Azərbaycanlılar üçün mənbəyə bax

{{digər mənalar|"Azəri" və "Azərilər" bura istiqamətləndirilir. Digər istifadə formaları üçün [[Azəri (dəqiqləşdirmə)]] səhifəsinə baxın}}
{{Xalq
|adı           = Azərbaycanlılar
|şəkil         = [[Fayl:Azerigirls.JPG|250px]]
|şəklin izahı  = [[Azərbaycan milli geyimləri|Ənənəvi geyimdə]] azərbaycanlı qızlar.
|ümumi sayı    = 35<ref name="world-enc-cul-day-l">Azerbaijanis, page 70. // Worldmark Encyclopedia of Cultures & Daily Life{{oq|en|Population: Estimated '''55-65 million''' worldwide: Republic of Azerbaijan, 8.2 million; Iran, estimated 36 million; Georgia, Dagestan, Russia, China, Iraq, Germany, Sweden, United Kingdom, Canada, United States and Australia (Bu məlumat 2006-cı ilin olduğu uçun 2017-ci ilədək əhalinin artım tempini nəzərə alsaq ümumi say 40-45 miliona bərabərdir).}}</ref> – 45<ref name="az-mil-ens-379">Diaspor, səhifə 379. // [[Azərbaycan Milli Ensiklopediyası]]. 25 cilddə. Məsul katib akademik [[Tofiq Nağıyev|T. M. Nağıyev]]. [https://www.ebooks.az/az/book/hJTyWQZD?fb_action_ids=699610220157828&fb_action_types=og.likes "Azərbaycan" cildi] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20160310020453/http://www.ebooks.az/book_hJTyWQZD.html?fb_action_ids=699610220157828&fb_action_types=og.likes |date=2016-03-10 }}. Bakı: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi, 2007, 884 səhifə. ISBN 9789952441017{{oq|az|Azərbaycan Respublikası da daxil olmaqla dünyanın 70–dək ölkəsində təqr. 35 milyona yaxın azərbaycanlı yaşayır(Bu məlumat 2006-2007-cı ilin olduğu uçun 2017-ci ilədək əhalinin artım tempini nəzərə alsaq ümumi say 40-45 miliona bərabərdir).}}</ref> milyon
|ərazi1        = {{IRN}}
|sayı1         = 15-30 milyon <br>20-30%
|ref1          = (2015)<ref>İran. — Azeris, page 123. // [https://books.google.ru/books?id=9RczLBZxtogC&dq=9780761476801&hl=ru&source=gbs_navlinks_s Peoples of Western Asia] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20160306143643/https://books.google.ru/books?id=9RczLBZxtogC&dq=9780761476801&hl=ru&source=gbs_navlinks_s |date=2016-03-06 }}. ISBN 9780761476801</ref><ref>Major Ethnic Minority Groups. — Azeris, page 5. // [https://books.google.ru/books?id=6Oh9MbQX8dEC&dq=9781437938067&hl=ru&source=gbs_navlinks_s Iran: Ethnic and Religious Minorities] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20160306142801/https://books.google.ru/books?id=6Oh9MbQX8dEC&dq=9781437938067&hl=ru&source=gbs_navlinks_s |date=2016-03-06 }}. Author: Hussein D. Hassan. [[:en:Collingdale, Pennsylvania|Collingdale]]: [http://www.dianepublishing.net DIANE Publishing] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20150316211812/http://www.dianepublishing.net/ |date=2015-03-16 }}, 2010, 11 pages. ISBN 9781437938067</ref><ref>Appendix: The Azerbaijani Population, page 224. // [https://books.google.az/books?id=sHKSh_XltKMC&lr=&redir_esc=y Borders and Brethren: Iran and the Challenge of Azerbaijani Identity.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20200925170125/https://books.google.az/books?id=sHKSh_XltKMC&lr=&redir_esc=y |date=2020-09-25 }} Author: [[:en:Brenda Shaffer|Brenda Shaffer]]. [[:en:Cambridge, Massachusetts|Cambridge]]: [[:en:MIT Press|MIT Press]], 2002, XIII+248 pages. ISBN 978-0262692779{{oq|en|Taking into account the significant Azerbaijani population that lives outside the Azerbaijani provinces, especially in Tehran, as well as the tribal Turkic population, it seems that the Azerbaijanis comprise between one-fourth and one-third of İran, or approximatelly 20 million.}}</ref><ref>[http://books.google.com/books?ei=dRRaTdbGJt2qhAeFu-DgDQ&ct=result&id=YJwsAQAAIAAJ&dq=30+million+South+Azerbaijan&q=30-35 The Continuum political encyclopedia of the Middle East] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140112001858/http://books.google.com/books?ei=dRRaTdbGJt2qhAeFu-DgDQ&ct=result&id=YJwsAQAAIAAJ&dq=30+million+South+Azerbaijan&q=30-35 |date=2014-01-12 }} by Avraham Sela Publisher: Continuum International Publishing Group; Rev Upd edition (October 2002) ISBN 0-8264-1413-3 ISBN 978-0-8264-1413-7</ref>
|ərazi2        = {{AZE}}
|sayı2         = 8,172 milyon <br>91.6 %
|ref2          = (2009)<ref>[https://www.stat.gov.az/source/demoqraphy/ap/?lang=az Azərbaycan Respublikası | Əhalinin milli tərkibi] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20211023111500/https://www.stat.gov.az/source/demoqraphy/ap/?lang=az |date=2021-10-23 }}{{ref-az}} stat.gov.az</ref><ref group=q>[[Azərbaycan əhalisinin siyahıyaalınması (2009)|13 – 22 aprel, 2009 – cu il siyahıyaalınması]]na əsasən Azərbaycanın 8.922.447 nəfər olan (de – yuri) daimi əhalisinin 8.172.809 nəfərini və ya 91.60%–ini Azərbaycanlılar təşkil edir. [[Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsi]]nin 13 aprel 2015 – ci ildə elan etdiyi məlumata görə 1 aprel 2015 – ci il tarixinə olan cari hesablamalara əsasən Azərbaycan əhalisi [https://web.archive.org/web/20150706194452/http://www.stat.gov.az/news/?id=2736 9.611.700 nəfər] təşkil edir. Bu iki məlumata əsasən hesablama aparılarsa 1 aprel 2015 – ci il tarixinə Azərbaycan əhalisinin təxminən 8.804.300 nəfərini azərbaycanlılar təşkil edir.</ref>
|ərazi3        = {{IRQ}}
|sayı3         = 4,55 milyon <br>13 %
|ref3          = (2015)<ref>Gamming, Jenny. They have a flag-but no country " in Swedish Expressen, 17 Aug. 1997. (Viewed 16 Aug. 1999). Unrepresented Nations & Peoples Organisation web site. Translated by SSF/Goran Hansson.</ref>
|ərazi4        = {{Flaqifikasiya|Türkiyə}}
|sayı4         = 3 milyon <br>3.0 %
|ref4          = (2015)<ref group=q>[[Britannika Ensiklopediyası]]na əsasən Türkiyə əhalisi içində [[Türkiyə azərbaycanlıları|azərbaycanlılar]]ın nisbəti 1% – dir. Türkiyə Statistika Qurumunun 28 yanvar 2015 – ci ildə elan etdiyi məlumata görə 31 dekabr 2014 – cü il tarixinə olan cari hesablamalara əsasən Türkiyə əhalisi [http://www.tuik.gov.tr/HbGetirHTML.do?id=18616 77.695.904 nəfər] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20150901141158/http://www.tuik.gov.tr/HbGetirHTML.do?id=18616 |date=2015-09-01 }} təşkil edir. Bu iki məlumata əsasən hesablama aparılarsa 1 yanvar 2015 – ci il tarixinə Türkiyə əhalisinin təxminən 777 min nəfərini azərbaycanlılar təşkil edir.</ref>
|ərazi5        = {{RUS}}
|sayı5         = 603,070 <br>0.42 %
|ref5          = (2010)
|ərazi6        = {{GEO}}
|sayı6         = 233,024 <br>6.51 %
|ref6          = (2014)<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://pop-stat.mashke.org/georgia-ethnic-loc2014.htm |access-date=2021-11-16 |archive-date=2018-11-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20181104125931/http://pop-stat.mashke.org/georgia-ethnic-loc2014.htm |url-status=live }}</ref><ref name="Этно2014">{{cite web|url=http://census.ge/files/results/english/17_Total%20population%20by%20regions%20and%20ethnicity.xls|title=Национальный состав по краям Грузии (Total population by regions and ethnicity)|subtitle=[http://census.ge/en/results/census Итоги переписи населения Грузии 2014 года (2014 GENERAL POPULATION CENSUS RESULTS)]|publisher=Национальная статистическая служба Грузии|accessdate=2016-04-28|lang=en|archive-date=2016-08-08|archive-url=https://web.archive.org/web/20160808174812/http://census.ge/files/results/english/17_Total%20population%20by%20regions%20and%20ethnicity.xls|url-status=live}}</ref> — 560,000{{Mənbə göstərin}}
|ərazi7        = {{AFG}}
|sayı7         = 286 min <br>1.0 %
|ref7          = (2015)<ref group=q>Əfqanıstan əhalisinin təxminən 1%–ini [[qızılbaş]]lar təşkil edir (İstinad olaraq bax: Social Structure. — Ethnic Groups, page 104. // [https://books.google.ru/books?id=X0CLyC39MEgC&dq=qizilbash+afghanistan&hl=ru&source=gbs_navlinks_s Afghanistan: A Country Study] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20160130085629/https://books.google.ru/books?id=X0CLyC39MEgC&dq=qizilbash+afghanistan&hl=ru&source=gbs_navlinks_s |date=2016-01-30 }}. Editors: Richard F. Nyrop, Donald M. Seekins. [[:en:Baton Rouge, Louisiana|Baton Rouge]]: Claitor's Law Books and Publishing Division, 2001, 226 pages. ISBN 9781579807443). Əfqanıstan Mərkəzi Statistika Təşkilatının 21 mart 2015–ci ilə olan məlumatına əsasən ölkə əhalisinin sayı ([https://web.archive.org/web/20150722125504/http://cso.gov.af/Content/files/%D8%AA%D8%AE%D9%85%DB%8C%D9%86%20%D9%86%D9%81%D9%88%D8%B3/%D8%AA%D8%AE%D9%85%DB%8C%D9%86%20%D9%86%D9%81%D9%88%D8%B3%20%D8%B3%D8%A7%D9%84%20%20%D8%A8%D9%87%20%D8%AA%D9%81%DA%A9%DB%8C%DA%A9%20%D9%88%D9%84%D8%A7%DB%8C%D8%A7%D8%AA%20%20%D8%A8%D9%87%20%D8%B3%D9%87%20%D9%84%D8%B3%D8%A7%D9%86%20%201394.xlsx 27.101.365] nəfəri oturaq və təxminən 1.5 milyon nəfəri köçəri olmaqla) 28.6 milyondan çoxdur. Bu iki məlumata əsasən hesablama aparılarsa Əfqanıstanda qızılbaşların sayı təxminən 286 mindən artıqdır.</ref>
|ərazi8        = '''[[Azərbaycan diasporu|Diaspora]]'''
|sayı8         = 
|ref8          = 
|ərazi9        = {{KAZ}}
|sayı9         = 115 min <br>0.57 %
|ref9          = (2021)<ref group=q>25 fevral – 6 mart 2009–cu il siyahıyaalınmasına əsasən 16.009.597 nəfər olan Qazaxıstan əhalisinin 85.292 nəfəri və ya 0.53%–i azərbaycanlılar olmuşdur. Qazaxıstan Respublikası Statistika Agentliyinin 1 yanvar 2014–cü il tarixinə olan cari hesablamalarına əsasən 17.160.774 nəfər olan ölkə əhalisinin [http://stat.gov.kz/getImg?id=ESTAT081783 98.646] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20150428181945/http://stat.gov.kz/getImg?id=ESTAT081783 |date=2015-04-28 }} (≈ 99 min) nəfərini və ya 0.57%–ini azərbaycanlılar təşkil edir.</ref>
|ərazi10       = {{UKR}}
|sayı10        = 45 min <br>0.09 %
|ref10         = (2001)<ref group=q>[http://unstats.un.org/unsd/demographic/sources/census/censusdates.htm 5 dekabr 2001–ci il] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20150509222930/http://unstats.un.org/unsd/demographic/sources/census/censusdates.htm |date=2015-05-09 }} siyahıyaalınmasına əsasən 38.240.902 nəfər olan Ukrayna əhalisinin [http://2001.ukrcensus.gov.ua/results/nationality_population/nationality_popul1/select_5/?data1=1&box=5.1W&rz=1_1&rz_b=2_1&k_t=00&botton=cens_db 45.176 nəfərini] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20160424235026/http://2001.ukrcensus.gov.ua/results/nationality_population/nationality_popul1/select_5/?data1=1&box=5.1W&rz=1_1&rz_b=2_1&k_t=00&botton=cens_db |date=2016-04-24 }} (≈ 45 min) və ya 0.09%–ni azərbaycanlılar təşkil edir.</ref>
|ərazi11       = {{TKM}}
|sayı11        = 36,586 <br>0.82 %
|ref11         = (1995)<ref>{{cite web|url=http://asgabat.net/turkmenistan/itogi-vseobschei-perepisi-naselenija-turkmenistana-po-nacionalnomu-sostavu-v-1995-godu.html|title=Итоги всеобщей переписи населения Туркменистана по национальному составу в 1995 году — '''asgabat.net'''|publisher=|accessdate=18 may 2015|archive-date=10 March 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160310001057/http://asgabat.net/turkmenistan/itogi-vseobschei-perepisi-naselenija-turkmenistana-po-nacionalnomu-sostavu-v-1995-godu.html|url-status=dead}}; .</ref>
|ərazi12       = {{UZB}}
|sayı12        = 36 min <br>0.15 %
|ref12         = (2000)<ref group=q>12–19 yanvar 1989–cu il siyahıyaalınmasına əsasən 19.810.077 nəfər olan Özbəkistan əhalisinin [http://demoscope.ru/weekly/ssp/sng_nac_89.php?reg=4 44.410] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20120106212632/http://demoscope.ru/weekly/ssp/sng_nac_89.php?reg=4 |date=2012-01-06 }} nəfərini və ya 0.22 %–ini azərbaycanlılar təşkil edirdi. 2000–ci ilə olan təxminə əsasən 24.430.192 nəfər (İstinad olaraq bax: Узбеки. — Археология узбекской идентичности. — Формирование современной узбекской идентичности. — (автор А. Ильхамов) Постсоветские реалии, стр. 302. // Этнический атлас Узбекистана. Ответственный редактор Алишер Ильхамов. Ташкент: Совместное издание «ИООФС – Узбекистан» и ЛИА «Р. Элинина», 2002, 451 стр.  ISBN 9785862800104) olan ölkə əhalisinin 35.848 (≈ 36 min) nəfəri və ya 0.15%–ini azərbaycanlılar təşkil edir (İstinad olaraq bax: Этнические меньшинства. — (авторы Л. И. Жукова и Ю. Ф. Буряков) Азербайджанцы, стр. 15. // Этнический атлас Узбекистана. Ответственный редактор Алишер Ильхамов. Ташкент: Совместное издание «ИООФС – Узбекистан» и ЛИА «Р. Элинина», 2002, 451 стр.  ISBN 9785862800104).</ref>
|ərazi13       = {{GER}}
|sayı13        = 26.270
|ref13         = (2018)<ref>[https://www.destatis.de/DE/Themen/Gesellschaft-Umwelt/Bevoelkerung/Migration-Integration/Publikationen/Downloads-Migration/auslaend-bevoelkerung-2010200187004.pdf?__blob=publicationFile www.destatis.de] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20210714130835/https://www.destatis.de/DE/Themen/Gesellschaft-Umwelt/Bevoelkerung/Migration-Integration/Publikationen/Downloads-Migration/auslaend-bevoelkerung-2010200187004.pdf?__blob=publicationFile |date=2021-07-14 }} Ausländische Bevölkerung</ref>
|ərazi14       = {{KGZ}}
|sayı14        = 16.745
|ref14         = (2009)<ref>[http://www.stat.kg/stat.files/din.files/census/5010003.pdf www.stat.kg] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20131113151445/http://www.stat.kg/stat.files/din.files/census/5010003.pdf |date=2013-11-13 }} 5.01.00.03 Национальный состав населения Периодичность</ref>
|ərazi15       = 
|sayı15        = 
|ref15         = 
|ərazi16       = 
|sayı16        = 
|ref16         = 
|ərazi17       = 
|sayı17        = 
|ref17         = 
|ərazi18       = 
|sayı18        = 
|ref18         = 
|ərazi20       = 
|sayı20        = 
|ref20         = 
|ərazi21       = 
|sayı21        = 
|ref21         = 
|ərazi22       = 
|sayı22        = 
|ref22         = 
|ərazi23       = 
|sayı23        = 
|ref23         = 
|ərazi24       = 
|sayı24        = 
|ref24         = 
|dili          = [[Azərbaycan dili]]
|dini          = Əsasən [[İslam]] (əksəriyyət [[Şiə|Şiə İslam]]ı,<ref>{{cite book|title=Russia & Eurasia Facts & Figures Annual|author=Robertson, Lawrence R.|year=2002|publisher=Academic International Press|isbn=978-0-87569-199-2|page=210|url=https://books.google.com/books?id=ye1oAAAAMAAJ|access-date=20 June 2015|archive-date=20 March 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150320162646/http://books.google.com/books?id=ye1oAAAAMAAJ|url-status=live}}</ref> azlıq [[Sünni|Sünni İslam]]ı, həmçinin [[Azərbaycan sufizmi|sufizm]]), [[Azərbaycanlılarda xalq dini|Xalq dini]],<ref>Aliyeva, Lala. (2013). Vernacular Islam in Azerbaijan. Humanities and Social Sciences Review, CD-ROM. ISSN: 2165–6258. 2. 145–151.</ref><ref>Cornell, S. E. (2006) The Politicization of Islam in Azerbaijan. Central Asia-Caucasus Institute & Silk Road Studies Program, Washington DC.</ref><ref>Nuruzade, Shahla. (2016). RELIGIOUS VIEWS IN MODERN AZERBAIJAN. Theoretical & Applied Science. 43. 151–157. 10.15863/TAS.2016.11.43.28.</ref> [[Bəhailik]]<ref>{{cite book|url=https://archive.org/details/azerbaijan00king |url-access=registration|page=[https://archive.org/details/azerbaijan00king/page/79 79]|title=Azerbaijan|publisher=Marshall Cavendish|access-date=18 March 2015|isbn=9780761420118|last1=King|first1=David C.|year=2006}}</ref>
|qohum xalqlar = [[Türklər]], [[türkmənlər]]
|qeyd          = 
|mənşəyi       = [[Oğuz türkləri]], [[səlcuqlar]],<ref>{{cite web|url=https://books.google.ru/books?hl=ru&id=s-nVAAAAMAAJ&dq=%D0%BE%D0%B3%D1%83%D0%B7%D0%BE-%D1%81%D0%B5%D0%BB%D1%8C%D0%B4%D0%B6%D1%83%D0%BA%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F|title=Алтайская семья языков и ее изучение|author=[[Nikolay Baskakov]]|date=1981|publisher=[[Elm (nəşriyyat, SSRİ)]]|page=17|access-date=2022-07-05|archive-date=2022-04-27|archive-url=https://web.archive.org/web/20220427141651/https://books.google.ru/books?hl=ru&id=s-nVAAAAMAAJ&dq=%D0%BE%D0%B3%D1%83%D0%B7%D0%BE-%D1%81%D0%B5%D0%BB%D1%8C%D0%B4%D0%B6%D1%83%D0%BA%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F|url-status=live}}{{ref-ru}}</ref> [[xəzərlər]]<ref name="X" />
}}
'''Azərbaycanlılar'''<ref>{{ASE|1|180}}</ref><ref name="harvard">Stephan Thernstrom, Ann Orlov, Oscar Handlin. [http://books.google.com/books?pg=PA171 ''Harvard Encyclopedia of American ethnic groups'', Harvard University Press, 1981, p. 171] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20150320155438/http://books.google.com/books?pg=PA171 |date=2015-03-20 }}, quote: ''In their homeland the Azerbaijanis, or Azeri Turks as they are sometimes called…''</ref> ({{Dil-az2|آذربایجانلیلار}}), '''Azərbaycan türkləri''',<ref>Audrey L. Altstadt. [https://www.avetruthbooks.com/2017/11/audrey-l-altstadt-azerbaijani-turks-1992.html The Azerbaijani Turks: power and identity under Russian rule] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20220521053048/https://www.avetruthbooks.com/2017/11/audrey-l-altstadt-azerbaijani-turks-1992.html|date=2022-05-21}}. Series: Hoover Institution Press Publication 410. Stanford, CA: Hoover Institution Press, Stanford University, 1992, 331 p. ISBN 0817991824</ref> '''azəri türkləri'''<ref>{{Cite web |url=https://525.az/news/92101-azeri-sozunden-imtina-etmeliyikmi |title="Azəri" sözündən imtina etməliyikmi?! |access-date=2024-08-21 |archive-date=2024-07-27 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240727072702/https://525.az/news/92101-azeri-sozunden-imtina-etmeliyikmi |url-status=live }}</ref><ref>{{Cite web |url=https://modern.az/news/28701/azerbaycan-turkculuyu-ideyasi-xix-ehmed-ceferolu/ |title=Azərbaycan türkçülüyü ideyası - XIX: Əhməd Cəfəroğlu |access-date=2024-08-21 |archive-date=2024-02-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240210141353/https://modern.az/news/28701/azerbaycan-turkculuyu-ideyasi-xix-ehmed-ceferolu/ |url-status=live }}</ref><ref>{{Cite web |url=https://azertag.az/xeber/alban_kilseleri___tariximizin_qedim_izleri-1659947 |title=Alban kilsələri – tariximizin qədim izləri |access-date=23 avqust 2024 |archive-date=23 avqust 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240823095431/https://azertag.az/xeber/alban_kilseleri___tariximizin_qedim_izleri-1659947 |url-status=live }}</ref> və ya '''azərilər'''<ref name="AZERBAIJAN" /> ({{Dil-az2|آذریلر}}) — əsasən [[İran]]ın şimal-qərbini əhatə edən [[Cənubi Azərbaycan]]da və [[Azərbaycan|Azərbaycan Respublikası]]nda yaşayan [[Türk xalqları|türk xalqı]].<ref>{{cite book|author=Svante E. Cornell|title=Azerbaijan Since Independence|url=https://books.google.com/books?id=TaZzCQAAQBAJ&pg=PA7|date=20 May 2015|publisher=Routledge|isbn=978-1-317-47621-4|page=7|access-date=7 June 2018|archive-date=17 May 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160517094253/https://books.google.com/books?id=TaZzCQAAQBAJ&pg=PA7|url-status=live}}</ref><ref>{{cite book|author=Barbara A. West|title=Encyclopedia of the Peoples of Asia and Oceania|url=https://books.google.com/books?id=pCiNqFj3MQsC&pg=PA68|date=1 January 2009|publisher=Infobase Publishing|isbn=978-1-4381-1913-7|page=68|access-date=7 June 2018|archive-date=24 June 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160624165755/https://books.google.com/books?id=pCiNqFj3MQsC&pg=PA68|url-status=live}}</ref><ref>{{cite book|author=James Minahan|title=Encyclopedia of the Stateless Nations: S-Z|url=https://books.google.com/books?id=Zu5GpDby9H0C&pg=PA1766|date=1 January 2002|publisher=Greenwood Publishing Group|isbn=978-0-313-32384-3|page=1766|access-date=7 June 2018|archive-date=29 June 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160629183744/https://books.google.com/books?id=Zu5GpDby9H0C&pg=PA1766|url-status=live}}</ref><ref>{{Cite news|url=https://www.britannica.com/topic/Azerbaijani-people|title=Azerbaijani people|newspaper=[[Encyclopædia Britannica]]|access-date=2016-11-03|archive-date=2014-10-06|archive-url=https://web.archive.org/web/20141006093258/http://www.britannica.com/EBchecked/topic/46833/Azerbaijani|url-status=live}}</ref>

