müşahidə zamanı yarısında və yarıdan çoxunda müəyyən faza başlamışsa, bu həmin fazanın kütləvi inkişaf dövrü sayılır. Əgər bitkilər cərgəvi səpilmişsə, seçilmiş hər bir yerdən beş ədəd bitki müşahidə edilir. Müşahidə zamanı qarğıdalının aşağıdakı inkişaf fazalarının tarixi qeyd edilir.

• 1. Çıxış fazası. İlk cücərtilərdə yarpaqların açılması çıxış fazasının əlamətidir. Yuvalarda ilk yarpaqların 50 % əmələ gəlməsi bitkinin kütləvi çıxış fazasına daxil olmasını göstərir.
• 2. Üç yarpaq fazası. Üçüncü yarpağın gəlməsi dövrüdür.
• 3. Kollanma fazası. Aşağı yarpaqların qoltuq altından yan zoğların əmələ gəlməsi dövrüdür.
• 4. Süpürgə atma fazası. Bitkinin baş tərəfində çiçək süpürgəsinin əmələ gəlməsinə deyilir.
• 5. Süpürgələrin çiçəkləməsi. Əsas gövdənin zirvəsində yerləşən süpürgədə sünbülcük tozcuqların əmələ gəlməsi və tökülməsi ilə əlaqədar olur.
• 6. Qıçanın çiçəkləməsi. Qıçanın örtüyündə bir dəstə sapaoxşar dişiciklərin əmələ gəlməsidir. Qıçalar yarpaq qoltuqlarında əmələ gəlir.
• 7. Dənin sütül yetişkənliyi dövrü. Qıçadan bir dəstə çıxmış sapa oxşar dişi çiçəklər tam quruyur, mixəyi rəngə düşür, lakin qıçanın üst sarğısı yaşıl olur. Bu vaxt qıçanın ortasındakı dən yetişib normal ölçüsünü alır. Dəni barmaqlarımızın arasında sıxdıqda, ondan süd rəngli maddə çıxır. Bunu yoxlamaq üçün qıçanın ortasından iki ədəd dən götürülür.
• 8. Dənin mum yetişkənliyi dövrü. Bu fazanın müşahidəsi üçün qıçanın tam ortasından iki ədəd dən götürərək bıçaqla kəsilir. Əgər dənin ikisi kəsilərsə, həmin tarixdə yuvadakı bitkilərin 50 % yetişməsi tarixi yazılır. Bu dövrdə qıça sarğısı saralır və quruyur. Beləliklə, sahədə olan bitkilərin hamısı sarı rəng alır.
• 9. Dənin tam yetişkənliyi dövrü. Bu döğvrdə dən bərkiyir, qıçanın başında sarğı bir qıdır açılır və qıça azca əyilir.

Pambıq bitkisinin inkişaf fazaları

Vegetasiya dövründə pambığın aşağıdakı fazalarının tarixi qeyd edilir.

• 1. Toxumların cücərmə fazası. Pambıq toxumunun cücərməsi fazası taxıl bitkiləri toxumlarının cücərməsi fazasında olduğu kimi qeyd edilir.
• 2. Cücərtilərin çıxış fazası. Bu fazada ilk yarpaqların əmələ gəlməsinin yaxşı bilinən dövrüdür.
• 3. Üç yarpaq fazası. Ləpə yarpaqları əmələ gələndən sonra bunların ortasından yeni yarpaqlar əmələ gəlir. Sonra isə iki yarpaq böyüyür və üçüncü yarpaq əmələ gəlməyə başlayır.
• 4. Qönçələmə fazası. Bitkinin gövdəsindən budaqların dördüncü və beşinci yarpağın qoltuq altından tək qönçələr əmələ gəlir.
• 5. Çiçəkləmə fazası. Pambıq bitkisinin çiçəkləməsi sıhır tezdən olur, günorta isə çiçəklər qismən bükülür. Buna görə müşahidəni bitki çiçəkləməzdən qabaq və çiçəkləyən zaman tezdən aparmaq lazımdır.
• 6. İlk qozaların açılması fazası. Bu zaman qozanın dilimləri bir-birindən aralanır və qozalar açılmağa başlayır. Aşağıdakı birinci qozanın dilimləri 1 sm-ə qədər açılarsa, fazanın tarixi qeydə alınır.

