Azərbaycan tarixşünaslığı üçün mənbəyə bax

[[Fayl:Amirjan NizameddinMosque 005 0197.jpg|thumb|Azərbaycan elmi tarixşünaslığının əsasını qoyan [[Abbasqulu ağa Bakıxanov]]]]
'''Azərbaycan tarixşünaslığı''' — yerli və xarici mənbələr vasitəsilə [[Azərbaycan]]ın və ya [[azərbaycanlılar]]ın [[Azərbaycan tarixi|tarixin]]in qeydə alınması, [[Azərbaycan ədəbiyyatı]]nda tarixi əsərlərin yazılması və Azərbaycan milli tarixşünaslığının inkişafı.

XV əsrdə yazılmış "Tarix-i Xətai" və XVII–XIX əsrlərə aid edilən "[[Dərbəndnamə]]" tərcümə əsəri azərbaycan dilində yazılmış ilk tarixi əsərlər hesab edilir.{{Bax|#Erkən dövr əsərləri|1}} XVIII əsrdə azərbaycan dilində kiçik tarixi əsərlər ortaya çıxmağa başlamışdır ("[[Məhəmməd Xudabəndə|Xudabəndi]] oğlu Şah Abbasın dövrünün tarixi", "Səfəviyyə padşahları", "Şirvan hadisələri", "Müsibətnamə" və s.).{{Bax|#XVIII əsr|1}} Azərbaycan elmi tarixşünaslığının əsası [[Abbasqulu ağa Bakıxanov]]un "[[Gülüstani-İrəm]]" əsəri ilə qoyulmuşdur.{{Bax|#XIX əsr—XX əsrin əvvəlləri|1}} Dağıstan alimi Həsən Əlkədərinin 1892-ci ildə azərbaycanca yazılmış "Əsəri-Dağıstan" kitabı Dağıstan tarixi haqqında Şərq yazılı məlumatlarını ehtiva edir, Əlkədəri bu əsəri ilə Dağıstanı qlobal İslam tarixinə inteqrasiya edirdi.{{Bax|#Azərbaycan dilində Dağıstan tarixşünaslığı|1}} Sovet dövründə Azərbaycan tarixi geniş öyrənilmişdir.{{Bax|#1918-ci ildən etibarən|1}}

== Qeyri-azərbaycandilli mənbələrin rolu ==
Tarixçi [[Moisey Kalankatlı]] "[[Alban ölkəsinin tarixi]]" əsərində (VII–X əsrlər) Azərbaycanda mövcud olmuş [[Qafqaz Albaniyası]] haqqında, bura hücum etmiş hunlar və [[Xəzərlər|xəzər türkləri]] haqqında məlumat verir,<ref>Патканов К. П. Предисловие // История Агван Моисея Каланкатуйского.— СПб., 1861.— стр. XII.</ref> onların həyatı, mənəviyyatı və inancları, xüsusilə xristianlığı qəbul etmələri təsvir edilir.<ref>Смбатян Ш. В. Предисловие. Мовсес Каланкатуаци. История страны Алуанк. Матенадаран 1984</ref>

IX əsr ərəb tarixçisi [[Yaqubi]]nin "[[Kitab əl-buldan (əl-Yaqubi)|Kitab əl-buldan]]" əsərində [[Qafqaz]]a, [[Ərməniyyə]]yə və [[Azərbaycan (tarixi ərazi)|Azərbaycan]]a aid məlumatlar verilir. Rus şərqşünas Nikolay Aleksandroviç Karaulov əsərin bu hissələrini rus dilinə tərcümə etmiş, bu tərcümə "Qafqazın yerlərinin və tayfalarının təsviri üçün materiallar toplusu" məcmuəsinin 1903-cü ildə işıq üzü görən buraxılışında nəşr edilmişdir.<ref name="СМОМПК-32-55">Отдѣл первый. — Свѣдѣнiя арабскихь писателей о Кавказѣ, Арменiи и Адербейджанѣ. III. Ибн–Хордадбэ. IV. Кудама. V. Ибн–Рустэ. VI. Ал–Якубiй. — Переводь и примѣчанiя Н. А. Караулова, стр. 55. // Сборникь матеріаловь для описания мѣстностей и племень Кавказа (СМОМПК). Изданіе Управленія Кавказскаго Учебнаго Округа. Выпускь тридцать второй. Тифлись: Типографія Канцеляріи Главноначальствующаго гражданскою частію на Кавказѣ и К. Козловскаго, 1903.</ref> "Kitab əl–buldan"da Qafqaza aid hissələr 2008-ci ildə tarix üzrə fəlsəfə doktoru Elmira Əlizadə tərəfindən azərbaycan dilinə tərcümə edilmişdir.<ref>{{cite web|url=http://www.orientalstudies.az/az/reports/INSTITUTUN%202008%20HTSABATI.doc|title=2008-ci ildə AMEA Akademik Z. M. Bünyadov adına Şərqşünaslıq İnstitutunun fəaliyyəti haqqında hesabat — '''www.orientalstudies.az'''|publisher=|accessdate=19 avqust 2015|archive-date=2015-08-19|archive-url=https://web.archive.org/web/20150819101807/http://www.orientalstudies.az/az/reports/INSTITUTUN%202008%20HTSABATI.doc|url-status=unfit}}.{{oq|az|İş: Əl-Yaqubi «Kitab əl-buldan». Qafqaza aid hissələrin tərcüməsi və şərhlər (3 ç.v.), icraçı – t.e.n., b.e.i. E.E.Əlizadə, icra müddəti – 2008-ci il. <br>IX əsrin görkəmli tarixçisi Əbu-l-Abbas əl-Yaqubi «Kitab al-buldan» əsərində səyahət etdiyi ölkələrdəki şəhərlər arasındakı məsafələr, ticarət yolları, vergi sistemi haqqında zəngin məlumat verir. Azərbaycanın əsas şəhərlərindən Ərdəbil, Bərdə, Təbriz, Urmiyə, Marağa, Zəncan və s. adını çəkir.}}</ref> "[[Tarixi-Yaqubi]]"dən (IX əsr) Qafqaz və Azərbaycanla bağlı hissələr [[Panteleymon Juze]] tərəfindən rus dilinə tərcümə edilərək 1927-ci ildə Bakıda nəşr edilmişdir.<ref>Orta əsr ərəb mənbələrində Azərbaycan tarixinə aid materiallar, 2005 {{oq|az|Azərbaycan tarixinə aid təqdim edilən bu materiallar məcmuəsinə ancaq ərəb tarixi əsərlərindən, daha  doğrusu, «ilm  ət-tərix» cərəyanı nümayəndələrinin əsərlərindən məlumatlar daxil edilib. Bunlar aşağıdakı əsərlərdən götürülmüş parçalardır: <br>... <br>Əhməd ibn Əbu Yaqub ibn Cəfər əl-Yaqubi. Tarix. <br>... <br>Bəlazuri və Yaqubinin əsərlərindən Azərbaycana dair çıxarışlar P.K.Juze tərəfindən rus dilinə tərcümə edilmiş və 1927-ci ildə de Quyenin nəşrindən götürülmüş ərəb mətni ilə çap olunmuşdur.}}</ref><ref>Orta əsr ərəb mənbələrində Azərbaycan tarixinə aid materiallar, 2005 {{oq|az|Yaqubinin «Tarix» əsərinin II cildindən Azərbaycan və Ərminiyəyə aid çıxarışlar professor P.K.Jüze tərəfindən rus dilinə tərcümə edilmiş və 1927-ci ildə Bakıda  ərəb  mətni  ilə  nəşr  olunmuşdur. Nəşrdəki  çıxarışlar Xutsmanın Leyden nəşrindən götürülmüşdür.}}</ref>

XVII əsr Osmanlı tarixçisi [[Münəccimbaşı Əhməd Dədə]]nin [[ərəb dili|ərəbcə]] yazdığı "Cami əl-düval" əsərinin{{sfn|Kramers|1993|pp=572–573}}<ref name="Hatice">Hatice Arslan-Sözüdogru — Müneccimbasi als Historiker — Islamkundliche Untersuchungen Band 289, Klaus Schwarz Verlag, ISBN 978-3-87997-363-7</ref> əhəmiyyəti hal-hazırda itmiş olan müxtəlif mənbələrdən (xüsusilə bir çox kiçik müsəlman sülalələri haqqında) götürülmüş məlumatların əsərdə qorunub-saxlanılmasıdır. Buna misal Münəccimbaşının itirilmiş "Tarix Bab əl-əbvab" ("[[Dərbənd]]in tarixi") əsərindən istifadə etməsidir. "Tarix Bab əl-əbvab"da [[Cənubi Qafqaz]]ın şərqi, [[Arran]] və [[Cənubi Azərbaycan|Adərbayqan]]ın sülalələri haqqında çox məlumat var idi.{{sfn|Kramers|1993|pp=572–573}}

=== Monqol, türkman və Səfəvi dövrü mənbələri ===
Elxani dövrü alimi [[Fəzlullah Rəşidəddin]]in "[[Cəmi ət-Təvarix]]" əsəri səlcuqların tarixindən, türk və monqol tarixindən, mədəniyyətindən, türk boylarının mənşəyindən bəhs edir, həmçinin [[Oğuznamə]], [[Oğuz xan]]ın əfsanəsi bu əsərdə mövcuddur.<ref name=":2">{{Cite journal|last=Ghiasian|first=Mohamad Reza|date=2018-05-04|title=The Topkapı Manuscript of the Jāmiʿ al-Tawārikh (Hazine 1654) from Rashidiya to the Ottoman Court: A Preliminary Analysis|url=https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/00210862.2018.1428085|journal=Iranian Studies|language=en|volume=51|issue=3|pages=399–425|doi=10.1080/00210862.2018.1428085|s2cid=166136446|issn=0021-0862|access-date=2024-03-21|archive-date=2023-10-02|archive-url=https://web.archive.org/web/20231002213125/https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/00210862.2018.1428085|url-status=live}}</ref>