[[Azərbaycan]] və [[İran]]dan başqa, həm də indiki [[Rusiya]] ([[Dağıstan]]), [[Gürcüstan]] ([[Borçalı mahalı|Borçalı]]), [[Türkiyə]] ([[Qars]] və [[İğdır]]) və [[İraq]] ərazisində yaşayırlar. [[Antropologiya|Antropoloji]] cəhətdən [[Avropoid]] irqinin [[Kaspi yarımtipi|Kaspi tipi]]nə aiddirlər. [[Azərbaycan dili]]ndə danışırlar. Dindarları əsasən [[İslam]] dininin [[Şiəlik|şiə]] təriqətindədirlər (yalnız [[Cəfərilik|Cəfəri məzhəbi]]ndə). Müasir Azərbaycan etnosunun [[Cənubi Qafqaz]] və Şimal-Qərbi [[İran]] ərazisində formalaşması prosesi çoxəsrlik bir proses olmuş və əsasən, [[XV əsr]]in sonlarında başa çatmışdır.<ref name="АИ">[http://www.kulichki.com/~gumilev/HE2/he2510.htm История Востока. В 6 т. Т. 2. Восток в средние века.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20130314163135/http://www.kulichki.com/~gumilev/HE2/he2510.htm|date=2013-03-14}} М., "Восточная литература", 2002. ISBN 5-02-017711-3</ref> 

== Məskunlaşma ==
{{Əsas|Azərbaycanlıların məskunlaşması}}
Azərbaycanlılar saylarının çoxluğuna görə [[Qafqaz]]da birinci, Gürcüstan və İranda<ref name="CIA Ethnic groops">{{cite web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2075.html|title=Field Listing :: Ethnic groups|work=[[The World Factbook]]|publisher=[[MKİ]]|lang=en|accessdate=2012-05-23|archive-date=2019-01-06|archive-url=https://web.archive.org/web/20190106010801/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2075.html|url-status=dead}}</ref> isə ikinci xalqdır. [[Azərbaycan]]ın özündə isə 10,1 milyona yaxın (2019) azərbaycanlı yaşayır (ölkə əhalisinin 93,6%-i).<ref name="Azer2009">{{Cite web |title=Azərbaycan əhalisinin 1979, 1989, 1999, 2009-cu illər siyahıyaalınması |url=http://www.azstat.org/statinfo/demoqraphic/en/AP_/1_5.xls |access-date=2012-11-30 |archive-date=2012-11-30 |archive-url=https://web.archive.org/web/20121130101713/http://www.azstat.org/statinfo/demoqraphic/en/AP_/1_5.xls |url-status=live }}</ref>