Zədələnmiş pambıq qozaları vaxtından tez açılır. Əgər bitkilərin ayrı-ayrı budaqları, yarpaqları və qozaların əksəriyyətinin yüngül şaxta vurubsa, o zaman bitkilərin zədələnməsi tarixi qeyd edilir. Bitkilərin gövdə yarpaq və qozalarının əksəriyyətinin şaxta vurubsa, o zaman bitkilərin tam məhv olması tarixi qeyd edilir.

Kartof bitkisinin inkişaf fazaları.

Bu bitkinin aşağıdakı fazaları qeyd edilir, sahənin əksəriyyətində ilk çıxış fazasının tarixi sonra isə qönçə fazasının tarixi qeyd olunur Çiçək qrupundan biri çiçəkləyərsə, o zaman çiçəkləmə fazasının tarixi yazılır.Əgər sahədə bitkinin üzərindəki çiçəklər soluxursa, o zaman çiçəklənmənin sonu faza kimi qeyd edilir. Əgər gövdənin aşağı buğumları soluxub, rəngi saralərsa, demək gövdənin soluxma fazasıdır. Bəzi rayonlarda qeyri-adi havaların keçməsi ilə əlaqədar olaraq bitkilərin gövdəsini payız şaxtaları tezx vurursa, müəyyən xəstəliyin təsirindən gövdə soluxursa, belə hadisələri göstərmək lazımdır. Günəbaxanın inkişaf fazaları

Bu bitkinin müşahidə zamanı vegetasiya dövründə aşağıdakı fazalarının tarixi qeyd edilir:

1. Çıxış fazası. Bu fazanın tarixini qeyd etdikdən sonra yarpaqların ortasından ilk cüt yarpaqların əmələ gəlməsi fazası qeyd edilir. 2. Çiçəkləmə fazası. Gövdənin yarpaqları arasında çiçək qrupundan ilk çiçəklərin əmələ gəlməsi çiçəkləmə fazası kimi yazılır. 3. Dənin yetişməsi fazası. Toxumlar yetişən zaman sorta məxsus rəng alır, toxum ləpəsi tam ölçüsünə çatır və bərkiyir, sonra isə saralmağa başlayır.

Meyvəköklülərin inkişaf fazası

Bu bitkilərin aşağıdakı fazaları qeyd edilir: 1. Çıxış və yarpaqlama fazaları. Bu fazalar pambıq bitkisində olduğu kimi qeydə alınır. 2. Meyvəkökün yoğunlaşması fazası. Bu fazada bitkinin ləpə yarpaqları altındakı hissə yoğunlaşmağa başlayır. Bu faza bitkidə aydın seçilmədiyi üçün hər beş gündən bir müşahidə etmək lazımdır. 3. Cərgələrdə bitkilərin qovuşma fazası. Bu faza meyvəkökün texniki yetişməsi əlamətidir. Müşahidə zamanı hər beş gündən bir yoxlama aparmaqla, bitkilərin əksəriyyətində yaxud yarsından çoxunda yarpaqların saralıb tökülməsi tarixi qeyd edilir. Bəzi hallarda çuğundur yarpaqları zədələnmə nəticəsində vaxtsız saralmağa başlayır. Yemlik otların inkişaf fazaları. Yemlək otların inkişaf fazalarını qeyd etmək məqsədi ilə tarlalarda yaxud biçənək və otlaq sahələrində müşahidə aparmaq üçün kiçik sahələr seçilir.

Yemlik otlar iki əsas qrupa bölünür:

a) taxıl fəsiləsinə aid olanlar - çobantopuzu, payqras, ayrıqotu və s.; b) paxlalılar fəsiləsinə aid olanlar – yonca, xaşa, şablar, çöl noxudu və s.

Taxıl fəsiləsinə aid olan otların yarpaqları uzunsov, ensiz, meyvələri sünbüldə yaxud süpürgədə yerləşir. Paxlalılar fəsiləsinə mənsub olan yemlik otlar mürəkkəb yarpaqlıdır, əsas gövdədən ətrafa yan zoğları çıxır, meyvələri paxladır. Biçənək yaxud əkmə otqarışığı sahələrində, hər qrupdan yalnız bir növ ot seçərək, fenoloji müşahidələr ayrıca qeyd olunur.