Ağqoyunlu dövrünə aid "[[Kitabi-Diyarbəkriyyə]]" əsərində girişdən sonra [[Uzun Həsən]]dən [[Adəm]] peyğəmbərə qədər soy ağacı verilir, daha sonra [[Qara Yuluq Osman bəy]] ilə oğul və nəvələrinə dair xəbərlər verilir və bununla da Ağqoyunlu xanədanlığı tarixi başlayır.<ref>Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Cilt XXVI. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınevi, 2002, sayfa 75</ref> Kitabda 1408–1419, 1424–1428, 1429–1433-cü illərə aid hadisələr demək olar ki, işıqlandırılmamış, 1441–1444 və 1446–1450-ci illərə aid hadisələr isə qısa olaraq təsvir edilmişdir.<ref name="Вел-Ком-Вос-33">Введение, стр. 33. // Великие Комнины и Восток (1204–1461). — Ш. М. Шукуров. Под редакцией С. П. Карпова. Серия "Византийская библиотека. Исследования." Санкт–Петербург: Издательство Алетейя, 2001, 448 стр. ISBN 5-89329-337-1</ref> [[Bayandurlar sülaləsi|Ağqoyunlu xanədanlığı]] tarixi haqqında [[Fəzlullah ibn Ruzbehan Xunci]] tərəfindən farsca yazılmış "[[Tarixi-aləm arayi-Əmini]]" əsəri<ref name="Pers-Lit-II-849">В. История Ирана: (10) Ак-Коюнлу, стр. 849. // Ч. А. Стори. — Персидская литература. Био-библиографический обзор. В трех частях. Перевел с английского, переработал и дополнил Ю. Э. Брегель. [http://bookre.org/reader?file=1185237 Часть II] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20160307013907/http://bookre.org/reader?file=1185237 |date=2016-03-07 }}. История Ирана, Курдистана, Средней Азии, Афганистана, Турции, Кавказа, Арабских стран, Европы и Америки, Китая и Японии. Ответственный редактор Ю. Э. Борщевский. Москва: Главная редакция восточной литературы, 1972, 616 стр. (от 699 до 1314)</ref> dövlətin çiçəklənmə dövrü olan [[Sultan Yaqub]]un hakimiyyəti zamanı baş vermiş hadisələrdən bəhs edir.<ref>§ 2. Его труды ([http://www.vostlit.info/Texts/rus/Hunji/framevstup.htm текст]) // Фазлуллах ибн Рузбихан [http://www.vostlit.info/haupt-Dateien/index-Dateien/H.phtml?id=2062 Хунджи] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20110822210928/http://www.vostlit.info/haupt-Dateien/index-Dateien/H.phtml?id=2062 |date=2011-08-22 }}. Тарих-и алам-ара-йи амини. Баку. 1987</ref>

Osmanlı mədəniyyətinə töhfə verən Azərbaycanlılar ([[demonim]]) arasında Ağqoyunlu bürokratı və tarixçisi, Azərbaycanlı türklərin ləhcəsində danışan [[İdris Bitlisi]] var idi.{{sfn|İnalcık |2011|pp=43-45}}{{sfn|İnalcık |2011|pp=414}} İdris Bitlisi Ağqoyunlu hökmdarı Sultan Yaqubla birlikdə İran Azərbaycanından İrəvana etdiyi səyahəti "Risalə-i Xəzaniyyə" adı ilə fars dilində yazmışdır. Əsərdə Ağqoyunlular dövləti və tarixi əsərlərlə bağlı məlumatlar mövcuddur.<ref>B. AKOT, ""Mevlâna İdris-i Bitlisî ve Manzum Kırk Hadîs Tercümesi: Hadîs-i Çihil",," İslami Araştırmalar, vol.24, no.2, pp.71–84, 2013.</ref>

Səfəvi tarixçiliyi həm Teymuri, həm qərbi Türkmən (Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu) tarixçilik ənənəsindən bəhrələnmişdir. Bu dövrdə azərbaycandilli<ref>{{cite journal |last1=Grigoriev |first1=Sergei |title=Об этнической принадлежности шиитов Афганистана |journal=Восток: история и культура |date=2000 |pages=32–46 |trans-title=On the ethnicity of the Shiites of Afghanistan |location=Saint Petersburg |language=ru |quote=Кызылбаши, первоначально состоявшие из представителей семи малоазиатских тюркоязычных племен румлу, шамлу, устаджлу, афшар, каджар, текелю и зулкадар, говоривших на азербайджанском языке, были с XV в. одной из главных военно-политических опор Сефевидского государства.}}</ref><ref name="saf">{{cite journal |last1=Floor |first1=Willem |last2=Javadi |first2=Hasan |title=The Role of Azerbaijani Turkish in Safavid Iran |journal=Iranian Studies |date=2013 |volume=46 |issue=4 |page=569 |doi=10.1080/00210862.2013.784516 |jstor=24482868 |s2cid=161700244 |url=https://www.jstor.org/stable/24482868 |issn=0021-0862 |access-date=2024-04-18 |archive-date=2023-04-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230407030446/https://www.jstor.org/stable/24482868 |url-status=live }}</ref> qızılbaşlar da tarixin yazılmasında iştirak etmişdir.<ref>Quinn, Sholeh (2004). "Historiography vi. Safavid period". In Yarshater, Ehsan (ed.). Encyclopædia Iranica, Volume XII/4: Historiography III–Homosexuality III. London and New York: Routledge & Kegan Paul. pp. 363–367. ISBN 978-0-933273-78-8.</ref> Azərbaycandilli<ref name="saf"/> Səfəvi tarixçisi [[Həsən bəy Rumlu]] fars dilində "[[Əhsən ət-təvarix]]" əsərini yazmışdır. Əsərdə XV–XVI əsrlərdə Azərbaycan, İraq, Xorasan, Mavəraünnəhr, İranın müxtəlif bölgələri və digər ərazilərdə baş verən hadisələr xronoloji şəkildə təsvir edilir.<ref>Шахин Фарзалиев. Азербайджан в 15–16 веках: на тему "Ахсанут-таварих" Гасан бека Румлу. — Баку, 1983.</ref> Digər azərbaycandilli<ref name="saf"/><ref>И. П. Петрушевский "Очерки по истории феодальных отношений в Азербайджане и Армении в 16 начале XIX века" Восточный факультет Ленинградского государственного университета 1949 г. стр 18. "Искендер-бек-Туркеман, по прозванию Мунши ("секретарь"). Этот крупнейший из представителей сефевидской придворной историографии родился около 968 г. х. (1560/61 г. н. э.) и происходил из азербайджанского кочевого племени туркеман"</ref> İran tarixçisi [[İsgəndər bəy Münşi]]nin fars dilində "[[Tarix-i aləm aray-i Abbasi]]" əsəri [[I Abbas|Şah I Abbas]]ın həyatı və hakimiyyət dövrü haqqındadır.<ref>Тарих-и аламара-йи Аббаси // Казахстан. Национальная энциклопедия. — Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2006. — Т. V. — ISBN 9965-9908-5-9. (CC BY-SA 3.0)</ref>

<center>
<gallery mode="packed" heights="170px" widths="250px">
Şəkil:1541-Battle in the war between Shah Isma'il and the King of Shirvan-Shahnama-i-Isma'il.jpg|<small>[[Cabanı döyüşü]]. Şirvan</small>
Şəkil:Qebele qalasının təslim olmasının müzakirəsi.png|<small>Qəbələ qalasının təslim olmasının müzakirəsi. Dal Mehmed Çələbi</small>
Şəkil:Salman khan's visit to Bibihetbet mauseleum.png|<small>Salman xanın Bibiheybət türbəsini ziyarət etməsi. Dal Mehmed Çələbi</small>
Şəkil:Shah Abbas the Great hunting in Karabakh, Safavid Iran, 17th century.jpg|<small>Şah I Abbasın Qarabağda ovu. XVII əsr</small>
</gallery>
</center>

=== Mənbələrdə türk dili və təqviminin istifadəsi ===
Səlcuqlardan başlayaraq şimaldan qıpçaqların, cənubdan oğuzların köçü nəticəsində Azərbaycan və erməni dilləri arasında əlaqə yaranmışdır. XII–XIV əsr mənbələrində, tarixçi Gəncəli Kirakos, Kilikiya zadəganı Sparapet Sempadın və digərlərinin əsərlərində 200-ə yaxın türk və Azərbaycan dili sözünə rast gəlinir.<ref>Azerbaycan-ermeni dil temasları üzerine. Z. İ. Budaqova, V. L. Qukasyan. Çeviri: Doç. Dr. Sevinç Üçgül)</ref>