[[İran]]da azərbaycanlılar əsasən, [[Qərbi Azərbaycan ostanı|Qərbi Azərbaycan]], [[Şərqi Azərbaycan ostanı|Şərqi Azərbaycan]], [[Ərdəbil ostanı|Ərdəbil]]<ref name="iranazerbaijanis">{{Cite web |title=Iran. Azarbaijanis |url=http://lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd%2Fcstdy%3A%40field%28DOCID+ir0052%29 |access-date=2014-11-18 |archive-date=2020-01-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200125044513/http://lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd%2Fcstdy%3A%40field%28DOCID+ir0052%29 |url-status=live }}</ref> və [[Zəncan ostanı|Zəncan]]<ref name="iranazerbaijanis" /> ostanlarında çoxluq təşkil edirlər. Həmçinin, [[Kürdüstan ostanı]]nın şərq rayonlarında ([[Qürvə]] şəhəri yaxınlığındakı kəndlərdə),<ref>[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/322153/Kordestan Kordestan в Британнике] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20131022020507/http://www.britannica.com/EBchecked/topic/322153/Kordestan |date=2013-10-22 }}{{ref-en}}</ref> [[Həmədan ostanı]]nda<ref name="iranazerbaijanis" /><ref>{{Cite web |title=hamedanmiras.ir |url=http://www.hamedanmiras.ir/en_site/mardom-zaban.htm |access-date=2014-11-18 |archive-date=2006-04-06 |archive-url=https://web.archive.org/web/20060406032146/http://www.hamedanmiras.ir/en_site/mardom-zaban.htm |url-status=dead }}</ref> və [[Qəzvin ostanı]]nın şimal rayonlarında yaşayırlar.<ref name="iranazerbaijanis" /> [[Tehran]], [[Kərəc]] və [[Məşhəd]] şəhərlərində də böyük azərbaycanlı icmaları var. [[İran azərbaycanlıları|İranda yaşayan azərbaycanlıların]] ümumi sayı, müxtəlif hesablamalara görə, 20–30 milyon nəfərdir.<ref name="ethno_report">{{Cite web |title=Ethnologue report for language code: azb<!-- Название сгенерировано ботом --> |url=http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=azb |access-date=2014-11-19 |archive-date=2013-02-13 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130213175750/http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=azb |url-status=live }}</ref><ref name=autogenerated2>{{Cite web |title=UNPO — Southern Azerbaijan<!-- Название сгенерировано ботом --> |url=http://www.unpo.org/content/view/7884/144/ |access-date=2009-04-16 |archive-date=2010-06-03 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100603023623/http://www.unpo.org/content/view/7884/144/ |url-status=live }}</ref><ref name=autogenerated1>{{Cite web |title=Islamic Fundamentalism In Azerbaijan: Myth Or Reality? — The Jamestown Foundation<!-- Название сгенерировано ботом --> |url=http://www.jamestown.org/single/?no_cache=1&tx_ttnews%5Btt_news%5D=27947 |access-date=2014-11-19 |archive-date=2011-08-09 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110809122203/http://www.jamestown.org/single/?no_cache=1 |url-status=live }}</ref><ref>{{Cite web |title=Southern Azerbaijan |url=http://www.unpo.org/content/view/7884/144/ |access-date=2009-04-16 |archive-date=2010-06-03 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100603023623/http://www.unpo.org/content/view/7884/144/ |url-status=live }}</ref><ref>{{Cite web |title=IRAN’S AZERI QUESTION: WHAT DOES IRAN’S LARGEST ETHNIC MINORITY WANT? Afshin Molavi:4/15/03 A EurasiaNet Commentary |url=http://www.eurasianet.org/departments/culture/articles/eav041503.shtml |access-date=2009-04-30 |archive-date=2017-10-06 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171006162308/http://www.eurasianet.org/departments/culture/articles/eav041503.shtml |url-status=dead }}</ref>

[[Rusiya]]da azərbaycanlılar [[Dağıstan]]ın cənubunda [[Dağıstan azərbaycanlıları|yaşayırlar]]. Dağıstanda yaşayan azərbaycanlıların ümumi sayı [[Ümumrusiya əhalinin siyahıya alınması (2010)|2010-cu il siyahıyaalmasına]] görə 130,9 min nəfər olmuşdur. Dağıstanda azərbaycanlılar azsaylı yerli xalqlardan biri kimi rəsmən tanınmışlar.<ref name="Постановление">{{cite web|url=http://lawru.info/base89/part7/d89ru7364.htm|title=ПОСТАНОВЛЕНИЕ ГОССОВЕТА РЕСПУБЛИКИ ДАГЕСТАН ОТ 18.10.2000 N 191 О КОРЕННЫХ МАЛОЧИСЛЕННЫХ НАРОДАХ РЕСПУБЛИКИ ДАГЕСТАН|publisher=lawru.inf|archiveurl=https://www.webcitation.org/61CUWRkhi?url=http://lawru.info/base89/part7/d89ru7364.htm|archivedate=2011-08-25|access-date=2014-11-19|url-status=live}}</ref> Hal-hazırda onlar Dağıstanın [[Dərbənd rayonu]]nda çoxluq təşkil edirlər (58 %) və həm də kompakt şəkildə [[Tabasaran rayonu|Tabasaran]] (18 %), [[Qızılyar rayonu|Qızılyar]] (2,35 %) və [[Rutul rayonu|Rutul]] (1,56 %) rayonlarında yaşayırlar.<ref name="Даг2010">{{Cite web |title=Перепись 2010 года. Дагстат. Том 3 |url=http://dagstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/dagstat/resources/cafa4e00421f0cb8805fcc2d59c15b71/%D0%92%D0%9F%D0%9D+%D1%82%D0%BE%D0%BC3.rar |access-date=2014-11-18 |archive-date=2017-10-11 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171011191513/http://dagstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/dagstat/resources/cafa4e00421f0cb8805fcc2d59c15b71/%D0%92%D0%9F%D0%9D+%D1%82%D0%BE%D0%BC3.rar |url-status=dead }}</ref> Azərbaycanlıların sovet dövründəki ölkədaxili miqrasiya prosesi, Azərbaycandan və keçmiş SSRİ-nin digər respublikalarından postsovet emiqrasiyası ona gətirib çıxarıb ki, bu gün azərbaycanlılar az, yaxud çox dərəcədə Rusiyanın əksər regionlarında məskunlaşıblar. [[Rusiya azərbaycanlıları|Rusiyada yaşayan azərbaycanlılar]]ın ümumi sayı [[Ümumrusiya əhalinin siyahıya alınması (2002)|2002-ci il siyahıyaalmasına]]<ref name="perepis2002.ru">{{cite web|author=|datepublished=|url=http://www.perepis2002.ru/content.html?id=11&docid=10715289081463|title=Всероссийская перепись населения 2002 года|lang=|publisher=Федеральная служба государственной статистики|accessdate=2009-12-29|archiveurl=https://www.webcitation.org/616BvJEEv?url=http://www.perepis2002.ru/content.html?id=11|archivedate=2011-08-21|url-status=live}}</ref> görə 621 840 nəfər idi.

[[Gürcüstan azərbaycanlıları|Gürcüstanda azərbaycanlılar]] əsasən, [[Kvemo Kartli diyarı|Kvemo Kartli mxaresi]]ndə (225 min nəfər, 2002; yaxud 45%), başqa sözlə, ölkənin cənub-şərqi və mərkəzi rayonlarında: [[Marneuli bələdiyyəsi|Marneuli]]də (98 min nəfər, 2002), [[Qardabani bələdiyyəsi|Qardabani]]də (50 min nəfər), [[Bolnisi bələdiyyəsi|Bolnisi]]də (49 min nəfər), [[Dmanisi bələdiyyəsi|Dmanisi]]də (19 min nəfər) yaşayırlar. Bu dörd rayonda onlar tamamilə, yaxud əhəmiyyətli dərəcədə çoxluq təşkil edirlər (müvafiq olaraq, 83 %, 44%, 66%, 67%). Bundan başqa onlar [[Kaxeti diyarı]]nın rayonlarında da yaşayırlar (40 min nəfər, 2002; yaxud 10%): [[Saqareco bələdiyyəsi|Saqareco]] (18 min, yaxud 32%), [[Laqodexi bələdiyyəsi|Laqodexi]] (11 min, yaxud 22%), [[Telavi bələdiyyəsi|Telavi]] (8 min, yaxud 12%), həmçinin, [[Şida Kartli diyarı|Şida Kartli mxaresi]]ndə (6 min, yaxud 1,8%) (o cümlədən [[Kaspi bələdiyyəsi|Kaspi]] (4 min, yaxud 8%), [[Kareli bələdiyyəsi|Kareli]] (1 min, yaxud 2,3%) və s.), [[Msxeta-Mtianeti diyarı|Msxeta-Mtianeti mxaresi]]ndə (2 min, yaxud 1,8%), əsasən [[Msxeta bələdiyyəsi|Msxeta]]da. Azərbaycanlıların bir hissəsi isə [[Tbilisi]]də (11 min, yaxud 1%), [[Kvemo Kartli diyarı|Kvemo Kartli mxaresi]]nin inzibati mərkəzində — [[Rustavi|Rustavi şəhərind]]ə (5 min, yaxud 4%) və digər yerlərdə yaşayırlar.<ref>[http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/9/92/Georgia_Census_2002-_Ethnic_group_by_major_administrative-territorial_units.pdf Перепись населения Грузии 2002. Этносостав] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20120803222547/http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/9/92/Georgia_Census_2002-_Ethnic_group_by_major_administrative-territorial_units.pdf |date=2012-08-03 }}''(на англ. яз.)''</ref>

[[Qarabağ münaqişəsi]]nin başlanmasına qədər, [[Ermənistan]]ın əksər rayonlarında [[Ermənistan azərbaycanlıları|azərbaycanlı kəndləri]] vardı. Rusiya imperiyası əhalisinin 1897-ci il siyahıyaalınmasına əsasən, həmin vaxt [[İrəvan|İrəvan şəhəri]]ndə 12 359 nəfər, yaxud şəhər əhalisinin 42,6%-i azərbaycan dilini (siyahıyaalmada: tatar dili) ana dili hesab etmişdi.<ref name="1897ереван">Перепись населения Российской империи 1897 года. [http://demoscope.ru/weekly/ssp/emp_lan_97_uezd.php?reg=570 Население Еревана.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20190502151332/http://www.demoscope.ru/weekly/ssp/emp_lan_97_uezd.php?reg=570 |date=2019-05-02 }}</ref> O cümlədən, XIX əsrin sonu — XX əsrin əvvəllərində İrəvan şəhəri əhalisinin 49%-i azərbaycanlılardan ibarət olmuşdu<ref>{{BEEL|Эривань}}</ref>. [[XIX əsr]]in sonunda İrəvan qəzasında 77 min nəfər azərbaycan dilini ana dili hesab edirdi.<ref>{{Cite web |title=Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г. Распределение населения по родному языку и уездам Российской империи кроме губерний Европейской России |url=http://demoscope.ru/weekly/ssp/emp_lan_97_uezd.php?reg=569 |access-date=2014-11-22 |archive-date=2011-08-05 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110805004602/http://demoscope.ru/weekly/ssp/emp_lan_97_uezd.php?reg=569 |url-status=live }}</ref> {{link-interwiki|az=SSRİ əhalisinin siyahıyaalınması (1979)|az_mətn=SSRİ əhalisinin 1979-cu il siyahıyaalınmasına|başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Перепись населения СССР (1979)}} əsasən, həmin vaxt Ermənistanda 160 800 nəfər (bütün əhalinin 5,3%-i) azərbaycanlı yaşadığı halda,<ref>Всесоюзная перепись населения 1979 года. Национальный состав населения Армянской ССР</ref> {{link-interwiki|az=SSRİ əhalisinin siyahıyaalınması (1989)|az_mətn=SSRİ əhalisinin 1989-cu il siyahıyaalınmasında|başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Перепись населения СССР (1989)}} Ermənistanda yaşayan azərbaycanlıların sayı cəmi 84 860 nəfər (bütün əhalinin 2,5%-i)<ref name="АрмНац">Всесоюзная перепись населения 1989 года. Национальный состав населения Армянской ССР</ref> olmuşdur. Bu da ki Qarabağ münaqişəsinin başlanmasından sonra azərbaycanlıların kütləvi şəkildə Ermənistanı tərk etməyə məcbur edilmələri ilə əlaqədar idi. [[XXI əsr]]in əvvəllərində, Ermənistanın rəsmi məlumatlarında orada hələ 8 min nəfərə yaxın azərbaycanlının yaşadığı göstərilsə də, [[Tomas de Vaal]]ın fikrincə, həqiqətdə, Ermənistanda cəmi bir neçə yüz nəfərdən çox azərbaycanlı yoxdur.<ref name="де Ваал">[http://news.bbc.co.uk/hi/russian/in_depth/newsid_4664000/4664621.stm Чёрный Сад] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20110619114121/http://news.bbc.co.uk/hi/russian/in_depth/newsid_4664000/4664621.stm |date=2011-06-19 }}. Томас де Ваал. гл. 5</ref>

[[Türkiyə]]də azərbaycanlılar, dədə-babadan, Ermənistanla sərhəd bölgələrdə — [[Qars azərbaycanlıları|Qars]], [[İğdır ili|İğdır il]]lərində, və [[Ərzurum ili|Ərzurum ili]]nin [[:tr:Şenkaya|Şənqaya ilçəsi]]ndə yaşamaqdadırlar. Postsovet dövründə azərbaycanlıların Azərbaycandan emiqrasiyası nəticəsində isə Türkiyənin digər şəhərlərində də, hətta ABŞ-nin bir çox şəhərlərində də azərbaycanlılar məskunlaşıblar.

[[Türkmənistan]]da isə azərbaycanlılar kompakt şəkildə [[Türkmənbaşı]] və [[Aşqabad]]<ref>Р.Назаров. [http://www.centrasia.ru/newsA.php?st=1201781640 Национальные диаспоры в Туркменистане] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20120121072637/http://www.centrasia.ru/newsA.php?st=1201781640 |date=2012-01-21 }}</ref> şəhərlərində yaşayırlar.