Otların aşağıdakı inkişaf fazalarının tarixi qeyd edilir.

Taxıl fəsiləsinə mənsub olan otlarda:

a) cücərmə yaxud çıxış (ot biçiləndən sonra, onun qalxması da bu fazaya uyğun kimi qeyd edilir); b) qönçələrin yaxud çiçək qrupunun əmələ gəlməsi; v) çiçəkləmə dənin yetişməsi.

Yoncada: a) çıxış; b) çiçək qrupunun əmələ gəlməsi; v) çiçəkləmə; q) dənin yetişməsi, yaxud da paxlaşığın darçını rəng alması.

Müşahidə zamanı bu fazalardan başqa əkilən yem otlarının səpini və çalınmaları, örüş yerlərində isə mal-qaranın otarılması, habelə otun qalması tarixi qeyd edilməlidir. Bu, məqsədlə aşağıdakı fazaların əlamətləri nəzərə alınır:

a) birinci il yemlik otlarının toxumları səpildikdə onların çıxış tarixi qeyd edilir; b) biçənəkdə, ikinci yaxud sonrakı illərdə və eləcə də təbii örüşlərdə çıxış əvəzinə yazda otların kütləvi qalxması tarixi qeyd edilir.

Sünbülləmə (süpürgə) fazası. Müşahidə sahəsinin müxtəlif yerləri bitkilərinin əksəriyyətində sünbüllər yaxud süpürgələr əmələ gəlirsə, bu sünbülləmə yaxud süpürgə vermə fazalarının əlamətidir. Bitkilərin əksəriyyətində ilk çiçək qrupu yaxud paxlaşıqların əmələ gəlməsi, qönçələmə yaxud çiçək qrupunun əmələ gəlməsi fazanın əlamətidir.

Çiçəkləmə fazası.

Taxıl otlarında sünbülçüyün yaxud süpürgəciyin toz kisələrinin əmələ gəlməsi və tozcuğun görünməsi əlaməti çiçəkləmə fazasıdır. Paxlalı otların çiçək qrupunun birinci çiçəklərində yuxarı ləçəklərinin açılması əlaməti çiçəkləmə fazasıdır.

Dənin yaxud paxlacıqların yetişməsi fazası.

Taxıl otlarının sünbülünü ovxaladıqda toxumların tökülməsi bu fazaların əlamətidir. Paxlalı otlarda ilk paxlaşıqlarının saralması və darçını rəng alması fazanın əlamətidir. Örüşlərin otarılması yaxud biçənəklərin otları biçildikdən sonra otların yenidən qalxması. Bu faza otun yazda qalxması əlamətinə uyğun gəlir. Bu fazanı asan müəyyən etmək olmadığı üçün, otun qalxması hər beş gündən bir müşahidəsi qeyd edilir. Sahəni təsvir edən zaman əkmə otların növünü, xüsusiyyətini, səpilmə tarixini və hansı otla qarışıq səpildiyi göstərilməlidir.

Tütün bitkisinin inkişaf fazaları.

Müşahidə zamanı bu bitkinin aşağıdakı fazalarının tarixi qeyd edilir; a) çıxış; b) birinci həqiqi yarpaqların əmələ gəlməsi; v) 3-cü həqiqi yarpağın əmələ gəlməsi; q) çiçək qrupunun əmələ gəlməsi; q) çiçəkləmə.

Pomidor bitkisinin inkişaf fazaları.

Müşahidə zamanı bu bitkinin aşağıdakı fazalarının tarixi qeyd olunur: a) çıxış; b) birinci həqiqi yarpağın əmələ gəlməsi; v) qönçələrin əmələ gəlməsi; q) çiçəkləmə; d) meyvənin ilk inkişafı; c) ilk meyvənin yetişməsi.

Xiyarın inkişaf fazaları. Müşahidə zamanı bu bitkinin aşağıdakı fazalarının tarixi qeyd edilir: a) çıxış; b) birinci həqiqi yarpağın əmələ gəlməsi; v) çiçəkləmə; q) ilk göy xiyarın əmələ gəlməsi.

Meyvə və giləmeyvə ağaclarının inkişaf fazaları.