[[Hülakü xan]] və xüsusilə [[Abaqa xan]]dan başlayaraq tarixi əsərlərdə görülən toponimlərin bir qismi türk dilində, bir qismi monqol dilindədir. Azərbaycanlıların Göyçə adlandırdıqları, Ermənistandakı [[Göyçə gölü|Sevan gölü]] Fəzlullah Rəşidəddinin XIV əsr "[[Cəmi ət-Təvarix]]" əsərinin əlyazmalarının bəzilərində "Kökçə dəniz" adlandırılır.{{sfn|Sümer|1957|p=435-436}} XIV əsrin əvvəllərində tarixçi Vəssaf Azərbaycan türkcəsi ilə beyitlər yazmış, onları şərqi türkcəsi imlası ilə qarışdırmışdır. İran tarixçisi [[Həmdullah Qəzvini]]nin əsərlərindəki bəzi sözlər Azərbaycan ləhcəsindədir.{{sfn|Togan|1981|p=272 e-g}} [[Fəzlullah Rəşidəddin]]in tarixi əsərində il adları 26 dəfə türk dilində, 34 dəfə monqol dilində istifadə olunur. Ay adları isə yalnız türk dilində idi.<ref>István Vásáry. The role and function of Mongolian and Turkic in Ilkhanid Iran // Turcologia.</ref>

Səfəvi imperiyasının çoxmədəniyyətli görünən xarakteri (on iki imam şiəliyi, fars və Azərbaycan dillərinin istifadəsi, idarəçiliyin ərəb və türk-monqol mənbəli olması) ən çox dövr tarixçilərin müxtəlif xronologiya metodlarını (hicri, şahın hökmranlıq illəri, türk-monqol təqvimi) istifadə etməsini nəzərə aldıqda təsdiqini tapır.<ref>Marcinkowski, Christoph, 'Persian Historical Writing under the Safavids (1501–1722/36)', in José Rabasa, and others (eds), The Oxford History of Historical Writing: Volume 3: 1400–1800, Oxford History of Historical Writing (Oxford, 2012; online edn, Oxford Academic, 16 Mar. 2015).</ref> Səfəvilər dövründə türk təqvimi rəsmi təqvim kimi istifadə edilmiş, Səfəvi tarixçiliyində Teymuri (Çağatay) tarixçiliyinin təsiri altında bu təqvim yayılmışdır. [[Novruz bayramı]]nın bu təqvimin başlanğıcı hesab edilməsi Səfəvi tarixçisi [[İsgəndər bəy Münşi]] tərəfindən qeyd edilir: "''Novruzun gəlişi ilə Türk Təqviminin İlan İli uğurlu və səadətli bir şəkildə başladı.''"<ref name="musamuhyul">SAFEVÎ DÖNEMİ TARİH YAZIMINDA ON İKİ HAYVANLI TÜRK TAKVİMİ. Namiq Musalı. I Türk Kültürü Araştırmaları Sempozyumu. 2014</ref>

== Miflərə əsaslanan tarix ==
{{əsas|Oğuznamə|Azərbaycan dastanları|Azərbaycan zadəganlığı#Soy iddiaları|Azərbaycan tayfaları#Nəsil şəcərələri|Azərbaycan mifologiyası#Böyük Daşqın və Nuhun soyundan gələn Türk}}
{{Sitat qutusu
 | title    =
 | width    = 29em
 | fontsize = 120%
 | quote    = …Bəkil derlərdi, bir yigit vardı... Oğuzdan köç eylədi. [[Bərdə]]yə, [[Gəncə]]yə varub, Vətən tutdu… qondı, qarovullıq eylədi”
 | source   = Bəkil oğlu Əmranın boyu. [[Kitabi-Dədə Qorqud]]<ref>{{cite news |title=Kitabi-Dədə Qorqud. Əsil və sadələşdirilmiş mətnlər |author= |url= |publisher="Öndər" nəşriyyat |date=2004 |accessdate=2024-07-05 |language=az |archiveurl= |archivedate=2024-07-05 }} (səh. 135)</ref>
 | fontsize =
 | quoted   = 1
 | align    = right
}}

XIII–XIV əsr Elxani tarixçisi [[Fəzlullah Rəşidəddin]] tərəfindən "[[Cəmi ət-Təvarix]]" əsəri yazılarkən, türk xalqlarının və tayfalarının tarixini yazmaq üçün istifadə edilən əsas mənbələr həm [[Azərbaycan mühiti|Azərbaycanın yerli türk mühitin]]də mövcud olmuşdur, həm də Orta Asiyadan və Şərqi Türküstandan çoxsaylı mühacirlərin gətirdikləri şəcərə əfsanələri istifadə olunmuşdur. [[Oğuznamə|Oğuz rəvayətləri]]nin geniş yayılmasının daha bariz sübutu isə bəzi hekayələri "Oğuznamə" adlandırılan "[[Kitabi-Dədə Qorqud]]" dastanının [[Ağqoyunlular]]ın türkman mühitində, Azərbaycanda yazılı şəkildə qeydə alınmasıdır.{{sfn|Mustafayev|2021|pp=87}}

Oğuz şifahi geneoloji ənənələri ya Anadolu, ya da Azərbaycanda yazıya alınmışdır.{{sfn|Mustafayev|2021|pp=89}} [[Oğuz xan]]la bağlı "Tarix-i Oğuz" (Oğuznamə) əsəri [[Nizami Gəncəvi]]nin "[[İsgəndərnamə]]"si və Suruçlu Yaqubun "İsgəndər haqqında roman" əsəri ilə bənzər süjet xətlərinə malikdir. Bu ədəbi əlaqələr [[Əhməd Zəki Vəlidi Toğan]]ın "Tarix-i Oğuz"un Azərbaycanda yaradılması ilə bağlı arqumentini dəstəkləyir.<ref name="oghuz">{{cite news
 |title        = OḠUZ KHAN NARRATIVES
 |author       = İlker Evrım Bınbaş
 |newspaper    = [[Encyclopædia Iranica]]
 |date         = April 15, 2010
 |url          = http://www.iranicaonline.org/articles/oguz-khan-narratives
 |accessdate   = 2016-12-09
 |archive-date = 2022-07-07
 |archive-url  = https://web.archive.org/web/20220707234459/https://www.iranicaonline.org/articles/oguz-khan-narratives
 |url-status   = live
}}</ref>

XV əsr Azərbaycanında türkmənlər oğuz hekayəsini sülalə quruluşu mifi səviyyəsinə çıxarmışdılar. Bunlara misal olaraq, Qaraqoyunlu [[Qara Yusif]]in Cengiz Alpın, Ağqoyunluların isə Oğuz xanın oğlu Gün xanın oğlu [[Bayandur xan]]ın nəslindən gəlməsi ilə bağlı soy iddiaları göstərilə bilər.<ref name="oghuz" />

XV əsrdə Azərbaycan türk mühitində Oğuz şəcərə əfsanələrinin yayılmasının daha bir sübutu oğuz [[bayat]] tayfasından olan Həsən ibn Mahmudun əsəridir. O, Məkkəyə gedərkən Osmanlı şahzadəsi [[Cem Sultan]] ilə görüşmüş və ona uyğur yazısı ilə yazılmış Oğuznamənin əlyazmasını göstərmişdir. Həsən ibn Mahmud Şahzadə Cemin istəyi ilə bir həftə ərzində "Oğuznamə"nin məlumatlarına əsaslanaraq, "Cam-i Cəm-ayin" adlı yeni bir əsər yazmışdır. Bu əsərin əlyazmasını ilk dəfə kəşf edən Əli Əmiri Əfəndinin fikrincə, müqəddəs yerlərə uzun bir səfər etmiş bir Azərbaycan türkünün yanında oğuz geneoloji ənənəsinə aid əlyazma nüsxəsinin olması faktının özü belə ədəbiyyatın böyük nüfuzundan xəbər verir.{{sfn|Mustafayev|2021|pp=88}} "Cam-i Cəm-ayin" əsərində Azərbaycan və Kürdüstanın yerli hekayələri də istifadə edilmişdir. Bunun sübutu oxşar hekayələri istifadə edən "Şərəfnamə" ([[Şərəf xan Bitlisi]]nin əsəri) və "[[Kitabi-Dədə Qorqud]]"dur.<ref name="oghuz" /> XIX əsr Azərbaycan tarixçisi [[Abbasqulu ağa Bakıxanov]] "[[Gülüstani-İrəm]]" əsərində [[Türk (mifologiya)|Türk]] adlı padşahın Nuhun oğlu [[Yafət]]in böyük oğlu və vəliəhdi olmasını qeyd edir.<ref>Оразаев Г. М.-Р. Исторические сочинения Дагестана: на тюркских языках: тексты, комментарии. — Махачкала: Эпоха, 2003. — С. 87. — 332 с.</ref>

== Orta əsrlər və erkən müasir dövr ==
Tarixən Azərbaycanda tarixi əsərlərin yazılması üçün ərəb-fars dillərinə əsaslanan, Azərbaycan dili elementləri ilə zəngin [[orta azərbaycanca|ədəbi dil]] istifadə edilirdi.<ref>Волкова Н. Г. Этнические процессы в Закавказье в XIX–XX вв. // Кавказский этнографический сборник. — М.: Изд-во АН СССР, 1969. — Т. 4. — С. 26.</ref> [[Əlisöhbət Sumbatzadə]]yə görə XVIII əsrdə Azərbaycan dilində kiçik tarixi əsərlər ortaya çıxmağa başlamışdır.{{sfn|Сумбатзаде|1987|pp=18-20}} [[İlya Petruşevski]]yə görə isə, Azərbaycan tarixşünaslıq ədəbiyyatı XIX əsrə qədər məlum deyildi.<ref>Петрушевский И. П. Очерки по истории феодальных отношений в Азербайджане и Армении в XVI — начале XIX вв. — Л., 1949. — С. 25.</ref>