== Etnogenez ==
{{əsas|Azərbaycanlıların etnogenezi}}
[[Azərbaycan]]ın hər iki hissəsinin aparıcı etnosu olan türk mənşəli [[Azərbaycan]] xalqının, [[Qafqaz dilləri|qafqazdilli]] ([[ləzgilər]], [[avarlar]], [[saxurlar]], [[udinlər]], [[xınalıqlılar]], [[qrızlılar]], [[buduqlular]], [[ceklilər]], [[haputlular]] və s.) və [[İran dilləri|İran dilli]] ([[talışlar]], [[kürdlər]] və [[tatlar]]) azsaylı xalqların etnognezi problemi indiyədək Azərbaycanın tarixi etnoqrafiyasında xüsusi tədqiqat predmeti olmamışdır. Bəzi tarixçilərin bildirdiklərinə görə, türklər Azərbaycana XI əsrdə [[Səlcuqilər|Səlcuqlar]]la birgə gəlmişdir. Lakin aparılan tədqiqatlara əsasən [[Səlcuqilər|Səlcuqlar]]dan da öncə Azərbaycan ərazisinə irimiqyaslı türk axınları olmuşdur. Bunlara misal olaraq [[bolqar]], [[Hunlar|hun]], buntürk və [[Oğuz türkləri|oğuzlar]]ı göstərmək olar. Lakin dəqiq olan odur ki, XI–XII əsrlərə qədər bu ərazidə xeyli etnos yaşayırdı, bu dövrdən etibarən isə titul etnos kimi türklər öz mövqelərini daha da möhkəmləndirdilər və onların ətrafında Azərbaycan xalqının təşəkkülü prosesi başladı.<ref name=":0" />

Azərbaycanda türk çoxluğunu ayrı-ayrı adacıq kiçik boylar deyil, [[bulqar]]lar, [[Onogurlar|onoqurlar]], suvarlar, börçöllər, [[Siraklar|şiraklar]], [[buntürklər]], [[Kəngərli rayonu|kəngər]]lər, əsasən Masaha hunları olmaqla, digər hun toplumları, xəzərlər kimi böyük etnoslar yaratmışlardı. Nəzərə almaq gərəkdir ki, o zamanki Şimal və [[Cənubi Azərbaycan]]da bir neçə yüz min adam yaşaya bilərdi. XIX əsrin başlanğıcında Avropanın sayca böyük xalqları sayılan [[fransızlar]] və [[ruslar]] 20 milyondan bir az çox, Böyük Britaniyanın əhalisi 10 milyona yaxın, Şimali Azərbaycanınki isə 551 min idi. Deməli qədim dövr və erkən orta əsrlərdə mənbələrdə adları keçən onlarla türk tayfaları bu xalqın etnogenezində əvəzsiz rol oynamışdır.<ref name=":1" /> Azərbaycan xalqının mənşəyi problemi əsrimizin 30-cu illərinin zillətli qeyri-milli siyasətilə yanlış bir istiqamətə yönəldildi. Aydındır ki, ―Azərbaycan xalqı deyiləndə, onunçoxsaylı türk dilində danışan əhalisi nəzərdə tutulurdu. Həmin dövrün ortalarında bu xalqın mənşəyi problemi heçə endirildi, ―türk və ―türk dili sözləri ―azərbaycanlı və ―Azərbaycan dili sözləri ilə əvəz edildi. Azərbaycan türk xalqı və dili yer adını təmsil edən ümumi məfhum içində əridildi. Azərbaycan xalqının yetkinləşməsi gedişində türk etnoslarının iştirakı tədqiqat obyekti kimi sönükləşdi, adda-budda eşidilən səslər isə siyasi yollarla kəsildi.

Eyni zamanda 1960-cı illərdə türk etnoslarının Azərbaycanda XI–XII əsirlərdən əvvəl yaşamaları barədə ilk tədqiqatlar aparılmağa başlandı. Yeni tədqiqat istiqamətləri meydana gəldi. 1970-ci illərdə erken orta əsr qədim erməni qaynaqlarında türk mənşəli sözlərin, şəxs və yer adlarının ayırd edilməsi sahəsində mühüm iş görüldü.<ref name=":0">{{cite book|first=  Yusif   |last= Yusifov |authorlink= |title= Azərbaycan türklərinin təşəkkülü tarixindən əsərinə ön söz|year=1994 |location=Bakı |publisher= Azərnəşr |url= |ref=harv}}</ref> Sübut olundu ki, erkən orta əsrlərdə Azərbaycan ərazisində müxtəlif etnik ad altında türk etnosları yaşayırdı, [[oğuz dilləri]] əsasında Azərbaycan türk dili yetkinləşirdi və ünsiyyət vasitəsinə çevrildi. 1980-ci illərdə bu istiqamətdə tədqiqatlar davam etdirildi. Bu dövürdə yeni bir istiqamətdə araşdırmalar aparılmağa başlandı.<ref>[[Yusif Yusifov|Pro. Yusif Yusifov]], ''Azərbaycan türklərinin təşəkkülü tarixi əsərinə ön söz.''</ref>

İlk öncə azərbaycanlı sözü barədə məlumat vermək lazımdır. Uzun tarixi bir dövr ərzində, hal-hazırda azərbaycanlı adlanan toplum türk adlanırdı. Lakin sovet işğalından sonra məqsədli formada [[İosif Stalin|Stalin]]in əmri ilə türk adının unutdurulmasına başlanıldı. XX əsrin 30-cu illərindən etibarən türklərə Azəri deyilməyə başlanıldı.<ref name="Qeybullayev 1994">{{cite book|first=  Qiyasəddin  |last= Qeybullayev |authorlink= |title= Azərbaycan türklərinin təşəkkülü tarixindən|year=1994 |location=Bakı |publisher= Azərnəşr |url= |ref=harv}}</ref>

Bununla əlaqədar olaraq ―azərbaycanlılar anlayışı haqqında bir neçə söz demək zərurəti yaranır. Azərbaycanın hər iki hissəsindəki türklər və Şimali Azərbaycanda yaşayan azsaylı xalqlar ―azərbaycanlı adlanır, çünki Azərbaycanda məskundurlar. Bu ―Azərbaycan adının coğrafi anlayış olmasından irəli gəlir. Cənubda qədimdən [[Manna]], Maday (Midiya) və Atarpatkan (VII əsrdən Azərbaycan, daha dəqiqi Adarbaycan), şimalda Alban (Appan) adlanmış iki hiss ənin ―Azərbaycan adlanması tarixdə vətəndaşlıq hüququna malikdir. Ona göre ki, əvvələn, hələ er. əv. I minillikdə ölkənin hər iki hissəsində çoxluğu təşkil edən və ona görə aparıcı rola malik olan türkmənşəli etnoslar yaşayırdı. İkincisi, Atropatena və Albaniya (Appan) VI əsrdə İran [[Sasanilər imperiyası|Sasanilər]] dövlətinin (Dərbənd qala divarında VI əsrə aid farsca yazıda ―Aturpatkan adının qeyd olunması göstərir ki, o vaxt Dərbəndə qədərki ərazi [[Sasanilər imperiyası|Sasanilər]] dövlətinin tərkibində Atropateniya- Azərbaycana məxsus idi), VII əsrin ortalarından Ərəb xilafətinin tərkibində bir inzibati vahidə daxil idi.<ref>Q. A. Melikişvili. ''К истории древней Грузии''. Tiflis, 1959</ref> Üçüncüsü, indi Şimali Azərbaycanın Kürün Arazla birləşdiyi yerdən Xəzərə qədər olan hissəsindən cənubda yerləşən ərazisi ([[Sabirabad]], [[Saatlı]], [[Salyan]]. [[Neftçala]], [[Biləsuvar rayonu|Biləsuvar]], [[Cəlilabad]], Masallı, [[Lənkəran]], [[Lerik]], [[Yardımlı]] və [[Astara rayonu|Astara]] rayonları) tarixən Maday, Matay, Amaday (Midiya), VII əsrdən sonra ərəbcə ―Azərbaycan (daha dəqiqi Adarbaycan, yaxud Azarbaycan) formasını almış Aturpatkan dövlətinə mənsub idi. Başqa sözlə, tarixən Cənubi Azərbaycana məxsus ərazinin bir hissəsi indi Şimali A zərbaycanin tərkibindədir. Deməli, Azərbaycan müəyyən tarixi səbəblər üzündən iki hissəyə parçalanmış vahid ölkə, azərbaycanlılar isə iki yerə bölünmüş vahid türkmənşəli etnosdur.<ref name="Qeybullayev 1994"/>

E.ə VII əsrdən başlayaraq eramızın XII–XIII əsrlərinə qədər Y. B. Yusifova görə, Azərbaycan tərəfə türk etnoslarının üç böyük axını olmuşdur. Məsələn, Azərbaycan dilinin şimal dialektlərində dilçilər [[Xəzər dili]]nin izlərini tapırlar ki, bu da Böyük Rus Ensiklopediyasının Xəzər dili haqqında profil məqaləsində qeyd olunur.<ref name="X">{{cite web|url=https://old.bigenc.ru/linguistics/text/4727638|title=ХАЗА́РСКИЙ ЯЗЫ́К|author=Н. З. Гаджиева|website=bigenc.ru|access-date=2022-02-02|archive-date=2021-01-07|archive-url=https://web.archive.org/web/20210107204706/https://bigenc.ru/linguistics/text/4727638|url-status=live}}{{ref-ru}}</ref>

=== Azərbaycanlıların mənşəyi haqqında nəzəriyyələr ===
Hər bir xalqın təşəkkülü tarix boyu davam etmiş arasıkəsilməz etnik prosesin nəticəsidir. Təbiətdə kimyəvi, fiziki və bioloji proseslərdə olduğu kimi, cəmiyyətdə gedən etnik proses də müəəyən komponentləri qəbilələr, tayfalar, xalqlar və millətlər , bir sözlə, etnoqrafiya elmində qəbul edildiyi kimi, etnoslardır. Konsolidasiya (etnik mənsubiyyətcə qohum etnosların qaynayıb qarışması prosesi) və assimilyasiya (etnik mənsubiyyətcə müxtəlif etnosların arasında gedən prosesdə onlardan birinin digərini dilindən məhrum etməsi və özünə qatması prosesi) prosesləri nəticəsində bir ad altında məlum etnos müəyyən tarixi mərhələdən sonra tarix səhnəsindən çıxır, başqa adla bir etnos yerini tutur, biri əriyib gedir, digəri hakim mövqeyə malik olur. Müasir xalqlar bu proseslərin əsasında yaranmışdır. Deməli, etnik proses ayrı-ayrı etnik komponentlərinetnosların hissələrinin əhəmiyyətli, zəruri dəyiş məsi, yeni etnik adda etnosların yaranması prosesidir. Belə də demək olar: hər bir etnosun formalaşması etnik özünüadlandımanın yaranmasıdır; bu o deməkdir ki, tarix boyu bir etnik adla məlum etnos etnik proses nəticəsində müəyyən mərhələ keçdikdən sonra başqa etnik ada malik olur. Ona görə hər bir xalqın mənşəyini aydınlaşdırmaq üçün, onun təşəkkülünə gətirib çıxarmış və etnik prosesin bütün mərhələlərində iştirak iştirak etmiş komponentləri müəyyən etmək lazımdır. Başqa sözlə, xalqımızın mənşəyini araşdırmaq üçün Azərbaycan ərazisində tarix boyu məskun olmuş etnosların adlarını və onların etnik mənsubiyyətlərini üzə çıxarmaq gərəkdir. Bu işi tarixi mənbələr əsasında görmək olar. Lakin tariximizinmüxtəlif dövrlərində etnik prosesdə iştirak etmiş etnoslar barədə yerli yazılı mənbələr yoxdur. Başqa dillərə aid mənbələrdəki məlumatlar isə çox azdır, səthidir, həm də çoxminillik tariximizin bütün dövrlərini eyni dərəcədə əhatə etmir. Azərbaycan xalqının mənşəyi haqqında tarixi həqiqətdən kənarda duran fikirlərin yaranmasının əsas səbəbi də budur.

Azərbaycan tarixşünaslığında mənşəyimiz haqqında mövcud konsepsiyanın müddəaları qısaca aşağıdakı kimidir:
Göstərilən səpkidə azərbaycanlıların bir xalq kimi yaranış problemi ilkin olaraq Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti tərəfindən irəli sürülmüşdür. 1919-cu ildə bu Cümhuriyyətin təmsil etdiyi millət haqqında tarixi arayış yazılmış və böyük dövlətlərin Paris konfransına verilmişdi. Bu arayışda deyilirdi:<ref name=":1">{{cite book|first= Süleyman |last=Əliyarlı |authorlink= |title=İslamın ilkin yayılma çağı |year=1996 |location=Bakı |publisher= Azərbaycan|url= |ref=harv}}</ref>
{{cquote|''Ən qədim zamanlardan başlayaraq Xəzər sahili boyunca Qafqazın cənub-şərq torpaqlarında qismən türk, qismən isə tatar dilində danışan tayfalar yerləşmişdi. Bu tayfalar müxtəlif çağlarda müəyyən ölçüdə iranlılarla (farslar nəzərdə tutulur), eləcə də sayca daha çox, qüdrətli və güclü olan türklərlə qaynayıb-qarışmışlardı. bu qaynayıb-qarışma ilə bağlı Qafqazın həmin yerli sakinləri Azərbaycan türkləri, yaxud da yaşadıqları ölkənin adına uyğun olaraq Azərbaycanlılar adlanırlar.''}}

Əvvəlcə Cənubi Azərbaycan ərazisində yaşamış ulu əcdadlarımız barədə. [[Cənubi Azərbaycan|Cənubi A zərbaycan]] ərazisində və ona bitişik bölgələrdə er. əv. III minillikdən başlayaraq kuti, lulubi, subi, er. əv. II minillikdənkas (kaşşu) adlı tayfalar yaşayırdılar.<ref>{{cite book|first=  И. Г.  |last= Алиев |authorlink= |title= Об этнических процессах в областях Восточного Закавказья и Западного Ирана в конце II — в нача- . ле I тыс. дон. э. «Этнические проблемы истории Центральной Азии в дрезности|year=1981 |location=Moskva |publisher=  |url= |ref=harv}}</ref> Bu tayfaların etnik-dil mənsubiyyətləri məlum deyil. Avropa tədqiqatçıları (Q. Hüzinq, E. Hersveld, R. Girşman, A. Kammenhuber, C. Kameron və b.) hesab edirlər ki, Ön Asiyada bir qədim dil ailəsi olmuşdur.<ref>{{cite book|first= И. Г.|last=Алиев |authorlink= |title= История Мидии|year=1960 |location=Баку |publisher= |url= |ref=harv}}</ref><ref>{{cite book|first=  И. А. |last=Бабаев |authorlink= |title= К вопросу о возникновении государства Албании(Кавказской)|year=1976 |location=Баку |publisher= АН Азерб. ССР, серия истории, философии и права |url= |ref=harv}}</ref> Bu dil ailəsini şərti olaraq ―Kaspi və ya ―Zaqro-Elam adlandırmaq olar.<ref>{{cite book|first=  Н. А.  |last= Баскаков |authorlink= |title= Введение в изучение тюркских языков|year=1969 |location=Баку |publisher= |url= |ref=harv}}</ref>

[[Böyük Sovet Ensiklopediyası]]na görə azərbaycanlıların {{link-interwiki|az=Etnogenez|az_mətn=etnogenezində|başqa_dil=en|başqa_dildə_başlıq=Ethnogenesis}} qədim [[Atropatena]] və [[Qafqaz Albaniyası]]nın {{link-interwiki|az=Avtoxtonluq|az_mətn=yerli|başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Автохтонность}} əhalisi ilə yanaşı, bura [[E.ə. I minillik|b.e.ə. I minillik]] və [[I minillik|b.e.nın I minilliyində]] [[Türk dilləri|türkdilli]] tayfalar [[hunlar]], [[bulqarlar]], [[xəzərlər]], [[oğuzlar]], [[peçeneqlər]] və s.) iştirak etmişdir.<ref name="Böyük Sovet Ensiklopediyası">{{cite news| title=Азербайджанцы| publisher=Большая советская энциклопедия. — М.: Советская энциклопедия. 1969—1978.| url=https://dic.academic.ru/dic.nsf/bse/61914/%D0%90%D0%B7%D0%B5%D1%80%D0%B1%D0%B0%D0%B9%D0%B4%D0%B6%D0%B0%D0%BD%D1%86%D1%8B| lang=ru| access-date=2021-10-14| archive-date=2021-10-16| archive-url=https://web.archive.org/web/20211016004507/https://dic.academic.ru/dic.nsf/bse/61914/%D0%90%D0%B7%D0%B5%D1%80%D0%B1%D0%B0%D0%B9%D0%B4%D0%B6%D0%B0%D0%BD%D1%86%D1%8B| url-status=live}}</ref>

[[Britannika Ensiklopediyası]]na görə azərbaycanlılar digər bütün millətlər kimi qarışıq etnik mənşəyə malikdirlər – azərbaycanlıların etnogenezində iştirak etmiş ən qədim element isə Şərqi [[Zaqafqaziya|Cənubi Qafqazınyerli]] əhalisi və bir də ola bilsin İranın şimalında yaşamış [[midiyalılar]] olmuşdur. Lakin heç şübhəsiz ki, [[millət]]in formalaşmasında əsas amil və dominant etnos [[türklər]] olmuşdur.