Müşahidə zamanı bu ağac və kolların aşağıdakı fazalarının tarixi qeyd olunur: a) tumurcuq açması; b) yarpaqlama (birinci yarpaqların açılması); v) çiçəkləmə; q) çiçəkləmənin sonu; c) meyvənin yetişməsi; d) yarpağın sorta məxsus rəng alması, tökülməsi və tökülmənin sonu. Bu müşahidəni aparmaq məqsədilə 10 ədəd meyvə ağacı və kolu, ya 10 ədəd tənək bitkisi seçilir. Toxmacarlarda çiçəkləməzdən əvvəl dişi çiçəkli ağaclardan başqa erkək çiçəkliklərdən 10 ağac əlavə seçilir. Çiçəkləmənin sonunun tarixi qeyd edildikdən sonra dişi çiçəkli ağaclar üzərində müşahidəni davam etdirmək lazımdır. Bitkilərin cinsi və sortu mütləq qeyd edilməlidir.

Tumurcuq açma fazası.

Tumurcuq böyüyən zaman onun pulcuğunun üzərində açıq zolaqlar, künclər əmələ gəlir. Albalı və gilasın tumurcuqlarının qurtaracağında yaşıl rəngli ləklər olur. Alma tumurcuğunun üzəri tükcüklü olur. Alma tumurcuğunun pulcuqlarının aralarında qəhvəyi tüklər əmələ gəlir. Bəzən tumurcuğun oyanması havaların qış mövsümündə qeyri-adi isti keçməsindən asılı olaraq, hətta fevral ayında da baş verir. Müşahidə zamanı beş ağacın yaxud da tənəyin, yaxud da kolun budaqlarının birində tumurcuğun açılması, onun həmin fazaya dazil olmasını göstərir. Ağacda, tənəkdə, yaxud kolda birinci yarpaqlar açıldıqda, yarpaqlama fazasının tarixi qeyd edilir. Ağacda, tənəkdə, yaxud kolda birinci çiçəklərin açılması çiçəkləmə fazasıdır. Toxumların və s. bitkilərin çiçəkləməsi bir az silkələdikdə tozcuqların tökülməsi ilə əlaqədardır. Çiçəkləmə dövründə zəif şaxtalar olubsa, onların təsiri tarixi ilə birlikdə qeydə alınmalıdır. Müşahidə aparılan bitkilərdə ara-sıra qurumamış ləçəkli çiçəklər vardırsa, bu çiçəkləmənin sonu sayılır. Əgər çiçəklərin yetişməmiş meyvələri vaxtsız tökülmüşsə, bu hadisə quru küləklər, quraqlıq, kənd təsərrüfatı zərərvericiləri, xəstəliklər və s. səbəb olmuşsa, müşahidə zamanı belə hadisələri qeyd etmək lazımdır. Meyvənin, giləmeyvənin yetişməsi. Meyvə ağaclarında, tənəklərdə yaxud kolda birinci meyvələr yetişdikdə sortundan və cinsindən asılı olaraq özünə məxsus rəng alırlar. Bəzi hallarda meyvənin və giləmeyvənin yığımı adi yetişmə dövrü ilə yox, yalnız “texniki yetişməsi” ilə əlaqədar olur. “Texniki yetişməsi” fazası qeyd edilir.

Yarpaqların tökülməsi fazası.