=== Erkən dövr əsərləri ===
[[Fayl:Nizami adına Ədəbiyyat Muzeyinin binasının pəncərəsində İzzəddin Həsənoğlu rəsmi (1).JPG|300px|thumb|right|XIII-XIV əsrlər Azərbaycan ədibi [[İzzəddin Həsənoğlu]]]]
XI əsrdə oğuzların Anadolu və Azərbaycana gəlişindən sonra İslamın yayılması ilə bağlı cəngnamələr xüsusi məşhurluq qazanmışdır.{{sfn|Altaylı|2023|p=239-240}}{{sfn|Altaylı|2023|p=241-242}} [[İzzəddin Həsənoğlu]]nun bu qəbildən olan "Sirətün-Nəbi" əsəri əsas olaraq Azərbaycan türkcəsinin xüsusiyyətlərini daşıyır. Bu əsər digər Azərbaycan şairi [[Mustafa Zərir]]in "Sirətün-Nəbi"sindən 100 il əvvəl yazılmışdır. Həsənoğlunun "Sirətün-Nəbi"si Məhəmməd peyğəmbərin həyatı, mübarizələri və İmam Əlinin müharibələri haqqındadır.{{sfn|Altaylı|2023|p=241-242}}

XIV əsrdə [[Yusif Məddah]]ın yazdığı "Qazavatnamə" əsəri İmam Əli ilə bağlı hekayələrdən ibarətdir.{{sfn|Smith|1976|p=5}} Əvvəl [[Mustafa Zərir]]ə aid edilən, daha sonra Yusif Məddahın əsəri hesab edilən "Qissa-i Yusif" məsnəvisi [[Yusif]]in həyatı və Züleyxa ilə hekayəsi haqqındadır.{{sfn|Kayaokay|2022|pp=27–28}} XIV əsr Əməvi tarixçi Əbu Mihnəfin əsərinin tərcüməsi olan "Məqtal-i Hüseyn" [[Kərbəla döyüşü]] ilə bağlıdır və Yusif Məddaha və ya Şadi Məddaha aid edilir.{{sfn|Ağayeva|2021|p=481}}{{sfn|Smith|1976|p=6}}

XIV əsrdə yaşamış [[Nəsir Bakuvi]]nin azərbaycanca yazdığı 55 beytlik [[müxəmməs]]i dövrümüzə qədər gəlib çatmışdır. Əsər təqribən 1306–1310-cu illər arasında yazılmış, Elxani hökmdarı [[Məhəmməd Olcaytu]]ya həsr edilmişdir. Əsərdə Olcaytunun Bakıya gəlməsi və burada gördüyü idarəçilik tədbirləri təsvir edilir:<ref>Sənan İbrahimov. Köbnü məkanə sığmayan Nəsimi. Bakı, "Ləman" nəşriyyatı, 2019. 304 səh. Səhifə 37.</ref>

<center><poem>''Şükr ola şol həqqə kim, bimüntəha ehsan ilən,''
''Sərfəraz etdi bizi Ulcaytutək sultan ilən.''
''… Himməti-şahanəsin hər yerdə təksir eylədi,''
''Xanələr abad qıldı əmr ilə, fərman ilən.''</poem></center>

XV əsrdə Teymuri elçilərinin Çinin [[Min sülaləsi]]nin paytaxtı Pekinə (türk-monqol və müsəlman mənbələrində "Xanbalıq" adlandırılır) səfəri ilə bağlı tarixi əsər Azərbaycan dilinə tərcümə edilmişdir. Elçilərin Heratdan Xanbalıqa getməsi və geri qayıtması bağlı günlük qeydlərdən ibarət olan əsərin orijinalı farscadır. Ağqoyunlu dövlətinin Ərdistan şəhərinin darğası Zəynəddin Nur Əli bəy Mahmudlunun əmri ilə Hacı bin Məhəmməd Ərdistanlı əsəri orta azərbaycancaya tərcümə etmişdir ("Tarix-i Xətai" (1494/95)). Əsərin [[orta azərbaycanca|orta azərbaycan]] dilində nəsrlə yazılmış ilk tarixi əsər ola biləcəyi fikirləşilir.<ref>MUSTAFAYEV, Şahin: " İpek Yolu Sefaretnameleri: Bir Akkoyunlu El Yazmasında 1419–1421 Yıllarında Çin’e Gönderilen Bir Timurlu Büyükelçiliğinin Tarihi", Ankara, Yükselen İpek Yolu: İpek Yolu’nda Kültür Ve Sanat, 2016, 3: 67–87. (referans sayfası 68–69)</ref><ref>Stein, Heidi (2014). "Ajem-Turkic". In Fleet, Kate; Krämer, Gudrun; Matringe, Denis; Nawas, John; Rowson, Everett (eds.). Encyclopaedia of Islam, THREE. Brill Online. ISSN 1873–9830.</ref>

XV əsrin ilk yarısına aid "Əqaid-i Övliya-i Səba" əsəri Azərbaycan dilində yazılmışdır. Bu əsər ələvi-qızılbaş inancının keçmişi və ideologiyası haqqında əsas nəzəri əsərlərdən biri sayılır.{{sfn|Atabay|2024|pp=79}} Əsər XVII əsrin II yarısında fars dilinə tərcümə edilmişdir ("''Tuhfe-i Süleyman''"). Bu faktın özü "Tuhfe-i Süleyman" əsərini türk dilindən fars dilində tərcümə edilən və şərh əlavə edilən, nadir əsərlərdən biri edir.{{sfn|Atabay|2024|pp=88}}

XVI əsrdə Səfəvi hökmdarı [[I İsmayıl]] və oğlu [[I Təhmasib]]in hakimiyyət dövrləri [[Azərbaycan dili]] və [[Azərbaycan ədəbiyyatı|ədəbiyyatı]]nın ən parlaq dövrü hesab edilir.<ref name="autogenerated1">{{cite news |title=AZERBAIJAN x. Azeri Turkish Literature |author=H. Javadi and K. Burrill |newspaper=iranicaonline.org |date=December 15, 1988 |url=http://www.iranicaonline.org/articles/azerbaijan-x |accessdate=2017-01-10 |archive-date=2013-02-01 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130201033259/http://www.iranicaonline.org/articles/azerbaijan-x |url-status=live }}</ref> I Təhmasibin əmri ilə "[[Səfvət əs-səfa]]" və "Şühədanamə" fars dilindən [[Orta əsrlər Azərbaycan tərcümə sənəti|azərbaycan dilinə tərcümə edilmişdir]]. Məhəmməd ibn Hüseyn Katib Nişati "Səfvət əs-səfa"nı şərti olaraq "Şeyx Səfi təzkirəsi" adlandırmışdır,<ref>Şeyx Səfi təzkirəsi ("Səfvətüs-səfa"nın XVI əsr türk tərcüməsi). Nəşrə hazırlayan: M. Nağısoylu, S. Cabbarlı, R. Şeyxzamanlı. Kitabın redaktoru, izahların və lüğətin müəllifi: Möhsün Nağısoylu. Bakı: Nurlan, 2006, 932 səhifə (Təkrar nəşri: 2010).</ref> bu əsər Səfəvi dini lideri [[Şeyx Səfi]]nin həyatı haqqındadır. "Şühədanamə" əsəri isə Əli ibn Əbu Talibin hekayələri və əfsanələri, Kərbəla döyüşü haqqındadır.<ref>Heidi Stein. Ajem-Turkic (англ.) // Encyclopaedia of Islam, Three. — Brill, 2014.</ref>

Osmanlı tarixçisi Şükri Bitlisi tərəfindən azərbaycan dilində{{sfn|Albayrak Sak|2023|p=203}}<ref name="bitlis"/> yazılmış, [[I Səlim]]in hakimiyyət dövrü ilə bağlı "Səlimnamə" xüsusilə qeyd edilməlidir.<ref name="bitlis">[http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/37/771/9818.pdf ŞüKRİ-I BİTLİsİ VE SELİMNAMESI. Doç. Dr. Ahmet UGUR:] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20180719195055/http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/37/771/9818.pdf |date=2018-07-19 }} {{oq|tr|Eseri olan SELIM-NAME nin bir adı da FVTVHATV'S-SELIMIYYEdir. Çokuzun bir şekilde mesnevi terzinde Azeri lehçesiyle yazılmıştır. Şehsüvar.oğlu Ali Bey'in isteği üzerine Ahmedi'nin ıskender-namesi şeklinde yazılmıştır. Fakat daha sonra'HaliI-oğlu Koçi Bey, eserde birçok yalnışlar olduğunu söylemişve bunun üzerine yazar, eseritekrar, Koçi Bey'in verdiği bilgiler üzerine, yazmıştır. Eser bir geniş girişten sonra, Selim'in Trabzon da valiliği ile başlar ve KanUni'nin tahta çıkması ile son bulur.}}</ref> Əsər orijinal səlimnamələrdən biridir, [[Xoca Sadəttin Əfəndi|Xoca Sadəttin Əfəndi,]] Gelibolulu Mustafa Ali kimi XVI əsr tarixçiləri tərəfindən mənbə olaraq dəyərləndirilmiş, müasir dövr tarix araşdırmalarında da qaynaq mətni olaraq istfadə edilmişdir.{{sfn|Albayrak Sak|2023|p=204}}