Azərbaycan xalqının etnogenezi məsələsinə az-çox ümumi xarakteristika verənlər – {{link-interwiki|az=Sergey Tokarov|başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Токарев, Сергей Александрович}}<ref>{{Kitab3
|müəllif   = {{link-interwiki|az=Sergey Tokarov|az_mətn=Токарев С. А.|başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Токарев, Сергей Александрович}}
|başlıq    = Этнография народов СССР: исторические основы быта и культуры
|том       = 
|nəşriyyat = Изд-во Московского университета
|il        = 1958
|страницы  = 295-296
|isbn      = 
}}{{oq|ru|происхождение азербайджанцев&nbsp;— вопрос сравнительно ясный. Это народ смешанного состава. Древнейший слой его составляет, очевидно, аборигенное население Восточного Закавказья&nbsp;— [[каспии]] и албанцы, возможно, также мидийцы Северного Ирана. Это население в связи с культурным преобладанием Ирана в эпоху Сасанидов было иранизировано, а в XI&nbsp;в., в годы сельджукского завоевания, началась его тюркизация}}</ref>, [[Anatoli Novoseltsev]]<ref name="Новосельцев">{{Kitab3
|müəllif   = {{link-interwiki|az=Anatoli Novoselsev|az_mətn=Новосельцев А.&nbsp;П.|başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Новосельцев, Анатолий Петрович}},  {{link-interwiki|az=Vladimr Paşuto|az_mətn=Пашуто В. Т.|başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Пашуто, Владимир Терентьевич}},  {{link-interwiki|az=Lev Çerepnin|az_mətn=Черепнин Л. В.|başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Черепнин, Лев Владимирович}}
|başlıq    = Пути развития феодализма
|том       = 
|nəşriyyat = Наука
|il        = 1972
|страницы  = 21
|isbn      = 
}}{{oq|ru|нынешние азербайджанцы&nbsp;— также отюреченные потомки части древних племён кавказской Албании и иранцев южного Азербайджана. Другие же предки азербайджанцев, принесшие тюркский язык,&nbsp;— огузские племена, в свою очередь, представляют собой продукт сложного тюркско-иранского синтеза}}</ref> və {{link-interwiki|az=Sakinat Hacıyeva|başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Гаджиева, Сакинат Шихамедовна}},<ref name="Sakinat">{{Kitab3
|müəllif   = {{link-interwiki|az=Sakinat Hacıyeva|az_mətn=Гаджиева С. Ш.|başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Гаджиева, Сакинат Шихамедовна}}
|başlıq    = Дагестанские терекеменцы: XIX - начало XX в
|том       = 
|nəşriyyat = Наука
|il        = 1990
|страницы  = 8-9
|isbn      = 5020167614, 9785020167612
}}{{oq|ru|Азербайджанцы как народ сложились в результате длительного исторического развития, постепенной консолидации местных древних племён (албанцев, удинов, каспиев, талышей и др.) с пришлыми в разные периоды тюркоязычными племенами&nbsp;— гуннами, огузами, кыпчаками и&nbsp;т.&nbsp;д.,&nbsp;— и, по существующему в науке мнению, смена коренных языков населения тюркским разговорным языком здесь относится к XI—XIII&nbsp;в. В свою очередь, тюркоязычные племена были довольно пёстрыми по своим этническим компонентам, объединяя множество других, отчасти более древних племён, впоследствии участвовавших в этногенезе не только азербайджанцев, но и целого ряда других тюркоязычных народов. Надо полагать, что в этнической истории Азербайджана оставили заметный след и оседавшие в Южном Азербайджане племена каракоюнлу («чёрнобаранные») и аккоюнлу («белобаранные»), в государства которых в XV&nbsp;в. входили «азербайджанские земли к югу от Кубы»}}</ref> qeyd edirlər ki, azərbaycanlılar qarışıq mənşəli xalq olmaqla, etnogenezində regionun həm yerli aborigen əhalisi, həm də türk elementləri iştirak etmişdir.

Rusiyalı etnoloq {{link-interwiki|az=Viktor Şnirelman|başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Шнирельман, Виктор Александрович}}, özünün {{Dil-ru|«Войны памяти: мифы, идентичность и политика в Закавказье»}} adlı kitabında iddia edir ki, "''erkən orta əsrlər Albaniya və [[Cənubi Azərbaycan]] (Atropatena) tarixinin qarışdırılması üçün heç bir elmi əsas yoxdur. Qədim dövr və erkən orta əsrlərdə o yerlərdə fərqli əhali qrupları yaşamış, nə mədəni, nə ictimai, nə də dil cəhətdən bir-birləri ilə bağlılıqları olmamışdır"''<ref>{{Kitab3
 |müəllif   = {{link-interwiki|az=Viktor Şnirelman|az_mətn=Шнирельман В.А.|başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Шнирельман, Виктор Александрович}}
 |hissə     = {{#if:{{{часть|}}}|{{{часть}}}}}
 |başlıq    = Войны памяти: мифы, идентичность и политика в Закавказье
 |cavabdeh  = Рецензент: Алаев, Леонид Борисович|Л. Б. Алаев
 |yer       = М.
 |nəşriyyat = Академкнига (издательство)|Академкнига
 |il        = 2003
 |страницы  = {{{1|}}}
 |страниц   = 592
 |isbn      = 5-94628-118-6
 |tiraj     = 2000
}}{{oq|ru|Между тем, никаких научных оснований смешивать раннюю историю Албании и Южного Азербайджана (Атропатены) не имелось. В древности и в раннем средневековье там жили совершенно разные группы населения, не связанные друг с другом ни культурно, ни социально, ни в языковом отношении (Новосельцев, 1991. С. 197).}}</ref>. Lakin, sovet iranşünası {{link-interwiki|az=Edvin Qrantovski|başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Грантовский, Эдвин Арвидович}} – irandilli xalqların miqrasiya hərəkətinin tədqiqatçısı, b.e.ə. I minilliyin birinci yüzilliyinə (son tunc və erkən dəmir dövrü) aid Qərbi İran abidələrinin xarakterik xüsusiyyətlərinə əsasən, Albaniya və Atropatenanın ortaq mədəniyyətə malik olduğunu qeyd edir<ref name="История иранских племён">{{Kitab3|müəllif = {{link-interwiki|az=Viktor Şnirelman|az_mətn=Edvin Qrantovski|başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Грантовский, Эдвин Арвидович}}|başlıq     = Ранняя история иранских племён Передней Азии|cild = |nəşriyyat = Восточная Литература|il = 2007|səhifələr  = 423-424|isbn  = }}</ref>. Digər sovet tarixçisi {{link-interwiki|az=Kamilla Trever|başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Тревер, Камилла Васильевна}} də hesab etmişdir ki, b.e.ə. VI–V əsrlərə aid arxeoloji tapıntılar, [[albanlar]]la [[Atropatenlilər|atropatenalılar]]la mədəni yaxınlığını söyləməyə imkan verir<ref name="Кавказская Албания">{{Kitab3|müəllif =  |başlıq = Очерки по истории Кавказской Албании|cild = |nəşriyyat = М.-Л.|il = 1959|səhifələr  = |isbn  = }}</ref>.

XI–XIII əsrlərdə türkdilli oğuz tayfalarının Cənub-Şərqi Qafqaza yayılması nəticəsində yerli əhali arasında türklərin üstünlüyü daha da güclənir və azərbaycan xalqının formalaşması prosesi başlayır<ref name="АИ"/><ref name="feod">{{Kitab3
|müəllif   = {{link-interwiki|az=Anatoli Novoselsev|az_mətn=Новосельцев А.&nbsp;П.|başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Новосельцев, Анатолий Петрович}},  {{link-interwiki|az=Vladimr Paşuto|az_mətn=Пашуто В. Т.|başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Пашуто, Владимир Терентьевич}},  {{link-interwiki|az=Lev Çerepnin|az_mətn=Черепнин Л. В.|başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Черепнин, Лев Владимирович}}
|başlıq    = Пути развития феодализма (Закавказье, Средняя Азия, Русь, Прибалтика)
|nəşriyyat = Наука
|il        = 1972
|страницы  = 56-57
}}{{oq|ru|Можно признать, что отдельные тюркские этнические группы попадали сюда на всём протяжении второй половины I тысячелетия н. э., а может быть и раньше. Однако не они изменили этнический облик Восточного Закавказья и положили начало сложению современного азербайджанского тюркоязычного народа. Причиной перемен явилось нашествие огузов в XI в. […] С основанием Сельджукской империи огузы распространились по всему Ирану, но особенно интенсивно обосновывались в Малой Азии и нынешнем Азербайджане. Причины этого не только в том, что сюда, на рубежи мусульманского мира, стягивалось наибольшее число этих новых «воинов ислама». Гораздо большее значение имело то обстоятельство, что в этих областях царила наибольшая этническая пестрота, и потому тюркизация нашла подходящую почву. […] Процесс сложения азербайджанской народности, особенно в пределах Закавказья, ещё недостаточно ясен.}}</ref>. Etnik müxtəliflik türkləşmə üçün zəmin oldu<ref name="feod"/>. {{link-interwiki|az=İosif Oranski|başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Оранский, Иосиф Михайлович}}<ref>{{Kitab3
|müəllif   = 
|başlıq    = Основы иранского языкознания: древнеиранские языки
|том       = 
|yer       = М.
|nəşriyyat = Наука
|il        = 1979
|страницы  = 49
|isbn      = 
}}{{oq|ru|начиная с XI—XIII&nbsp;вв. (с эпохи сельджукского и&nbsp;— особенно&nbsp;— монгольского завоевания) происходит процесс распространения тюркских языков в северо-западных областях [[Иранское нагорье|Иранского нагорья]], в Азербайджане. [[Иранские языки|Ираноязычное]] население этих областей переходило постепенно на тюркскую (азербайджанскую) речь, и лишь относительно небольшая часть этого населения сохранила до наших дней свои иранские языки&nbsp;— [[татский язык|татский]], [[талышский язык|талышский]], [[тати (язык)|диалекты Северо-западного Ирана]]}}</ref> və [[Natalya Volkova]]<ref>{{Kitab3
|müəllif   = Волкова Н. Г.
|başlıq    = Кавказский этнографический сборник
|nəşriyyat = Изд-во АН СССР
|yer       = М.
|hissə     = Этнические процессы в Закавказье в XIX-XX вв.
|том       = 4
|il        = 1969
|страницы  = 18
|isbn      = 
}}{{oq|ru|В Восточном Закавказье к XIV&nbsp;в. в результате нескольких миграционных потоков тюркоязычных народов произошла языковая ассимиляция коренного населения этой территории, значительная часть которого стала говорить по-азербайджански}}</ref> qeyd edirlər ki, türk tayfalarının bir neçə miqrasiya axını nəticəsində yerli əhalinin dili assimilyasiya məruz qalmış və yerli əhali türk dilində (azərbaycan dilində) danışmağa başlamışdır.