Müşahidə aparılan meyvə və ağaclarının əksəriyyətində yarpaqların tökülməsi yaxud yarpaqların tək-tək qalması da qeyd edilir. Vaxtından əvvəl yarpaqların saralması, tökülməsi və yaşıl rıng yarpaqların vaxtsız quruması halları baş verərsə, bunları mütləq yazmaq lazımdır. Fermer təsərrüfatlarında aqrometeoroloji müşahidələrin tətbiqi İstər havanın, istərsə də torpağın termik şəraiti bitkilərin inkişafında mühüm rol oynayır. Bitkilərin həyatının bütün mərhələləri onları əhatə edən xarici aləmin istilik gərginliyindən asılıdır. İstilik orqanizmin böyüməsini və inkişafını tənzim edir, onu sürətləndirir, yaxud da zəiflədir. Həddən artıq yüksək və ya aşağı temperatur şəraitində bitkilərin normal inkişafı pozulur, bəzən bitki tamamilə tələf olur. Son vaxtlara qədər belə hesab edirdilər ki, bitkilərdə əsas həyat proseslərinin intensivliyi Vanthof qanuna tabedir. Bu qanuna görə, temperaturun hər 10° artması ilə əlaqədar olaraq, bitkilərdə gedən kimyəvi reaksiyanın sürəti iki dəfə artır. Q. Ventskeviç sübut etmişdir ki, bu qanun bitki həyatında tam mənada şamil edilə bilməz, belə ki, temperaturun artması ilə əlaqədar olaraq bitki orqanizmində bir-birinə əks iki proses gedir. Bir tərəfdən bitkidə karbohidratların parçalanması və üzvü maddələrin toplanması, digər tərəfdən isə xloposlastların iş qabiliyyətini itirməsi halı baş verir, bu proses 20-25°-də sürətlənməyə başlayır, 30-35° isə fotosintezdən üstün olur, bitkinin tənəffüs şəraiti çətinləşir. Çox yüksək temperatur bitkinin inkişafını zəiflədir və dayandırır (Ə.Əyyubov). Müəyyən kənd təsərrüfatı rayonunun termik şəraitini qiymətləndirmək üçün temperatur cəmi adlandırılan göstəricidən geniş istifadə edilir. Bəzi təcrübə məqsədlər üçün 0, 5, 10, 15 və 20 dərəcədən yuxarı olan temperatur cəmi də hesablanır. Bitkilərin temperatur aləminə olan tələbatını müəyyən etmək üçün effektiv temperatur, bioloji minimum temperatur və başqa bu kimi terminlər də geniş işlədilir. Bioloji temperatur minimumu bitkinin hər hansı bir inkişaf mərhələsinə başladığı temperatur hüduddur. Həmin hüduddan yüksək temperatur effektiv temperatur adlanır. Hər bitkinin inkişafında özünə məxsus minimum, optimal və maksimum temperatur şəraiti mü.yy.n edilmişdir. Məsələn payızlıq buğdanın inkişaf minimumu 1-5, optimumu 20-25, maksimumu isə 30-35 dərəcədir. Yüksək temperatur su balansının normal gedişini pozur. Güclü buxarlanma nəticəsində bitkinin torpaqdan aldığı rütubət normal inkişaf şəraitini təmin edə bilmir və bəzən tələf edir. Soyuq hava toxumun və cücərtilərininkişafını zəiflədir, bəzən dayandırır. Torpaq və hava kifayət qədər qızmadıqda bitkinin köklərinin fəaliyyəti azalır, lazımi miqdarda qıdalanma getmir. Belə şərait ən çox payız və yaz aylarında yaranır. Orta və yüksək dağlıq zonada isə bu, bəzən yay aylarında da olur.