[[Azərbaycan aşıq sənəti]]ndə geniş yayılmış [[vücudnamə]]lər bioqrafik əhəmiyyət daşıyır.<ref name="Aşıq şeirinin şəkilləri">{{Cite web |title=Aşıq şeirinin şəkilləri |url=http://www.azerbaijans.com/content_113_az.html |access-date=2013-04-23 |archive-date=2017-05-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170508170624/http://www.azerbaijans.com/content_113_az.html |url-status=live }}</ref> Bu şeir formasında sənətkarlar bir növ özünün əsli-nəcabəti, ana bətninə düşməsi, anadan olması, uşaqlıq illəri, təhsil alması, ədəb-ərkanı həyatının müxtəlif yaş dövrləri, oturub-durması, ailə məişəti, məhəbbəti, el-obası, həyat yollarında olan çətinlikləri, gənclik, ahıllıq dövrü və s. haqqında avtobioqrafik məlumatlar verir.<ref>{{cite web |url=https://achiqkitab.aztc.gov.az/Books/Read/2369/Ashiq-sheirinin-poetik-bichimleri-ve-cheshidleri-Meherrem-Qasimli-Mahmud-Allahmanli |title=Aşıq şeirinin poetik biçimləri və çeşidləri |author=Məhərrəm Qasımlı, Mahmud Allahmanlı |date=2018 |publisher=Elm və təhsil |accessdate=2020-04-13 |language=az |archive-date=2021-10-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20211016091446/https://achiqkitab.aztc.gov.az/Books/Read/2369/Ashiq-sheirinin-poetik-bichimleri-ve-cheshidleri-Meherrem-Qasimli-Mahmud-Allahmanli |url-status=live }}</ref>

<center>
<gallery mode=packed heights= "170px" widths= "250px" >
Şəkil:Selimnameh by Shukri Bitlisi6.png|<small>Şükri Bitlisinin "Səlimnamə"si</small>
Şəkil:Suhedaname.png|<small>"''[[Səfvət əs-səfa]]''" tərcüməsi</small>
Şəkil:Tercumeyi Sheyk Safi.png|<small>"''Şühədanamə''" tərcüməsi</small>
</gallery>
</center>

=== XVIII əsr ===
[[Fayl:Vidadi.JPG|150px|thumb|right|Azərbaycan ədibi [[Molla Vəli Vidadi]]]]
XVIII əsrdə Azərbaycan dilində kiçik tarixi əsərlər ortaya çıxmağa başlamışdır. 1711-ci ildə anonim "[[Məhəmməd Xudabəndə|Xudabəndi]] oğlu Şah Abbasın dövrünün tarixi" əsəri yazılmışdır. Əsər əsasən, [[I Abbas]]ın müharibələrindən bəhs edir.{{sfn|Сумбатзаде|1987|pp=18-20}} Həmçinin, əsərdə Şirvan və Qarabağ tarixi haqqında məlumata rast gəlinir.{{sfn|Hacısalihoğlu|2012|pp=47}} Şirvan və Qarabağda çəyirtkələrə görə məhsulun xarab olması, buğda qiymətlərinin artması təsvir edilir. 1733-cü ilə aid "Səfəviyyə padşahları" əsəri isə Səfəvi sülaləsinin tarixi haqqındadır.{{sfn|Сумбатзаде|1987|pp=18-20}}

İsfahan hakimiyyətinin zəifləməsi, separatizmin artması, Nadir şahın yüksəlişi və süqutu, [[Əfşar imperiyasının parçalanması|daha sonra baş verən çəkişmələrə]] kütlələrin reaksiyası yazılan əsərlərdə öz yerini tapırdı. [[Ağa Məsih Şirvani]]nin "Müxəmməs"i 1749-cu ildə Şirvanda baş verən hadisələrlə bağlıdır. Əsərdə feodal Əhməd xan Şahsevənin Şamaxı xanı Sərkərə qarşı üsyan etməsi və Şamaxını tutmaq istəməsi təsvir edilir. Ağa Məsih Şirvani Əhməd xan Şahsevəni mənfi qəhrəman olaraq göstərir, feodal çəkişmələrini tənqid edir.{{sfn|Сумбатзаде|1987|pp=18-20}}

[[Şakir Şirvani]]nin "Şirvan hadisələri" əsəri özünü Səfəvi şahzadəsi kimi qələmə verən [[II Sam mirzə]]nin üsyanı ilə bağlıdır. Əsərdə II Sam mirzə, onun müttəfiqi Məhəmməd Qazı və dağlılar mənfi şəkildə göstərilsə də, Nadir şahın üsyanı yatırmağa gələn oğlu Nəsrullahın təkcə üsyançılara yox, Yeni Şamaxının (Ağsu) sakinlərinə qarşı göstərdiyi vəhşilik də qeyd edilir. Şair yerli sakinlərin şücaət və fədakarlığına hörmətini qeyd edir.{{sfn|Сумбатзаде|1987|pp=18-20}}

Şair Nəbi "Müxəmməs" əsərində Şəki xanı [[Hacı Çələbi xan|Hacı Çələbi]]nin (h.i. 1747–1755) zəkasını və cəsarətini, Qızılqaya xəyanətini, Çələbinin [[II İrakli]]ni məğlub etməsini təsvir edir. [[Molla Vəli Vidadi]] "Müsibətnamə" əsərində feodal çəkişmələrinin dağıdıcılığını müstəsna bacarıq və obrazlılıqla ortaya çıxarmışdır. Vidadi [[Məhəmmədhüseyn xan Müştaq]]ın (h.i. 1759–1780) taleyindən təsirlənərək "Müsibətnamə"ni yazmışdır. O, Məhəmmədhüseyn xanla dost idi və xanın hakimiyyət çəkişmələri nəticəsində öldürülməsi Vidadiyə çox təsir etmişdi. Vidadi qeyd edirdi: "''Nə [[Osmanlı imperiyası|Rum]]da, nə İranda belə bir kədər yoxdur''".{{sfn|Сумбатзаде|1987|pp=18-20}}

== Azərbaycan dilində Dağıstan tarixşünaslığı ==
[[Fayl:Derbendname.jpg|thumb|Azərbaycan dilindəki "[[Dərbəndnamə]]"nin ingilis dilinə tərcüməsinin üz qapağı]]
Cənubi Dağıstanda fəaliyyət göstərmiş, alim Hacı Məhəmməd əz-Zirdaği (1664/1669–1721/1728) öz elmi yaradıcılığını azərbaycan dilində yazmışdır. Onun azərbaycan dilində əlyazmasına filologiya tarixinə aid məlumatlar daxildir.{{sfn|Гасанов|1994|pp=155—157}}

Qafqazda "[[Dərbəndnamə]]" əsərinin digər dillərlər birlikdə Azərbaycan dilindəki nümunəsi də mövcud idi. "Dərbəndnamə" əsəri Azərbaycan dilində yazılmış ilk tarixi əsər hesab edilir.<ref>Иманов Г. Вопросы историографии Азербайджана. Наши достижения и ближайшие задачи // Наука в АССР за 15 лет. — Баку, 1936. — С. 155.</ref> "Dərbəndnamə"nin azərbaycan dilindəki əlyazmaları arasında XVII əsrdə [[Məhəmməd Ağdaşi]]nin fars variantını istifadə edərək yaratdığı Rumyantsev nüsxəsi vardır.<ref>Оразаев Г-М. Р. Дербенд-наме (Румянцевский список) // Дагестанские исторические сочинения. — М.: Наука, 1993. — С. 6–7, 12.</ref> V. V. Bartold bu nüsxəni 1719-cu ilə, Mirzə Kazım bəy 1731-ci ilə, Q. M. R. Orazayev isə 1815–1816-cı illərə aid edir.<ref>Оразаев Г-М. Р. Дербенд-наме // Дагестанские исторические сочинения. — М.: Наука, 1993. — С. 11.</ref> [[Maqsud Əlixanov Avarski]] XIX əsrin sonunda Zaqatala qəzasında İlisulu Xəlil bəyin "Dərbəndnamə"nin ərəb nüsxəsi ilə birlikdə Azərbaycan versiyasının əla nüsxəsinə sahib olması haqqında məlumat verirdi. Ancaq bu məlumat təsdiq edilməmişdir.<ref>Бартольд В. В. Сочинения. — М.: Изд-во восточной литературы, 1973. — Т. 8. — С. 476.</ref> Hal-hazırda əsərin Azərbaycan dilindəki 3 əlyazması AMEA Əlyazmalar İnstitutunda saxlanılır,{{sfn|Yükselen Peler|2016|pp=97-98}} Bir Azərbaycan əlyazması isə Kiyevdə tapılmışdır.<ref>{{cite book |last=SEYİTYAHYA |first=Nariman |date=2021 |title=DERBENDNÂME’NİN KYİV YAZMASINDAKİ VERSİYONU VE ONUN ZEYLİ |url=https://www.academia.edu/49878838/DERBENDN%C3%82ME_N%C4%B0N_KY%C4%B0V_YAZMASINDAK%C4%B0_VERS%C4%B0YONU_VE_ONUN_ZEYL%C4%B0_THE_VERS%C4%B0ON_OF_DERBEND_N%C3%82MEH_%C4%B0N_KY%C4%B0V_MANUSCR%C4%B0PT_AND_%C4%B0TS_SUPPLEMENT |location=Kiyev |publisher=VI. INTERNATIONAL EUROPEAN CONFERENCE ON SOCIAL SCIENCES |page=342-351 |isbn= |author-link= |access-date=2024-03-23 |archive-date=2024-03-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240323082707/https://www.academia.edu/49878838/DERBENDN%C3%82ME_N%C4%B0N_KY%C4%B0V_YAZMASINDAK%C4%B0_VERS%C4%B0YONU_VE_ONUN_ZEYL%C4%B0_THE_VERS%C4%B0ON_OF_DERBEND_N%C3%82MEH_%C4%B0N_KY%C4%B0V_MANUSCR%C4%B0PT_AND_%C4%B0TS_SUPPLEMENT |url-status=live }}</ref>