Türk əsilli azərbaycan etnosunun formalaşması prosesi, "Şərq Tarixi"nə ({{Dil-ru|«Истории Востока»}}) görə (2002), əsasən, [[XV əsr]]də başa çatmışdır<ref name="АИ"/>. Bir sıra tədqiqatçılar Səfəvilərin hakimiyyətdə olduğu dövrdə şiəliyin qəbul edilməsini azərbaycan xalqının formalaşmasında həlledici faktor hesab edirlər.<ref name="XAVIER">{{cite news|title=IRAN I. LANDS OF IRANn|publisher=[[Encyclopædia Iranica|Iranica]]|url=http://www.iranicaonline.org/articles/iran-i-lands-of-iran|author=XAVIER DE PLANHOL|access-date=2014-11-24|archive-date=2016-05-17|archive-url=https://web.archive.org/web/20160517050350/http://www.iranicaonline.org/articles/iran-i-lands-of-iran|url-status=live}}{{oq|en|This unique aspect of Azerbaijan, the only area to have been almost entirely “Turkicized” within Iranian territory, is the result of a complex, progressive cultural and historical process, in which factors accumulated successively (Sümer; Planhol, 1995, pp. 510-12) The process merits deeper analysis of the extent to which it illustrates the great resilience of the land of Iran. The first phase was the amassing of nomads, initially at the time of the Turkish invasions, following the route of penetration along the piedmont south of the Alborz, facing the Byzantine borders, then those of the Greek empire of Trebizond and Christian Georgia. The Mongol invasion in the 13th century led to an extensive renewal of tribal stock, and the Turkic groups of the region during this period had not yet become stable. In the 15th century, the assimilation of the indigenous Iranian population was far from being completed. The decisive episode, at the beginning of the 16th century, was the adoption of Shiʿite Islam as the religion of the state by the Iran of the Safavids, whereas the Ottoman empire remained faithful to Sunnite orthodoxy. Shiʿite propaganda spread among the nomadic Turkoman tribes of Anatolia, far from urban centers of orthodoxy. These Shiʿite nomads returned en masse along their migratory route back to Safavid Iran. This movement was to extend up to southwest Anatolia, from where the Tekelu, originally from the Lycian peninsula, returned to Iran with 15,000 camels. These nomads returning from Ottoman territory naturally settled en masse in regions near the border, and it was from this period that the definitive “Turkicization” of Azerbaijan dates, along with the establishment of the present-day Azeri-Persian linguistic border—not far from Qazvin, only some 150 kilometers from Tehran.}}</ref><ref>{{Kitab3
|müəllif   = Olivier Roy
|başlıq    = The new Central Asia: the creation of nations
|том       = 
|link      = http://books.google.com/books?id=HHMdAAAAMAAJ&q=inauthor:%22%D0%A1%D0%B0%D0%BA%D0%B8%D0%BD%D0%B0%D1%82+%D0%A8%D0%B8%D1%85%D0%B0%D0%BC%D0%B5%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D0%BD%D0%B0+%D0%93%D0%B0%D0%B4%D0%B6%D0%B8%D0%B5%D0%B2%D0%B0%22&dq=inauthor:%22%D0%A1%D0%B0%D0%BA%D0%B8%D0%BD%D0%B0%D1%82+%D0%A8%D0%B8%D1%85%D0%B0%D0%BC%D0%B5%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D0%BD%D0%B0+%D0%93%D0%B0%D0%B4%D0%B6%D0%B8%D0%B5%D0%B2%D0%B0%22&hl=ru&ei=aSRwTsbhLYzP4QSQxKmgCQ&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=2&ved=0CC8Q6AEwAQ
|nəşriyyat = I.B.Tauris
|il        = 2000
|страницы  = 6
|isbn      = 1860642780, 9781860642784
}}{{oq|en|“The mass of the Oghuz Turkic tribes who crossed the Amu Darya towards the west left the Iranian plateau, which remained Persian, and established themselves more to the west, in Anatolia. Here they divided into Ottomans, who were Sunni and settled, and Turkmens, who were nomads and in part Shiite (or, rather, Alevi). The latter were to keep the name “Turkmen”for a long time: from the 13th century onwards they “Turkised”the Iranian populations of Azerbaijan (who spoke west Iranian languages such as Tat, which is still found in residual forms), thus creating a new identity based on Shiism and the use of Turkish. These are the people today known as Azeris.”}}</ref> "Şərq Tarixi"nə ({{Dil-ru|«Истории Востока»}}) əsasən, [[türklər]]lə azərbaycanlılar arasındakı etnik sərhəd [[XVI əsr]]ə qədər müəyyənləşsə də, amma o vaxt hələ tam dəqiqləşməmişdi.<ref name="АИ"/> Novolsev bununla bağlı qeyd edir ki, ''"Səfəvi İranı ilə [[Osmanlı İmperiyası]] arasında yaranmış sərhəd, əsas xüsusiyyətlərində elə türklərlə azərbaycanlılar arasındakı etnik sərhədi əks etdirməkdədir"''.<ref name="feod"/> Türk tayfalarının Cənubi Qafqaza köçürülməsi XVI–XVII əsrlərə qədər davam etmiş, həmin dövrdə yarımköçəri [[Şahsevənlər|şahsevən]] və [[Padarlar|padar]] tayfaları isə [[Muğan düzü|Muğan]]a köçürülmüşdü.<ref name="Волкова Н. Г.">{{Kitab3
|müəllif = Волкова Н. Г.
|hissə = Этнические процессы в Закавказье в XIX-XX вв.
|başlıq = Кавказский этнографический сборник
|nəşriyyat = Изд-во АН
СССР
|yer = М.
|том = 4
|il = 1969
|страницы = 4
|isbn = 
}}</ref>
{{Şəkillər sırası|e1=333|Persian Tatars. Saatly. Mugan (cropped).jpg|mətn=[[Muğan düzü|Muğanı]] azərbaycanlıları 20-ci əsrin əvvəllərinə aid fotoşəkildə|align=left}}

Rusiyada, azərbaycanlıların mənşəyi haqqında ilkin elmi təsvir hələ XIX əsrin sonu — XX əsrin birinci yarısında meydana çıxmışdı. Məsələn, [[Rusiya imperiyası]]nda nəşr olunan [[Brokhauz və Efronun ensiklopedik lüğəti]] yazır ki, ''"Azərbaycan tatarları — türk-səlcuqların və [[Hülakü xan]]ın (XIII əsr) türk-monqol ordusunun törəmələri, amma ki əhəmiyyətli dərəcədə həm də türkləşmiş iranlılardırlar"''.<ref>{{BEEL|Россия/Население/Россия в этнографическом отношении}}</ref> 1926-cı il [[BSE]]-sinə görə isə ''"Xilafətin tənəzzülü dövründə Cənub-Şərqi Qafqaza mərhələ-mərhələ türk elementlərinin infiltrasiyası başlayır. Yerli əhali (albanlar) işğalçılar tərəfindən ya məhv edilir, ya da dağlara sıxışdırılır. Qeyd olunan XIII əsr monqol istilaları və sonrakı Teymurləng, türkmən, türk-osmanlı işğalları və digər işğallar nəticəsində Cənub-Şərqi Qafqazın şərq hissəsində son olaraq türk elementi təşəkkül tapdı"''<ref>{{Kitab3
|müəllif   = 
|başlıq    = Большая советская энциклопедия
|том       = 1
|yer       = М.
|nəşriyyat = Советская энциклопедия
|il        = 1926
|страницы  = 660
|isbn      = 
}}</ref>

Dağıstanlı alim {{link-interwiki|az=Sakinat Hacıyeva|az_mətn=S.Hacıyeva|başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Гаджиева, Сакинат Шихамедовна}} yazır:
{{Sitatın əvvəli}}
Azərbaycanlılar uzun tarixi inkişaf, yerli qədim tayfaların (albanlar, udinlər, kaspilər, talışlar və s.) regiona gələn türkdilli tayfalarla — hunlarla, oğuzlarla, qıpçaqlarla və bu kimi digər tayfalarla tədricən konsolidasiyası (birləşməsi) nəticəsində xalq olaraq təşəkkül tapmışdır. Öz növbəsində, türk tayfaları öz etnik komponentlərinin zənginliyindən məmnun idilər, birləşmiş çoxlu başqa, qismən daha qədim tayfalar sonda nəinki azərbaycan xalqının, həm də bir sıra türkdilli xalqların etnogenezində iştirak etdilər. Göstərmək lazımdır ki, Azərbaycanın etnik tarixində dərin iz buraxmış və Cənubi Azərbaycanda mövcud olmuş [[Qaraqoyunlu dövləti|qaraqoyunlu]] və [[Ağqoyunlu dövləti|ağqoyunlu]] tayfalarının XV əsr dövlətlərinə Qubadan cənuba doğru azərbaycan torpaqları daxil idi.<ref name="Sakinat2">{{Kitab3
|müəllif   = {{link-interwiki|az=Sakinat Hacıyeva|az_mətn=Гаджиева С. Ш.|başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Гаджиева, Сакинат Шихамедовна}}
|başlıq    = Дагестанские терекеменцы: XIX - начало XX в
|том       = 
|nəşriyyat = Наука
|il        = 1990
|страницы  = 8-9
|isbn      = 5020167614, 9785020167612
}}</ref>
{{Sitatın sonu}}

=== Qədim dövr və erkən orta əsrlərdə Azərbaycan ərazilərinə türk axınları ===

==== Bulqarlar ====
Uzaq keçmişdə [[Cənubi Qafqaz]]da yaşamış böyük türk toplumlarından biri də bulqarlar olmuşdur. Bulqar türklərinin Cənubi Qafqazda yerləşməsi haqda ilk yazı IV əsr suriyani müəllifi [[Mar Apas Katina]]nın qələmindən çıxmışdır. Onun yazdığı Ermənistanın ilkin tarixi kitabı çox tez yol olmuşdur. Ancaq sonralar [[Ermənilər|erməni]] tarixçisi Horenli Movses bu kitabın bölmələrini mənimsəyib öz əsərinə qatmış, bununla da bölmələr günümüzə gəlib çatmışdır. Bu kitabdan Horenlinin gətirdiyi bir neçə parça birbaşa bulqar türklərinin tarixinə toxunur. Bunlardan birində yazılır ki, [[Ermənistan]] çarı Vaharşak (e.ə. 153–131) Böyük Qafqaz dağlarının ətəklərində yaşayan gəlmələri öz ölkəsinə çağırdı. Əsərdə bu belə qeyd edilib:<ref name=":2">{{cite book|first=Movses |last=Horenli |authorlink= |title=Ermənistan tarixi |year= |location= |publisher= |url= |ref=harv}}</ref>
{{cquote|''Vaharşak Şaray sərhədləri yaxınlığındakı çəmənli torpaqlara enib gəldi. Bu yerləri köhnə yazarlar Yuxarı-Ormansız Basen adlandırırlar. Sonralar Vxndr Bulqar Vəndin gətirdiyi köçkünlər yerləşən (bu torpaqlar), onun adı ilə bağlı olaraq Vənənd adı almışdır. Bu şəxslərin kəndləri bu günə kimi onun (Bulqar Vəndin), qardaşlarının və sonrakı soy xələflərinin adlarını daşımaqdadır.''}}
Mar Apasdan gətirilən ikinci parça Vaharşakın oğlu Arşakın hakimiyyəti ilə (e.ə. 131–118) bağlı olub birincini tutarlı şəkildə tamamlamaqdadır. Burada deyilir:<ref name=":2" />
{{cquote|''O (Arşak) çar olan günlərdə bulqarların Qafqaz dağı silsiləsindəki torpaqlarında böyük qarışıqlıq düşdü. Onların bir çoxu ayrılıb bizim torpağa gəldilər. Kox güneyindəki varlı, çörəkli torpaqlarda uzun illər böyu yerləşib yaşadılar.''}}
Mar Apasın kitabında qalmış olan bu parçaların elmi dəyəri böyükdür. Birincisi burada bir-birinin ardınca iki erməni hakiminin dövründə bulqar [[türklər]]inin iki çoxsaylı toplusunun [[Cənubi Qafqaz]]a axışıb gəlməsi və buradayerləşməsi göstərilir. İkincisi bu türklərin "varlı, çörəkli" yerlərdə (gümanki [[Ağrı dağı]] ətrafları və [[Araz çayı]] vadisi) yaşaması göstərilmişdir. Bu qaynaqlarda adı çəkilən etnotoponimlər [[Cənubi Qafqaz]] xəritəsində, özüdə məhz [[Araz çayı|Araz]] vadisində — [[Azərbaycan]]ın [[Ordubad]] və [[Zəngilan]] bölgələrində günümüzəkimi yaşamaqdadır. Burada Vənənd və Vənəndli kəndləri var. Şərqi Anadoluda Bulqar dağı oronimi tarixçilərə çoxdan bəllidir. Bundan başqa, Azəbaycan xəritəsi üzrə bulqar türklərinin adı ilə bağlı müxtəlif etnoponimlər və onların qalıqları ilə üzləşirik. [[Mil-Qarabağ kadastr rayonu|Mil-Qarabağ]] düzündə [[Qərvənd|Qarvənd]] (yuxarıda adı keçən Bulqar Vənd adındakı başlanğıc "bul" kökü bilmədiyimiz səbəbdən itirilmiş, qalan iki hissəcik isə günümüzə kimi yaşamışdır), Yağlavənd, Xocavənd, Papravənd kimi kənd adları canlı mısaldır. Muğan bölgəsində Bolqarkənd, Bulqargöytəpə, Bolqarçay kimi yer adları da qədim bulqarların bu yerlərdə geniş yayılıb yaşadığını göstərir. Nəzərə almaq lazımdır ki, bu adlar ilkin olaraq onları [[Qafqaz]]a gətirmiş olan bolqar boylarından yaşca ən azı 1500 il qocamandır. Çünki artıq V əsrin II yarısında bulqar türkləri Qafqazda suvar-sabir türkləri tərəfindən tabe etdirilərək sonunculara qarışmış, sonralar isə əriyib itmişlərdi. Başqa sözlə, ötən 1500 il içərisində bulqar etnosu tarixdə öz müstəqil yaşamını itirdiyi üçün onun adı ilə bağlı olan yer adlarından yalnız bir neçəsi günümüzə kimi yaşayıb gəlmişdir.