Bitkinin toxumunun inkişafı başlama temperaturunu müəyyən etməyin çox böyük təcrübi əhəmiyyətini bilmək lazımdır. Əgər müəyyən ərazidə havanın temperaturunun ayrı-ayrı hədlərindən keçmə tarixləri bizə məlumdursa, onda biz həmin ərazidə bitkilərin nə vaxt əkilməsinin daha əlverişli olmasını müəyyən edə bilərik. Belə məlumat Azərbaycan ərazisinin başlıca rayonlarında bitkilərin nə əkmək mümkün olduğunu müəyyən etmək olar. Temperaturun 0, 5, 10, 15°-dən yuxarıda, habelə aşağıya keçməsini aylar üzrə təqvim vaxtları Azərbaycanın aqroiqlim sorğu kitabının məlumatı. düzənlik və dağətəyi zonanın bir çox rayonlarında havanın temperaturu 0°-dən aşağı enmir. Demək, respublikanın düzənlik rayonlarının çoxunda qış aylarında belə bitkilərin vegetesiyası mümkündür. Müşahidələr göstərir ki, payızlıq taxıl və qışlayan yem bitkilərin doğrudan da qış aylarında gündüz vegetasiyasını davam etdirirlər. Düzənlik və dağətəyi rayonlarında gündəlik orta temperatur 5°-dən artıq olan günlərin sayı 320-250 arasında dəyişir. Bəzi illərdə hava şəraitindən asılı olaraq belə günlərin muqdarı qışı soyuq keçən illərdə 210-220, isti keçən illərdə isə 350-280 günə çata bilər. Pambıq əkən rayonlarda temperaturu 10°-dən artıq olan, günlər pambığın vegetasiya dövrü hesab edilir. Belə günlərin sayı Qazaxda 199-200, Şəmkirdə 212, Naxçıvanda 217, Kürdəmirdə 223, Salyanda, Yevlaxda və Ağcabədidə 223, Mingəçevirdə 223-225-ə çatır. İstilik ehtiyatlarını daha dəqiq səciyyələndirmək üçün temperatur cəmi məlumatından daha geniş istifadə edilir, bu kənd təsərrüfatında tam istifadə edilmir. Respublikamizda ən isti sayılan və mərkəzi və şərqi ovalıq rayolarında, Arazyanı düzənliyində 10°-dən yuxarı temperatur cəmi ildə 4500-4900° olur. Temperatur cəmi dedikdə müəyyən həddən (o, 5, 10, 15°) yuxarı olan orta gündəlik temperaturun sadəcə arifmetiq cəmi nəzərdə tutulur. Belə məlumatları “Aqroiqlim sorğu kitabından” almaq olur. Fəal temperaturun 10°-dən yuxarı temperatur cəminin ən yüksək miqdarı Kür çayının axını boyunca 4500°-dən artıqdır. 3500-4000° temperatur cəmi Böyük Qafqazda, Zaqatala, Şəki, Şamaxı və Quba yaxınlığında olur, Kiçik Qafqazda bu, Aqstafa, Gəncə, Ağdam və Qubadlı rayonunun məntəqələrini əhatə edir. Ayrı-ayrı illərdə fəal temperatur cəmi, hava şəraitinin gedişindən asılı olaraq orta rəqəmlərdən çox fərqənir. Nisbətən soyuq keçən illərdə fəal temperatur cəmi bitkilərin bu və ya digər inkişaf mərhələləri zəifləyir, bəzi bitkiləri yenidən əkmək, yaxud səpmək lazım gəlir. C. M. Maksimov qeyd edir ki, havanın temperaturu artdıqca bitkilərdə assimilyasiya prosesi sürətlənir və bu da öz növbəsində üzvi maddələrin çoxalmasına səbəb olur. Temperatur 30-35°-dən yuxarı olduqca üzvi maddələrin toplanması prosesi zəifləyir və bitki orqanizminin inkişafı tədricən dayanır. Yüksək temperatur bitkilərin tozlanmasına maneçilik törədir. Belə hallarda tozlar quruyur və ya fəalliyətdən düşür, tozlanma prosesi baş tutmur. Respublikamızın bəzi məntəqələrində illik maksimum temperatur belədir: Gəncə 38°, Zaqatala 37°, Cəfərxan 40°, Lənkəran 35°, Astara 35°, Naxçıvan 43°-dir.

Kənd təsərrüfatının müasir tələblərini orta temperatur cəmi və s. haqqında məlumatlar ödəyə bilmir. Azərbaycanda becərilən əsas kənd təsərrüfatı bitkilərinin tam vegetasiyası üçün lazım olan bioloji temperatur cəmi və bioloji temperatur minimumu haqqında aşağıdakı cədvəldə verilir. Bioloji temperatur minimumu bitkilərin hər hansı bir inkiçaf mərhələsinə başlandığı termiq həddir. Bioloji temperatur cəmi isə həmin həddən bitkinin meyvəsi yetişənə qədər olan temperatur cəminə deyilir. Azərbaycanda yetişdirilən bəzi bitkilərin bioloji temperatur minimumu (C°) və bioloji temperatur cəmi (Ə.Əyyubova görə) aşağıdakı cədvəldə verilir. Pambığın istiliyə tələbatı çox olduğuna görə onun məhsulu yığılandan sonra ikinci bitkinin vegetasiyası şərait yaratmır. Buğdanı və digər bitkiləri yığanda çox yerdə torpaq boş qalır, çox miqdarda günəşin istiliyi istifadə edilmir. Bu istiliyin miqdarını hesablamaq üçün müəyyən bir rayonda alnan ümumi temperatur cəmini çıxandan sonra, qalan istilik axtarılan rəqəm olacaqdır. Ə. C. Əyyubovun hesablamaları göstərir ki, ümumi temperatur cəmi və bioloji temperatur cəminin müqayisəsi göstərir ki, Azərbaycanın əksər rayonlarında qiymətli bitkilərin inkişafı üçün şəraiti var, hətta ildə iki dəfə məhsul almaq üçün imkanıda böyükdür. Qeyd etmək lazımdır ki, bəzi soyuq hava kütlələrinin respublikamızın ərazisinə gəlməsi ilə əlaqədar olaraq, havanın temperaturu kəskin surətdə aşağı düşür, ayaz və ya şaxta olur. Lakin belə hal bir-iki gün davam edir. V. N. Stepanova görə yetişmə dövründə arpa, noxud, günəbaxan, yem çuxunduru, kələm və bu kimi başqa bitkilər-4° temperatur şəraitində qismən zərər çəkir,-4°-dən aşağıda isə bitkilərin əksəriyyəti tələf olur.Qarğıdalı, sorqo, kartof kimi bitkilər üçün bu hədd mənfi 3°-dir. Pambıq, lobiya, xiyar,pomidor,çəltik, tütün və s. bitkilər mənfi 1°- 2° soyuqda fəaliyyəti dayanır.