[[Mirzə Kazım bəy]] [[Dərbəndnamə]]nin Dərbənd əhalisi tərəfindən toplu şəkildə oxunduğunu öz gözləri ilə gördüyünü demişdir. Bu adət vətənin tarixini öyrənmə həvəsi və Azərbaycan tarixşünaslığının yaranmasının səbəbi olaraq dəyərləndirilmişdir. Digər bir fikrə görə, bu, sadəcə olaraq, Anadoluda "[[Battalnamə]]", "Danışməndnamə", "Hz. Əlinin müharibələri" əsərlərinin oxunması ənənəsinin Qafqazdakı bir oxşarıdır. Çünki əsərdə iranlılar və ərəblər əsərin subyektidir və xəzər türkləri kafir və o biri tərəf olaraq göstərilir. Əsərdə xəzərlər türk adlandırılmasa da, onların Xaqan, Tarxan, Barsıq, Bəşəngi kimi adlara və titullara malik olması adi insanların nəzərinə çatmasa da, tarixini öyrənəcək qədər savadlı zümrə bunu başa düşməli idi.{{sfn|Yükselen Peler|2016|pp=99}}

Dağıstan alimi Həsən Əlkədəri 1892-ci ildə azərbaycanca "Əsəri-Dağıstan" kitabını yazmışdır, əsər onun öz şərhləri, müşahidələri və şeir əlavələri ilə birlikdə olmaqla, Dağıstan tarixi haqqında Şərq yazılı məlumatlarını ehtiva edir.<ref>[https://books.google.az/books?ei=697DTpL8CoegOvTWofoN&ct=result&hl=ru&id=dqoYAAAAIAAJ&dq=%D0%B0%D0%BB%D0%BA%D0%B0%D0%B4%D0%B0%D1%80%D0%B8+%D0%B0%D0%B7%D0%B5%D1%80%D0%B1%D0%B0%D0%B9%D0%B4%D0%B6%D0%B0%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9&q=.&redir_esc=y#search_anchor  Большая советская энциклопедия.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20220325063053/https://books.google.az/books?ei=697DTpL8CoegOvTWofoN&ct=result&hl=ru&id=dqoYAAAAIAAJ&dq=%D0%B0%D0%BB%D0%BA%D0%B0%D0%B4%D0%B0%D1%80%D0%B8+%D0%B0%D0%B7%D0%B5%D1%80%D0%B1%D0%B0%D0%B9%D0%B4%D0%B6%D0%B0%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9&q=.&redir_esc=y#search_anchor |date=2022-03-25 }} — 1952. — С. 287. {{oq|ru|Связи с Азербайджаном способствовали возникновению в конце 19 в. у лезгин и светской письменной литературы. Виднейшим её представителем был Гасан-Алкадари (1834–1910) — автор широко распространённой книги „Асари-Дагестан“, написанной в 1892 на азербайджанском языке и представляющей собой свод восточных письменных сведений по истории Д. с многочисленными комментариями, замечаниями и стихотворными вставками самого Алкадарп.}}</ref> Azərbaycan dilində yazılması əsərin dövrün bütün savadlı şəxsləri üçün oxunaqlı olmasına səbəb olur, Əlkədəri Dağıstanı qlobal İslam tarixinə inteqrasiya edirdi.<ref>Gould, Rebecca Ruth, and ريبيكا روث جولد. "The Antiquarian Imagination in Multilingual Daghestan — تخييل الأثري في ثقافة داغستان متعددة اللغات." Alif: Journal of Comparative Poetics, no. 41, 2021, pp. 38–72. JSTOR, https://www.jstor.org/stable/27002734 {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20220707042127/https://www.jstor.org/stable/27002734 |date=2022-07-07 }}. Accessed 21 Mar. 2023.</ref> Əsərin Azərbaycan dilində yazılması həmçinin, onu göstərir ki, Əlkədəri bu əsəri ilə [[Abbasqulu ağa Bakıxanov]]un "[[Gülüstani-İrəm]]" ənənəsini davam etdirmək istəyib. O, Azərbaycan dilini Dağıstanın ümumi dillərindən biri adlandırırdı. Əlkədərinin əsəri türk dilində yazmaq istəməsi regionda Əfşar İranına olan marağın azalmasının göstəricisi ola bilər.{{sfn|Karamustafa|2021|pp=97}}

Superhinin azərbaycan dilində yazdığı, 1891-ci ilə aid "Kitab Dərbənd-namə" əsəri Dağıstanın XVI–XIX əsrlər tarixi haqqındadır.<ref>Тагирова Н. А. Оригинальная дагестанская литература Нового времени на арабском языке (по материалам Фонда восточных рукописей Института истории, археологии и этнографии ДНЦ РАН) // Дагестан и мусульманский Восток. Сборник статей. — М., 2010. — С. 248.</ref> İsrafil Dərbəndi Superhinin oğlu Mirzə Cəbrayılın 1893-cü ilə aid "Zikr əxvələt Qazi Malla Avari" ("Qazı Malla Avarinin əməlləri haqqında") tarixi əsəri Qafqaz müharibəsi dövrünə həsr edilmişdir, azərbaycan dilində yazılmışdır.<ref>Абдурахман из Газикумуха. Книга воспоминаний саййида Абдурахмана, сына устада шейха тариката Джамалуддина ал-Хусайни о делах жителей Дагестана и Чечни / Пер. с араб. М.-С. Саидова. Редакция перевода, подготовка факсимильного издания, комментарии, указатели А. Р. Шихсаидова и Х. А. Омарова. Предисловие А. Р Шихсаидова. — Махачкала: Дагестанское книжное издательство, 1997. — С. 5–18.</ref>

== XIX əsr—XX əsrin əvvəlləri ==
{{Quote box
| title = [[Qarabağnamələr]]
| quote = 
1. [[Mirzə Adıgözəl bəy]]in "Qarabağnamə"si<br>
2. [[Mirzə Camal Cavanşir Qarabaği]]nin "Qarabağ tarixi" əsəri{{sfn|Hewsen|1995|p=270}}<br>
3. [[Əhməd bəy Cavanşir]]in "1747–1805-ci illərdə [[Qarabağ xanlığı]]nın siyasi vəziyyətinə dair" əsəri<br>
4. [[Mirzə Yusif Qarabaği]]nin "Tarixi Səfi"si<br>
5. [[Mir Mehdi Xəzani]]nin "Kitabi-tarixi-Qarabağ"ı<br>
6. [[Rzaqulu bəy Vəzirov|Rzaqulu bəy Mirzə Camal oğlunun]] "[[Pənahəli xan|Pənah xan]] və [[İbrahimxəlil xan]]ın Qarabağda hakimiyyətləri və o zamanın hadisələri" əsəri<br>
7. [[Mirzə Rəhim Fəna]]nın "Tarixi-cədidi-Qarabağ"ı<br>
8. [[Məhəmmədəli bəy Məxfi]]nin "Əhvalati-Qarabağ"ı<br>
9. [[Həsən İxfa Əlizadə]]nin "[[Şuşa]] şəhərinin tarixi" əsəri<br> 
10. [[Həsənəli xan Qaradaği]]nin "Qarabağ vilayətinin qədim cədid keyfiyyət və övzaları" əsəri<br>
| align = right
| width = 23em
| fontsize = 90%
| bgcolor = #B0C4DE
}}
XIX əsrin I yarısı üçün xarakterik olan saray tarixçiliyinə zədəgan-mülkədar sinfi tərəfindən peyğəmbərlər, hökmdarlar, övliyalar, filosoflar və alimlərin həyatının xronoloji bir ardıcıllıqla salnaməyə çevrilməsi metodu daxil idi.{{sfn|Hacısalihoğlu|2012|pp=47}} Azərbaycan elmi tarixşünaslığının əsası [[Abbasqulu ağa Bakıxanov]]un "[[Gülüstani-İrəm]]" əsəri ilə qoyulmuşdur.<ref name="КЛЭ">{{cite web|url=http://feb-web.ru/feb/kle/kle-abc/ke1/ke1-4121.htm|title=БАКИХА́НОВ|publisher=Краткая литературная энциклопедия|archiveurl=https://www.webcitation.org/6CfrPjhQY?url=http://feb-web.ru/feb/kle/kle-abc/ke1/ke1-4121.htm|archivedate=2012-12-05|access-date=2017-05-25|url-status=live}}</ref>{{sfn|Karamustafa|2021|pp=88}} Bu əsər bütün qafqazlıların müxtəlifliklərinə baxmayaraq, dini və tarixi bağları olduğu Osmanlı türkləri və farslar kimi qonşu xalqlardan fərqli bir ortaq tarixə və bir dərəcəyə qədər ortaq kimliyə malik olduğunu göstərir.<ref>{{cite news |title=BAKIKHANOV, ABBAS-KULI-AGA |author=Hasan Javadi |url=https://referenceworks.brill.com/display/entries/EIRO/COM-365305.xml?rskey=9mfiBO&result=1 |publisher=Encyclopaedia Iranica |date= |accessdate=2024-04-05 |language=en |archiveurl=https://web.archive.org/web/20240422083012/https://referenceworks.brill.com/display/entries/EIRO/COM-365305.xml?rskey=9mfiBO&result=1 |archivedate=2024-04-22 |url-status=live }}</ref>