Son illərdə kimi Mar Apas Katinanın [[Cənubi Qafqaz]] bulqarları haqqında yazısı böyük inamsızlıqla qarşılanmada idi. Əslində tutarlı dəlil gətirilmədən. Bu yazıya inanmayan tarixçilər yalnız belə bir dəlil irəli sürürdülər: nə üçün başqa erməni tarixçiləri (Yegişe, Paraplı Qazar, Buzand) hunlardan danışarkən bulqarların, xəzərlərin və basenlərin adlarını çəkməmişlər ? Lakin müasir tarix elmində artıq bu fakt qəbul edilir.<ref name=":3">{{cite book|first=Süleyman |last=Əliyarlı |authorlink= |title=Bulqarlar |year= 1996|location=Bakı |publisher=Azərbaycan |url= |ref=harv}}</ref>

Bulqarların IV əsrdə artıq Qafqazda yaşamalarını təkcə Mar Apas Katina deyil, 354-cü ilin adsız [[Latın dili|latın]] tarixçisi (Cgronographus Anmi 354) də qeydə alınmışdır. Nəzərə almaq gərəkdir ki, Bizans və erməni tarixçiləri [[Qara dəniz]] və [[Xəzər dənizi]] bölgələrində yaşayan xalqlar haqqında qiymətli bilgilər vermişlərsə, birbaşa Cənubi Qafqaz torpaqlarında yerləşib yaşayan bulqar türkləri haqqında onlar qat-qat daha tutarlı yazılar qoyub getmişlər.<ref>{{cite book|first=Cgronographus  |last= Anmi 354|authorlink= |title= |year= |location= |publisher= |url= |ref=harv}}</ref> Çünki Qara və Xəzər dənizləri bölgələrinə nisbətən onlar Ermənistandakı hadisələri qat-qat yaxşı bilir, bəzən isə gördüklərini yazırdılar. İndi tarixçilərin bir çoxu bulqarları hun yürüşlərindən öncə Cənubi Qafqaza gəlmiş türk etnosu saymaqdadırlar. Sonrakı əsrlərdə bulqar boyları soyca onlara qohum olan buntürklər və onoqurlaeın hesabına artıb böyümüşdülər. Bununla yanaşı, Şimali Qafqazda Sulak və Terek çayları arasında yerləşən bulqar türklərinin qolları Şərqi Cənubi Qafqazda, Dərbənd keçidi ilə Kür çayı arasındakı bölgələrdə də yerləşmişdilər. Onoqurlar isə Şimali Qafqaz bulqarları tərkibində güclü bir siyasi birlik yarada bilmişdilər. ''Onoqur'' adı, türk dilində olan r-z səs keçidi ilə bağlı olaraq türkoloji ədəbiyyatında ''Onoquz'' oxunur.

XI əsrin böyük türk dilçisi Mahmud Qaşqarlı bulqar və qipçaq dillərinin Oğuz dilinə çox yaxın olduğunu, bulqar boyundan olan suvarların oğuzlar kimi danışdığını bildirirdi:<ref>{{cite book|first=Mahmud |last=Qaşqarlı |authorlink= |title= Divanu Luğat-it-turk  |year= |location= |publisher= |url= |ref=harv}}</ref>
{{cquote|''Kəlimənin əvvəlində olan M hərflərini suvarlarla oğuzlar, qipçaqlar B-ə çevirirlər. Türklər ''mən bardum'', suvarlar, qipçaqlar, oğuzlar ''bən bardum'' deyirlər. Türklər şorbaya ''mün'', bunlar ''bün'' deyirlər.''}}

İstəxri və İbn Haqvəl kimi böyük ərəb tarixçiləri xəzər dili ilə bulqar dilinin eyni olduğunu yazmışdır.

Bulqarların adı Dədə Qorduq dastanında da qalmışdır. Qazılıq Qoca oğlu Yegenek boyunda kitabın əlyazmasında belə bir parça ilə qarşılaşırıq:<ref>{{cite book|first=Dədə Qorduq Dastanı |last= |authorlink= |title= Qazılıq Qoca oğlu Yeyenek boyu  |year= |location= |publisher= |url= |ref=harv}}</ref>
{{cquote|''Altı başlı balqar bir ər gördüm... Ol ərə baxdum. Dayım Əmən imiş.''}}
Paleoqrafiya və onomastika baxımından balqar boy adının burada qarşıya çıxması qanunauyğundur. Bu adın Oğuz qəhrəmanlıq kitabı dastanda qalması, Dədə Qorqud oğuzlarının ''balqar bir ər'' Bəkdüz Əmənin elini özlərinə doğma bilib, onunla birlikdə yağılar üzərinə yürüş etməsi təbii haldır. Çünki bu boylarda ''balqar bir ər'' ilə bağlı olan başqa bir anlayış da işlənmişdir: Dügər bəy Mahmud Qaşqarlı Divanında Dügər, 24 Oğuz tayfasından birinin adıdır. Bu adı daşıyan bulqar qolu Şimali Qafqazda [[Balkarlar|Balkar]] dərəsində də yerləşmişdi. Görünür, dügərlərin bir qolu osetinlərin babalarına qaynayıb-qarışmışdır. Bugünkü Şimali Qafqaz balkarlarının dilində osetinlərin bir qolunun Dügər, Diqor adlanması təsadüfi deyildir. Yeni araşdırmalara görə, bu sonuncuların danışığında çoxlu əski türk və deyimləri qalmışdır.

Dədə Qorqud kitabının III boyunda üç dəfə Basen, Pasin yer adı keçməkdədir.<ref>{{cite book|first=Dədə Qorduq Dastanı |last= |authorlink= |title= Dastanın III boyu  |year= |location= |publisher= |url= |ref=harv}}</ref> V. V. Bartolda görə bu nə vaxtsa qalası olmuş Basin bölgəsinin adıdır.<ref name=":3" /> Bölgənin bu adı yuxarıda Mar Apas Katina parçasından gətirilən yuxarı-ormansız Basen adına tamamilə uyğundur. Başqa sözlə, Dədə Qorqud kitabındakı yer adı olduğu kimi Mar Apas Katina-Horenli Movses mətnində də yazıya alınmışdır. Mənəvi dünyası ayrı olan bu 3 qaynaqda Basen bölgəsinin adı köhnə bulqarların Cənubi Qafqaza axışıb yerləşməsi ilə bağlı olaraq çəkilir. Bu adın açılışı isə gürcülərin coğrafiya anlayışına köhnə yunancadan keçmiş Fasiana sözü ilə bağlıdır. D. Y. Yeremeyevin yazdığı kimi, ''qədim bulqarların buraya axışıb yerləşməsi ilə bağlı Balkar dərəsində yaşayan türk dilli balkar xalqı gürcü qaynaqlarında Basiani adlanırdı.''<ref name=":3" />

=== Buntürklər ===
Bulqarların bir qolu da buntürklər sayılırdı. Onların da adı Cənubi Qafqaz qaynaqlarında e.ə. I minillik hadisələri ilə bağlı çəkilir.<ref>{{cite book|first= |last= |authorlink= |title=Mokçevay Kartlisay|year= |location= |publisher= |url= |ref=harv}}</ref> X əsr gürcü salnaməçisi Mokçevay Kartlisat (Kartlinin dinə gəlməsi) və XI əsr salnaməçisi Leonti Mrovelinin Kartlis sxovreba (Kartli çarlarının həyatı) kitabında Buntürklərin Kartlidə Makedoniyalı İsgəndərin yürüşlərindən, hətta Babil hökmdarı Novuxodonosor tərəfindən Yerusəlimin dağıdılmasından öncə yaşamaları yazılmışdır. İkinci hadisə e.ə. 586-cı ilə düşür. Salnaməçilər bu toplumu həm buntürk, həm də sadəcə türk adlandırırlar. Mroveli bir səhifədə yazır:<ref name=":4">{{cite book|first=Leonti |last=Mroveli |authorlink= |title= Kartlis sxovreba|year= |location= |publisher= |url= |ref=harv}}</ref>
{{cquote|''Türklər Mtsxeta yaxınlığında özlərinə yer seçərək oranı abadlaşdırdılar, güclü hasar içinə aldılar. Bu yerə Sarkine (P.Uvarovun (1894), Ş. Mesxianın (1959), Q. Lomtadzenin (1965) araşdırmalarına əsasən bu şəhərin həqiqətən də bu dövrdə salındığı sübut olunmuşdur.) deyilməyə başlandı.''}}
O biri səhifədə isə Sarkinedə buntürklərin yaşadığını qeyd etmişdir. Bu salnaməni 1900-cü ildə çap edən gürcü tarixçisi S. E. Takayşvili buradakı buntürklərin və türklərin bir olduğunu, başqa sözlə turanlı olduğunu qeyd etmişdir. Bu "turanlılar" gürcü tarixşünaslığında Kartlinin ən qədim sakinləri hesab edilir.<ref name=":5">{{cite book|first=Süleyman |last=Əliyarlı |authorlink= |title=Buntürklər|year=1996 |location=Bakı |publisher=Azərbaycan |url= |ref=harv}}</ref> Salnamə əlyazmalarının birində buntürklərin 28 min ev olması yazılmışdır. Onların sayca böyük toplum olduğunu salnaməçi Mrovelinin aşağıdakə sözləri də göstərir:<ref name=":4" />
{{cquote|''Bir-birilərinə qarşılıqlə yardım üçün onlar (Kartli əhalisi) türklərlə birləşib bütün şəhərlərdə yerləşdilər...Bu türklər  Kartli əhalisi ilə dinc yaşayırdılar, iranlıların yürüşü gözləndiyi üçün qala və şəhərləri bərkidirdilər.''}}
Cənubi Qafqaz buntürklərinin real tarixləri barədə müxtəlif fikirlər var. Onların e.ə. VI–IV əsrlərdə Gürcüstanda yerləşib yaşaması haqda salnamə yazılarının anaxronizm sayan tarixçilər az deyil. Bu tarixçilər buntürklərin Gürcüstanda yerləşməsini gerçək saysalar da, onu miladdan əvvəlki dövrə deyil, miladdan sonrakə V əsrə bağlayırlar.<ref name=":5" />

=== Kəngərlər ===
Bulqarların və buntürklərin xələfi kəngər toplumu oldu. Türk toplumlarının [[Cənubi Qafqaz]]da sayca artaraq buranın siyasi həyatında fəal yer tutması kəngərlər ilə bağlıdır. 482-ci ildə Sasani İranına qarşı üsyandan yazan tarixçi Paraplı Qazar kəngər türkləri yaşayan ayrıca bir əyalətin adını çəkir: ''Qavarn Kangaraç''. Bu tarixçilərin yazdığına görə, İran qoşunu ilə döyüşdə məğlub olan Vaxtanq Qorqasalın və Vahan Mamikonyanın döyüşçüləri Albaniya ilə İberiya sərhədlərində [[Kəngərli rayonu|Kəngər]] dağlarından (Ermənistanın bir rayonunda indi də Kəngər dağı oronimi qalmaqdadır) enərək ''Kəngər elinə'' gəlib ''qonşu hunların'' köməyini gözləməyə başladılar. Bu hadisədən 60–70 il sonra (542, 552-ci illər) həmin xalqın adı ''hanqaraye'' şəklində suriyani qaynaqlarda çəkilir. Bu dəfə kəngərlərin Ağrı dağdan başlayaraq Araz üzərində yaşadığını bildirilir. Suriyani qaynaqlar da kəngərlərin adını Cənubi Qafqaz xalqalrının Sasanilərə qarşı mübarizəsi ilə bağlı olaraq Xosrov Ənuşirəvanın düşmənləri kimi çəkirlər. Bu bilgilər buntürklərlə yanaşı, kəngər türklərinin də Sasani zülmünə qarşı hərəkatda fəal iştirak etmələrini göstərir.<ref name=":6">{{cite book|first=Süleyman |last=Əliyarlı |authorlink= |title=Kəngərlər |year=1996 |location=Bakı |publisher= Azərbaycan|url= |ref=harv}}</ref>

1500 il bundan öncə Cənubi Qafqazda yerləşmiş olan kəngərlərin izi Dədə Qorqud boylarında Kanklı Qoca adında iz buraxmışdır. Oğuzların soykök tarixinin başlıca qaynaqları olan uyğur Oğuznaməsində, Rəşidəddin Oğuznaməsində, Əbulğazi xan Şəcərəsində qipçaq, karluq və xələc kimi eponimlər ilə yanaşı kanqlı eponiminin yazıya alınması qanunauyğundur. Kəngər və kanqlı sözləri kökcə bir-birinə doğmadır.<ref name=":6" />

Kəngərlərin adı Orhun yazıları silsiləsində Kül Tiginin şərəfinə yonulmuş abidədə 712–713-cü illər döyüşləri ilə bağlı olaraq Kəngərəs şəklində çəkilmişdir. Bununla yanaşı Firdovşi Şahnaməsində onların adı Kanqlı, [[Çin Xalq Respublikası|Çin]] qaynaqlarında isə Kanqyuy formasında yazılmışdır.<ref name=":6" /> Ancaq bu yazıların heç biri ilkin deyildir. Yuxarıda Paraplı Qazardan gətirilən bilgi Kül Tigin abidəsindəki məlumatdan ən azı 200 ildən çox qədimdir. Güman edilir ki, bu toplum Qafqaza III–IV əsrlərdə yerləşmişdir. Kür-Araz ovalığında və Azərbaycanın başqa yerlərində kəngərlərin yaşayış yerləri çox idi. Bunu həmin bölgələrdə Kəngər, Kəngərli adını daşıyan kəndlərin günümüzə kimi qalması sübut edir. XIX əsrinortalarına yaxın yalnız [[Naxçıvan]] əyalətində qafqazşünas İ. Şopenin kəngərlilərin aşağıdakı adları daşıyan 33 qol bə tirəsini qeydə almışdı:<ref>{{cite book|first=İvan |last=Şopen |authorlink= |title=Некоторые замечания на книгу „Обозрение российских владений за Кавказом |year=1840 |location=Sankt-Peterburq |publisher= |url= |ref=harv}}</ref> Yurçi, Qızıllı, Sarbanlar, Xalxallı, Pirhəsənli, Salahi, Ağabəyli, Həmayi, Qarabəylər, Cağatay, [[Qaraxanilər dövləti|Qaraxan]], Hacılar, Cəmşidli, Billici, Qızılqışlaq, Tutlar, Qaradolaq, Şabanlı, Kəlfir, [[Arabsaklı]], Qaracalı, Qraahasarlı, [[Pənahlılar|Pənahlı]], Əlxanlı, Sofulu, Beqdili, Əliəkbərli, Didavarlı, Bolqarlı, Kürdmahmudlu, Əliyanlı, Ziyadlı və Bərgüşadlı.