Respublikamızda yetişdirilən bəzi bitkilərdən məlumatlar

Azərbaycanın düzənlik rayonlarında – Kür – Araz ovalığında, Gəncə - Qazax zonasında və Naxçıvan MR –ın Araz boyu düzənliyində becərilir.

Bioloji xüsusiyyətinə görə pambıq istilik sevən bitkidir.

Respublikamızda 108- F, 24 21 və Başqa sortlar əkilir. Ciyid səpininə aprelin birinci yarsında havanın temperaturu 10°-dən yüksək olanda başlanır. Ciyidin fəal inkişafı 12-15° temperatur şəraitində gedir. Cücərtilər effektiv temperatur cəmi 85-100° -yə çatandan sonra torpaq üzərinə çıxır. Soyuq keçən yaz aylarında temperatur cəmi bir qədər gec toplanır və əkinələ cücərti arasındakı müddət uzanır, bəzən bu müddət 20-30 günə çata bilir. Soyuq yaz aylarında torpaqdakı rütubət çox olduqda çiyid çürüyür.. və cücərti olmur. Isti keçən yaz aylarında isə kifayət qədər nəm torpaqda pambıq bir həftə, yaxud 10 gün ərzində cücərir və msağlam yetişmə qabiliyyətinə malik olur. Pambıq, cücərdiyi ilk günlərdə vegetasiyasını bitirənədək çoxlu işıq və isti tələb edir. Bitkinin normal yetişməsi 25-30° temperatur şəraitində keçir, havanın temperaturu 35°-dən yuxarı olduqda istinin təsirinə çətinliklə dözür və çoxlu su tələb edir. Lakin pambıq quraqlığa davamlı bitkidir. Vegetasiya dövründə müntəzəm yağan 250-300 mm yağıntı bitkinin tələbatını tamamilə ödəyə bilir. Bütün vetegasiya dövrünü pambıq 6-7, bəzən 8 ay ərzində başa vurur. Həmin dövr ərzində bitki 3500-4000° temperatur cəmi tələb edir. Azərbaycanda pambıq ancaq suvarma yolu ilə becərilir. Quru hava və nəm torpaq pambığın inkişafı üçün əlverişlidir. Uzunmüddətli buludlu havalarda isə bitkinin inkişafı zəifləyir və yığım dövrü gecikir. Payız yağışları pambıq yığımı zamanı məhsulun azalmasına səbəb olur. İstər inkişaf, istərsə də yığım dövründə pambıq çoxlu günəş tələb edir. Bitkidə orqanik maddələr günəş işığı və istinin təsiri altında toplanır.

Payızlıq buğda.

Buğda həm dəmyə, həm də suvarılan torpaqlarda yetişdirilir. Bitkinin vetegasiya dövrünün uzunluğu düzənlik rayonlarda 228 gündən,dağlıq rayonlarda 305 günədək dəyişir. Payızlıq buğdanın toxumu 12-15° temperatur şəraitində cücərməyə başlayır. A.Şiqalov müəyyən etmişdir ki, kifayət qədər olan torpaqda, payızlıq əkindən cücərməyə qədər 67°, cücərmədən kollaşmaya qədər isə 134° effektiv temperatur tələb edir. Temperatur 3°-dən aşağı düşəndən sonra payızlıq buğdanın və başqa payızlıq bitkilərin vegetasiyası dayanır. Respublikamızın isti payızlıq bitilərin vegetasiyası qış aylarında gündüz havanın temperaturu adətən 3 dərəcədən yuxarı olur, ona görə taxıl gündüz boy atır, gecə isə vegetasiyası dayanır. Bitkinin normal inkişafı üçün ən əlverişli temperatur 20-22° arasında olur. Daha yüksək temperatur şəraitində bitkinin inkişafı surətlənir quru maddələrin toplanma dövrü qısalır və nəticədə taxıl məhsulu azalır. Payızlıq buğdanın vegetasiyası iyunun birinci yarısında başa çatır. A. Şiqalova görə payızlıq buğdanın ayrı-ayrı inkişaf mərhələlərində aşağıdakı miqdarda effektiv temperatur cəmi lazımdır:

Əkin- cücərmə 67° Cücərmə- kollaşma 67° Borucuğa çıxış- sünbülləmə 320° Sünbülləmə- süd yetişkənliyi 320° Süd yetişkənliyi- mum yetişkənliyi 270°

Qarğıdalı.

Bu bitkinin toxumu 8-10° temperatueda cücərməyə başlayır və 25-30° istilik qarğıdalı üçün ən əlverişli şərait yaradır. Buna görə də qarğıdalı üçün respublikamızın ən əlverişli şəraiti bir qədər mülayim olan dağətəyi rayonlardır. Sortundan asılı olaraq qarğıdalının vegetasiya dövrü 85-150 gün ətrafındadır. Bu bitkinin vegetasiya dövründə tezyetişən sortları 1500-2000, orta yetişən sortları 2000-1500 və gücyütişən sortları isə 2500-3000° fəal temperatur tələb edir. Qarğıdalı torpaqdakı sudan çox səmərəli istifadə edir. Çəltik qarğıdalıya nisbətən daha çox istilik və su tələb edir. Çəltik sortlarının əksəriyyəti öz vügütasiyasını 90-100 gün ərzində başa vurur və həmin dövrdə 2000-4000 ° fəal temperatur tələb edir.

Tərəvəz bitkiləri.

Bu bitkilərin becərilmə zonası düzənlikdə və həm də dəniz səviyyəsindən 1600-1800 m hündür olan sahələrdə becərilir. Tezyetişən kartof sortları öz vegetasiyasını 70-90, gecyetişən sortlar isə 160-180 gün ərzində Başa vurur. Həmin müddət ərzində tezyetişən kartof 900-1000°, gecyetişən isə 1500-1800° fəal temperatur tələb edir. Kartofu adətən 8-10 dərəcəyədək isinmiş torpaqda əkirlər. Bu temperatur bitkinin cücərmə mərhələsinin bioloji minimumu hesab edilir. Torpağa yaxın hava qatında şaxta-1°-yə çatanda kartofun yaşıl hissəsi qismən, 2°-yə enəndə isə tamamilə tələf olur. Kələmin inkişafı başladığı temperatur kartofa nisbətən 4-5° yüksək olur. Kələmin faraş sortlarının vegetasiya dövrünün uzunluğu 110-150, gecyetişən sortlarınkı isə 175-200 günə çatır. Digər tərəvəz bitkilərinə nisbətən, kələm daha aşağı temperatura tab gətirə bilir. Pomidor da istini çox tələb edir. Onun yetişməsi üçün 170-1900° fəal temperatur lazımdır. Havanın temperaturu 15°-dən az olduqda pomudorun çiçəkləməsi dayanır, bəzi məlumatlara görə havanın temperaturu 10°-dən aşağı enəndə pomidor qızarmır.

Aqrometeoroloji proqnozun verilmə üsulu

Bitki orqanizminin tələbatını biləndən sonra iqlim materiallarından istifadə edərək onun ayrı-ayrı inkişaf mərhələlərinin nə vaxt başlayacağını qabaqcadan müəyyən edə bilərik. Bitkilərin bioloji minimumunun ayrı-ayrı inkişaf mərhələlərində tələb etdiyi istiliyin və onların fəaliyyətinin dayanmasına səbəb olan yüksək temperaturun müəyyən edilməsinin onların yetişdirilməsi üçün yeni-yeni rayonlar axtarıb tapmaq işində böyük əhəmiyyəti var.

Mənbə

• Ə.C.Əyyubov - Azərbaycan aqroiqlim ehtiyatları.