Azərbaycanlılar tərəfindən yazılan{{sfn|Bournoutian|1994|p=x}} və "[[Qarabağnamələr|Qarabağnamə]]" olaraq adlandırılan əsərlər Qarabağ tarixinin öyrənilməsi üçün vacib rol oynayır. Bunlardan yalnızca [[Mirzə Adıgözəl bəy]]in "Qarabağnamə"si və [[Mir Mehdi Xəzani]]nin "Kitabi-tarixi-Qarabağ"ı{{sfn|Hacısalihoğlu|2012|pp=63}} azərbaycan dilində yazılmışdır. Adıgözəl bəyin "Qarabağnamə"si 1736–1848-ci illərdə Qarabağda baş verən hadisələrlə bağlıdır, rus mövqeyindən yazılmışdır.{{sfn|Hacısalihoğlu|2012|pp=54}}

XIX əsr Azərbaycan tarixşünaslığının digər nümunələri [[İsgəndər bəy Hacınski]]nin "[[Qubalı Fətəli xan]]ın həyatı", [[Hacı Seyid Əbdülhəmid]]in "Şəki xanları və onların nəsilləri", [[Kərim ağa Fateh]]in "[[Şəki xanlarının müxtəsər tarixi (kitab)|Şəki xanlarının müxtəsər tarixi]]",<ref>Dorn, Boris Andreevich (1858). Auszüge aus Muhammedanischen Schriftstellern: betreffend die Geschichte und Geographie der südlichen Küstenländer des Kaspischen Meeres : nebst einer kurzen Geschichte der Chane von Scheki (in German). St. Peterburg: Eggers. p. 12. OCLC 28162672.</ref><ref>Mumtaz, Salman (1929). "Criticism and comments on "Brief History of Shaki Khans"". Maarif İşçisi [Enlightenment Worker] (in Azerbaijani). 2: 85–90.</ref> Səidəli Kazım bəy oğlunun "[[Cəvahirnameyi-Lənkəran]]", [[Seyid Əzim Şirvani]]nin "[[Şirvan xanlığı]]nın tarixi" və "Şirvan diyarının qədim abidələri" əsərləridir.{{sfn|Azərbaycan Milli Ensiklopediyası|2007|pp=547}}{{sfn|Azərbaycan Milli Ensiklopediyası|2007|pp=649-650}} Şeyx İbrahim Qüdsi tərəfindən qələmə alınan "Tarix-i Müqəddəs" əsərində İslam peyğəmbərinin və imamların həyatı, Gəncə hökmdarı [[Cavad xan]] və rus işğalı haqqında məlumat verilmişdir.{{sfn|Hacısalihoğlu|2012|pp=48}}

XIX əsrin II yarısının zədəgan-mülkədar tarixçiliyinə Rzaqulu bəy, [[Həsənəli xan Qaradaği]] (1850–1929), [[Mir Mehdi Xəzani]] (1811–1893), [[Bəhmən mirzə Qovanlı-Qacar]], Əbdül Lətif Əfəndi və Hacı Seyid Əbdülhəmid daxildir.{{sfn|Сумбатзаде|1987|pp=40}}

XX əsrin əvvəllərində [[Həsən Mollazadə Gəncəvi]]nin "Zübdət-ət-təvarix" əsərində Teymuri, Qaraqoyunlu, Ağqoyunlu, Nadir şah dövrləri, XVIII əsrin sonlarından XIX əsrin əvvəllərinə qədər olan dövr haqqında məlumat verilir, hadisələr sadəcə təsvir edilərək dini bir baxışla məsələlərin üzərindən keçilir. Bundan başqa bu dövrdə Fərhad Ağazadə və Şeyx İbrahim Tahir Musayev Azərbaycan tarixi və mədəniyyətinə aid bir sıra məqalələr dərc etdirmişdir.{{sfn|Hacısalihoğlu|2012|pp=66-67}}

<center>
<gallery mode="packed" heights="170px" widths="250px">
Şəkil:Page of the manuscript of Gulistani Irem.png|<small>''"[[Gülüstani-İrəm]]"''</small>
Şəkil:Ehvalati Qarabagi (1888).jpg|<small>"''Əhvəlat-i Qarabağ''"</small>
</gallery>
</center>

== 1918-ci ildən etibarən ==
[[Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti]] dövründə açılan [[Bakı Dövlət Universiteti]]nin ilk dörd fakültəsindən biri [[Bakı Dövlət Universitetinin Tarix fakültəsi|tarix]] idi.<ref>Азербайджанская Демократическая Республика (1918―1920). Законодательные акты. (Сборник документов). — Баку, 1998</ref> 1919-cu ildə [[Azərbaycan İstiqlal Muzeyi|İstiqlal Muzeyi]] yaradıldı, Cavad bəy Rəfibəyov, [[Rəşid bəy Əfəndiyev]], [[Yevgeni Paxomov]]u və başqaları tərəfindən "Şərq arxeologiyası və tarixini sevərlər dərnəyi" (sonrakı adı "Müsəlman Şərqini Öyrənən Cəmiyyət") təşkil edildi.{{sfn|Azərbaycan Milli Ensiklopediyası|2007|pp=650-652}}

1936-cı ildə [[AMEA Tarix İnstitutu]] fəaliyyət göstərməyə başladı. Sovet dövrü tarixşünaslığına [[Rəşid bəy İsmayılov]]un "Azərbaycan tarixi", Yevgeni Paxomovun "Azərbaycan tarixinin qısa kursu", V. Sısoyevin "Azərbaycan (Şimali) tarixinin qısa oçerki", [[Vasili Bartold]]un "Azərbaycan tarixinin qısa xülasəsi" əsərlərini misal çəkmək olar. Sovet dövründə Azərbaycanın qədim dövr tarixinin öyrənilməsi üçün [[İshaq Cəfərzadə]] və [[İqrar Əliyev]]in "Azərbaycanın qədim tarixi üzrə oçerklər", [[Əbdülkərim Əlizadə]]nin "13–14 əsrlərdə Azərbaycanın ictimai-iqtisadi və siyasi tarixi", XIX–XX əsr Azərbaycan tarixinin öyrənilməsi üçün isə [[Əlisöhbət Sumbatzadə]]nin "Azərbaycanın Rusiya ilə birləşdirilməsi və onun mütərəqqi iqtisadi və mədəni nəticələri" və "XIX əsrdə Azərbaycan Sənayesi" əsərləri diqqətəlayiqdir. 50-ci illərin sonu—60-cı illərin əvvəllərində nəşr olunan 3 cildlik "Azərbaycan tarixi" (dörd kitabda) əsəri isə Azərbaycan tarixinin bütün mərhələlərini əhatə edirdi. [[Şirvanşahlar dövləti]] və [[Bakı şəhərinin tarixi]]nin öyrənilməsində isə [[Sara Aşurbəyli]] xüsusilə qeyd edilməlidir.{{sfn|Azərbaycan Milli Ensiklopediyası|2007|pp=650-652}}

== Həmçinin bax ==
* [[Azərbaycan arxeologiyası]]

== İstinadlar ==
{{İstinad siyahısı|3}}

== Ədəbiyyat ==
{{refbegin|3}}
* {{AME|xüsusi|}}
* ALTAYLI, S. (2023). İZZEDDİN HASANOĞLU’NUN "KİTAB-I SİRETÜ’N NEBİ" MESNEVİSİNDE HZ. ALİ CENKNAMELERİNİN İZLERİ. Karadeniz Araştırmaları, 20(77), 237–258. https://doi.org/10.56694/karadearas.1267678	
* {{Cite journal |last=Ağayeva |first=Sevinc |date=August 2021 |title=Traces of Folk Literature in the "Maqtal" of Yusuf Maddah in the 14th Century |url=http://dspace.khazar.org/bitstream/20.500.12323/5096/1/Traces%20of%20Folk%20Literature%20in%20the%20%e2%80%9cMaqtal%e2%80%9d%20of%20Yusuf%20Maddah%20in%20the%2014th%20Century.pdf |journal=Söylem Filoloji Dergisi |volume=6 |issue=2 |pages=476–481 |doi=10.29110/soylemdergi.935736 |s2cid=238833119 |issn=2548-0502 |access-date=2024-03-20 |archive-date=2023-06-18 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230618142025/http://dspace.khazar.org/bitstream/20.500.12323/5096/1/Traces%20of%20Folk%20Literature%20in%20the%20%E2%80%9CMaqtal%E2%80%9D%20of%20Yusuf%20Maddah%20in%20the%2014th%20Century.pdf |url-status=live }}
* {{cite book |last1=Bournoutian |first1=George |title=A History of Qarabagh: An Annotated Translation of Mirza Jamal Javanshir Qarabaghi's Tarikh-e Qarabagh |date=1994 |publisher=Mazda Publishers |isbn=978-1-56859-011-0}}
* {{cite book |last=HACISALİHOĞLU |first=FUAT |date=2012 |title=Azerbaycan'da tarihçilik |url=https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezDetay.jsp?id=8ox9i9apE_b1jd_bvGHjqw&no=B0MwxzNpUbplCJSuQCeAaQ |location=Ankara Üniversitesi |publisher= |page=378 |isbn= |author-link= |access-date=2024-03-22 |archive-date=2024-03-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240322063836/https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezDetay.jsp?id=8ox9i9apE_b1jd_bvGHjqw&no=B0MwxzNpUbplCJSuQCeAaQ |url-status=live }}
* Halil İnalcık (2011). Has-Bağçede ʿAyş u Tarab: Nedimler, Şairler, Mutribler. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
* {{cite journal |last=Hewsen |first=Robert H. |author-link=Robert H. Hewsen |date=1995 |title=Review: George A. Bournoutian, A History of Qarabagh: An Annotated Translation of Mirza Jamal Javanshir Qarabaghi's Tarikh-e Qarabagh |journal=Journal of the Society for Armenian Studies |publisher=Society for Armenian Studies |volume=6}}
* Karamustafa, Ali. (2021). [https://www.researchgate.net/publication/357223680_Reading_Nineteenth-Century_Persian_Histories_from_the_Caucasus/citation/download?_tp=eyJjb250ZXh0Ijp7ImZpcnN0UGFnZSI6InB1YmxpY2F0aW9uIiwicGFnZSI6InB1YmxpY2F0aW9uIn19 Reading Nineteenth-Century Persian Histories from the Caucasus]. 10.30687/978-88-6969-550-6/005.
* {{cite book |last=Kayaokay |first=İlyas |title=14. Asrın Yeni Keşfedilen İki Eseri: Hikâyet-i Yemâme / Sehâvet-i Imâm 'Ali |publisher=DBY Yayınları |year=2022 |isbn=978-625-7471-65-7 |language=tr |trans-title=Two Newly Discovered Works of the 14th Century: Hikâyet-i Yemâme / Sehâvet-i Imâm 'Ali |url=https://books.google.com/books?id=AZVkEAAAQBAJ |access-date=2024-03-20 |archive-date=2024-02-05 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240205080158/https://books.google.com/books?id=AZVkEAAAQBAJ |url-status=live }}
* Kramers, J. H. Müned̲j̲d̲j̲im Bas̲h̲i̊ // The Encyclopedia of Islam, New Edition, Volume VII: Mif–Naz. Leiden and New York: BRILL. 1993. 572–573. ISBN 90-04-09419-9.
* Гасанов М. Р. Очерки истории Табасарана. — Махачкала: Дагучпедгиз, 1994.
* [https://www.avetruthbooks.com/2023/07/orta-esr-ereb-menbelerinde-azerbaycan-tarixine-aid-materiallar-2005.html Orta əsr ərəb mənbələrində Azərbaycan tarixinə aid materiallar] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20230709145726/https://www.avetruthbooks.com/2023/07/orta-esr-ereb-menbelerinde-azerbaycan-tarixine-aid-materiallar-2005.html |date=2023-07-09 }}. Ərəbcədən tərcümə edən, ön söz, qeyd və şərhlərin müəllifləri: Z. Bünyadov, C. İsgəndərli, H. Əkbərov, S. Süleymanova, E. Ağayeva. Bakı: "Nurlan" NPM, 2005, 336 s.
* {{cite book |last=Meddāḥ |first=Yūsuf-i |title=Varqa Ve Gülşāh: A Fourteenth Century Anatolian Turkish Mes̲nevī |publisher=[[Brill Publishers|E. J. Brill]] |year=1976 |isbn=978-90-04-04742-6 |editor-last=Smith |editor-first=Grace Martin |url=https://books.google.com/books?id=EcUUAAAAIAAJ |ref={{harvid|Smith|1976}} |access-date=2024-03-20 |archive-date=2024-02-05 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240205080200/https://books.google.com/books?id=EcUUAAAAIAAJ |url-status=live }}
* Сумбатзаде А. Азербайджанская историография XIX–XX вв.. — Б., 1987. — С. 18–20:.
* {{cite journal |last1=Sümer |first1=Faruk |title=Azerbaycan'ın Türkleşmesi Tarihine Umumi Bir Bakış |journal=Belleten |date=20 iyul 1957 |volume=21 |issue=83 |pages=429–448 |url=https://dergipark.org.tr/tr/pub/ttkbelleten/issue/76333/1270294 |language=tr |issn=0041-4255 |access-date=2023-10-26 |archive-date=2023-10-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20231026065059/https://dergipark.org.tr/tr/pub/ttkbelleten/issue/76333/1270294 |url-status=live }}
* {{cite book
 | last        = Togan
 | first       = Zeki Velidi
 | date        = 1981
 | title       = Ümumi türk tarihine giriş (cilt I)
 | url         = 
 | location    = İstanbul
 | publisher   = Enderun Kitabevi
 | page        = 538
 | isbn        = 
 | author-link = 
}}
* YÜKSELEN PELER, G. (2016). Bakü’de Bulunan Üç Derbendnâme Nüshası Üzerine. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 30(41), 97–108.	
* {{kitab3|müəllif=Yaqub Babayev|başlıq=ANA DİLLİ AZƏRBAYCAN ƏDƏBİYYATININ TƏŞƏKKÜLÜ VƏ EPİK ŞEİRİN İNKİŞAFI (XIII-XIV ƏSRLƏR)|link=|cavabdeh=|yer=Bakı|nəşriyyat=ADPU|il=2008|cild=|səhifə=128|səhifələr=|isbn=|doi=|ref=Babayev|hissə=}}
* {{kitab3|müəllif=Şaməddin Xəlilov, Məmməd Adilov|başlıq=Mustafa Zərir. Yusif və Züleyxa|link=http://anl.az/el/z/zm_y&z.pdf|cavabdeh=|yer=Bakı|nəşriyyat=Şərq-Qərb|il=2006|cild=|səhifə=128|səhifələr=|isbn=9952-34-016-8|doi=|ref=Xəlilov, Adilov|hissə=}}
* {{cite book |last=Mustafayev |first=Shahin |date=2021 |title=GENEALOGICAL LEGENDS AS A REFLECTION OF THE HISTORICAL MEMORY OF THE ANCIENT OGHUZES |url=https://www.academia.edu/45613021/%D0%93%D0%B5%D0%BD%D0%B5%D0%B0%D0%BB%D0%BE%D0%B3%D0%B8%D1%87%D0%B5%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B5_%D0%BF%D1%80%D0%B5%D0%B4%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D1%8F_%D0%BA%D0%B0%D0%BA_%D0%BE%D1%82%D1%80%D0%B0%D0%B6%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5_%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%87%D0%B5%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9_%D0%BF%D0%B0%D0%BC%D1%8F%D1%82%D0%B8_%D0%B4%D1%80%D0%B5%D0%B2%D0%BD%D0%B8%D1%85_%D0%BE%D0%B3%D1%83%D0%B7%D0%BE%D0%B2_Genealogical_legends_as_a_reflection_of_the_historical_memory_of_the_ancient_Oghuzes_ |location= |publisher=НАРОДЫ И РЕЛИГИИ ЕВРАЗИИ. Том 26, №1 |page=82-96 |isbn= |author-link= |access-date=2024-03-25 |archive-date=2024-03-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240325072752/https://www.academia.edu/45613021/%D0%93%D0%B5%D0%BD%D0%B5%D0%B0%D0%BB%D0%BE%D0%B3%D0%B8%D1%87%D0%B5%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B5_%D0%BF%D1%80%D0%B5%D0%B4%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D1%8F_%D0%BA%D0%B0%D0%BA_%D0%BE%D1%82%D1%80%D0%B0%D0%B6%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5_%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%87%D0%B5%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9_%D0%BF%D0%B0%D0%BC%D1%8F%D1%82%D0%B8_%D0%B4%D1%80%D0%B5%D0%B2%D0%BD%D0%B8%D1%85_%D0%BE%D0%B3%D1%83%D0%B7%D0%BE%D0%B2_Genealogical_legends_as_a_reflection_of_the_historical_memory_of_the_ancient_Oghuzes_ |url-status=live }}
* Atabay, T. (2024). [https://dergipark.org.tr/en/pub/surekdergi/issue/85380/1488015#article_cite Safevi Tarikatının İlk Türkçe Kaynaklarından ‘Akā’İd-i Evliyā’-i Seb’a] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20240706060700/https://dergipark.org.tr/en/pub/surekdergi/issue/85380/1488015#article_cite |date=2024-07-06 }}. SÜREK Alevilik — Bektaşilik Ve Kültür Araştırmaları Dergisi(2), 79–101.
* Albayrak Sak, V. (2023). [https://dergipark.org.tr/en/pub/tsadergisi/issue/76479/753646 ŞÜKRÎ-İ BİTLİSÎ SELİMNÂMESİNDE LALE VE LALEZÂRA DAİR]. Türkiye Sosyal Araştırmalar Dergisi, 27(1), 203–214.	
{{refend}}

== Əlavə oxu ==
* Boeschoten, Hendrik. [https://www.barnesandnoble.com/w/alexander-stories-in-ajami-turkic-hendrik-boeschoten/1119002234 Alexander Stories in Ajami Turkic]. Wiesbaden: Harrasowitz, 2009.
{{Azərbaycan tarixinə aid mənbələr}}
{{Azərbaycan dili}}
[[Kateqoriya:Azərbaycanda elm və texnologiya]]
[[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatı]]
[[Kateqoriya:Azərbaycan tarixi]]