Adı keçən qaynaqda əyalətdə 1433 ailəni birləşdirən 6473 kəngərli qeydə alınmışdı. Haluki [[Məhəmmədhəsən bəy Vəliyev-Baharlı|Məhəmmədhəsən]] Baharlının 1920-ci ildə çıxan araşdırması üzrə Naxçıvan qəzasında onların yalnız 3 kəndi qalmışdı (ikisi Kəngərli, biri Şahtaxtı adlanırdı).<ref>{{cite book|first=Məhəmmədhəsən |last=Baharlı |authorlink= |title=Azərbaycan: Coğrafi-təbii, etnoqrafik və iqtisadi mülahizat|year=1920 |location=Bakı |publisher= |url= |ref=harv}}</ref> Təkcə Kəngərli adı daşıyan kəndlər Göyçayda (2), Cavanşir (4), Şuşa (3), Şamaxı (2), Qazax (1) qəzalarında yerləşirdi.

XIX əsrin 30-cu illərində kəngərlilərin çoxu çarlıq Rusiyasının vergi siyasətinə dözməyib Cənubi Azərbaycana və Türkiyəyə köçüb getmişdi. Azərbaycanın Qazax-Qaramanlu bölgəsində, yəni rahib Paraplı Qazarın yad etdiyi Gürcüstan sərhədlərində kəngərlilər bütün orta əsrlər boyu kütləvi halda yaşamış, yalnız XVIII əsrdə Kaxet-Kartli çarlığının sıxışdırması ilı bağlı onların çoxu Qarabağ xanlığı və qismən də [[Şirvan xanlığı]] ərazisinə köçməli olmuşdur. Qonşu Cənubi Qafqaz bölgələrində də kəngərlilərin yaşaması tarixi qaynaqlarda iz buraxmışdır. VII əsrdə yazılmış. Ermənistan coğrafiyası kitabında İber ölkəsində Kanqark adlı əyalət, XI əsr Kartli salnaməsində isə Kanqari adlı yaşayı yerinin adı çəkilir.<ref>{{cite book|first=Sahibə |last=Budaqova |authorlink= |title= Naxçıvan diyarının tarixi-coğrafiyası|year=1995 |location=Bakı |publisher=Elm |url= |ref=harv}}</ref> Böyük hun qollarından biri sayılan kəngərlər ayrı-ayrı toplumlar formasında, görünür, Cənubi Qafqaz oğuzlarına və peçeneqlərinə qarışmışdır. Tanınmış [[Bizans imperiyası|Bizans]] müəllifi Konstantin Porfirogenet X əsrin 40–50-ci illəri ilə bağlı olaraq peçeneqlərin bir bölüyünün- 3 əyalət xalqının Kəngər adlandığını yazmışdır.<ref>{{cite book|first=Konstantin |last=Porfirogenet |authorlink= |title= Bizans tarixi|year= |location= |publisher= |url= |ref=harv}}</ref>

=== Masaha hunları ===
Bütün bu qeyd etdiklərimizdən əlavə erkən orta əsrlər Azərbaycanın da xeyli sayda hun toplumları da yaşamaqda idi.<ref>{{cite book|first=Süleyman |last=Əliyarlı |authorlink= |title=Masaha hunları |year=1996 |location=Bakı |publisher=Azərbaycan |url= |ref=harv}}</ref> Bunlara misal olaraq Masaha hunlarını göstərmək olar. Bu toplumun adından Bizans müəllifi Dionisi Periegetin (II əsr) əsərində də bəhs edilir.<ref>{{cite book|first=Dionisi |last=Perieget |authorlink= |title=Məskunlaşmış torpaqların təsviri |year= |location=|publisher= |url= |ref=harv}}</ref> Sonralar köhnə erməni mənbələrina görə bu hunlar şimali [[Albaniya]]da, Çola şəhərində maskutlar ilə qarışıb onlarla birgə yaşayırdılar. Moisey Kağankatlı isə bu hunların xaçpərəstliyə keçdiyini yazır. Onun yazdığına görə, Çola şəhərinin patriarxı İoan bütün bu hunların yepiskopu idi. Sonralar Dərbənd keçidi ilə Beşbarmaq dağı arasında ayrıca bir hökmdarlıq yarandı. Bu kiçik dövlət tarixdə Masaha hun dövləti adlanır. Onun hökmdarları da Alban və erməni hökmdarları kimi İran arşakları soyundan idi. 330-cu ildə Masaha hun hökmdarı Sanatruk öz hökmdarlığını Kür çayı hövzəsinə kimi yaymaa çalışırdı. Moisey Kağankatlı yazır:<ref>{{cite book|first=Moisey |last= Kağankatlı |authorlink= |title=Alban tarixi |year= |location=|publisher= |url= |ref=harv}}</ref>
{{cquote|''...Paytakaran şəhərində Sanatruk adlı birisi aqvanlar üzərində hökmdar oldu.''}}
Bu tarixçinin kitabının XII–XIII fəsillərində Sanatrukun albanlardan hətta 30 minlik qoşun toplaması, ''Şimal xalqlarının Albaniyada yaşayıb 4 il buranı sıxıntıya salması'' haqda yazısı bu hadisənin ötəri br yürüş olmadığını göstərir. K. V. Treverin fikrincə, qədim müəlliflər Aqafangel və Kayserili Prokopinin yazılarında adları keçən Masaha (Maskut) və Hun sözləri eyni anlamda işlənmişdir.<ref>{{cite book|first=Kamilla |last=Trever |authorlink= |title=Очерки по истории и культуре кавказской Албании IV в. до н. э. — VII в. н. э. |year=1959 |location=Moskva|publisher= |url= |ref=harv}}</ref> Bu dövlətdə yaşayan əhali irandilli alanların, türkdilli hunların və qafqazdilli tayfaların qarışığından ibarət olmuşdur. Bubaxımdan adı çəkilən hökmdarın daşıdığı adın hər iki yazılışı (Sanatruk, Sanasen) çox maraqlıdır.

Bu hadisələrdən 120 il ötdükdən sonra, Cənubi Qafqaz xalqlarının Sasanilərə qarşı 450–451-ci il üsyanı ilə bağlı olaraq yenə Masaha hunlarının adına rast gəlinir.

=== Barsillər ===
Bulqarlar ilə Qafqaza gələn və onların qollarından biri olan Barsil toplumu da o dövr Azərbaycanın da güclənməkdə idi. İlkin orta dövr qaynaqlarında bu xalqın adı ilə bağlı olan Bersil-Berzil-Barşilə ölkəsinin adı çəkilir. Bu ölkə İ. Markvart, V. Minorski və başqa alimlərin fikrincə indiki Şimali Dağıstan ərazisində yerləşirdi.<ref name=":7">{{cite book|first=Süleyman |last=Əliyarlı |authorlink= |title= Bersil-Barşalı-Borçalı|year=1996 |location=Bakı |publisher=Azərbaycan |url= |ref=harv}}</ref> Ancaq əl-Bəlazurinin ''Kitab fütuh əl-buldən'' əsərində onun sərhədlərinin ən azı Alban keçidlərinə kimi uzanıb getdiyi aydınlaşır. Əl-Bəlazuri Xosrov Ənuşirəvanla Xəzər hökmdarı arasında münasibətllərdən bəhs edərkən yazır:<ref name=":8">{{cite book|first=Yahya |last=əl-Belazuri |authorlink= |title=Kitab fütuh əl-buldən |year= |location= |publisher= |url= |ref=harv}}</ref>
{{cquote|''Onu özünə yaxınlaşdırmaq üçün onun qızı ilə evlənmək, ona kürəkən olmaq istədiyini bildirdi. Türk xaqanı öz qızını Xosrova verdi, sonra özü də onunla görüşə gəldi. Onlar Barşilədə görüşüb bir neçə gün qonaq qaldılar.''}}
Bu görüşün harada isə Beşbarmaq dağı ilə Dərbənd keçidi arasında olması ehtimal edilir. Bəlazuri mətninin sonrası bunu aydın göstərməkdədir. İşğal etdiyi yerlərin yuxarı sərhədlərində böyük, keçilməz qala tikmək fikrinə düşən Sasanlı hökmdarı xaqana belə bir təklif verir:<ref name=":8" />
{{cquote|''Mən düşünürəm (yaxşı olarki, səninlə mənim torpaqlarım) arasında br sədd tikib orada keçid qapıları qoymaq üçün mənə izin verəsən ki, səninlə mən buraxmaq istədiyimiz adamlardan başqa bir kimsə sənin tərəfindən bizə doğri və bizim tərəfdən sizə doğru keçə bilməsin. Türk bundan ürəkdən razı oldu və öz ölkəsinə geri döndü.''}}
Başqa iki ərəb müəllifi olan İbn Rustə və Qərdizi Barsil türklərini Bərçölə adı ilə tanıdıqlarını yazmışlar. Başlıca məsələ isə Xəzər sahili Barşiləsi ilə yanaşı Cənubi Qafqazın mərkəzi bölgələrində, Azərbaycan ilə Gürcüstan ağzında ikinci bir Barşilənin olmasıdır.<ref name=":7" />

=== Suvarlar ===
Şimali Qafqazda bulqarların suvar qolu öncə yaranmış olan qohum Onoqur əsgəri birliyini çökdürüb onnu yerini tutdu. Onoqurların yerləşdiyi torpaqlar Terek və Sulak çaylarından cənuba doğru uzanaraq, görünür Masaha hun dövlətinin də yarısını tuturdu.<ref name=":9">{{cite book|first=Süleyman |last=Əliyarlı |authorlink= |title=Suvarlar |year=1996 |location= Bakı|publisher=Azərbaycan |url= |ref=harv}}</ref> Onoqur boyları ilkin zaman ola bilsin Beşbarmaq dağı önündə yerləşən Hun qapılarını əllərində saxlayırdılar. Sonralar onlar cənuba yayılaraq Muğanı da ələ keçirmişdilər. V əsrdə ən böyük türk tayfa birliklərindən biri sayılan onoqurlar Azərbaycanda yerləşmiş idilər və burada yaşayırdılar. V əsrin 60-cı illərində onoqurları onlara qohum olan suvar türkləri üstələdilər. Onlar öz adlarını itirib suvar boylarına qarışdılar. Bir əsr ötdükdən sonra suvarlar özləri də Şimali Qafqazda avar türkləri tərəfindən məğlub edilərək Azərbaycana doğru sıxışdırıldılar. Onların on minlik bir kütləsi Azərbaycanda, o cümlədən Sakaşenada yerləşdi. Muğan düzündə bütün orta əsrlər boyunca yad edilən Beləsuvar, XIVəsrdə Cənubi Azərbaycanda Həmdullah Qəzvininin qeydə aldığı Tutsuvar, XIX əsrdə Quba qəzasında olan Qaleyi Suvar xarabalığı və Qalasuvar kəndinin adları suvarların tarixi izləridir.<ref name=":9" />

Qusar, Balakən, Bərdə və Ağdamda, Naxçıvan əyalətində Qullar adı daşıyan kəndlərin, onlarca Qazançı kəndlərinin, Qazanbulaq, Qazangöl kimi yer adlarının İmişli, Göyçay, Masallı və Cəbrayılda, habelə Cənubi Azərbaycanda Çaxırlı/Çaqırlu kənd adları da uzaq keçmişdən burada yerləşib yaşayan protobulqarların qul, qazan, çakar boylarının izlərini saxlamaqdadır.<ref name=":9" />

=== Hunlar ===
Suvar bulqarlarının böyük axınla Azərbaycana gəlişindən yüz il ötməmiş Qafqazın şimal ətəklərində siyasi hərbi üstünlük Xəzər türklərinə keçdi. Bu, Şimali Qafqazda qərbi türk xaqanlığının hökmranlığı çökdükdən sonra baş verdi. Buna görə də VII əsrin 30–40-cı illərindən Azərbaycana türk boylarının yeni aıxını oldu. Artıq VI əsrin ortalarında bu boyların sıx toplumları bütün Azərbaycanda, o sıradan Savalan dağının cənub ətəklərində, Arazın sağ sahil bölgələrində yaşamaqda idilər. VII əsrin birinci yarısında isə yeni axınlar onların xüsusi çəkisini gücləndirdi, Kürün sol sahilindı, Kağankatlı Moiseyin sözləri ilə desək, Hun dövləti yaratdı. Ağvan tarixinin ikinci kitabının 26-cı fəsilində bu tarixçi yazır:<ref name=":10">{{cite book|first=Moisey |last=Kağankatlı |authorlink= |title=Alban tarixi, XXVI fəsil |year= |location= Bakı |publisher= |url= |ref=harv}}</ref>
{{cquote|''İgid Cavanşir öz taxtında arxayın oturduğu vaxt, qışda gündüzlə gecənin bərabər olduğu zaman hunların hökmdarı saysız atlı qoşunla basqın edib gəldi. Cavanşir öz ölkəsinə ehtiyatlı və hazır olmağı əmri etsə də, Hun döyüşçüləri Kürün bu tayına və Araz sahilinə keçərək, təkcə yerli adamları deyil, həm də Ararat vilayətindən və Sünik ölkəsindən qışlamağa gəlmiş adamları, qoyun və mal-qaranı yağma edib öz düşərgələrinə əsir apardılar. Bundan sonra hunların hökmdarı Cavanşirin özünü görmək istədiyindən, qardaşlarını onun yanına göndərərək onunla görüşməyi və qardaşlıq və dostluq birliyi yaratmağı təklif etdi. Ancaq igid və ər knyaz qorxmaq fikrində deyildi. Deyin, İran şahlarından hansı biri Türkistan hökmdarını üzbəüz görə bilərdi ? Ancaq o (Cavanşir) qorxmadan qurtuluşçu xaç qarşısında diz çöküb söylədi: ''Mən ölümün gözünün içinə baxacağam, çünki sən, Tanrı, mənimləsən !'' Bundan sonra o, hökmdar görkü ilə onların qarşısına çıxdı. Ancaq hunların hökmdarı da onu qarşılamağa çıxaraq, gəmi ilə çayın bu tayına üzüb gəldi və burulğan, dərin sularda onunla görüşdü. Onlar qarşılıqlı narazılığı kəsmək və ikitərəfli dostluq yaratmaq üçün bir-biri ilə gənəşdilər. Barışıq bağlayıb hər biri çayın bir tərəfinə qayıtdı. O biri gün mənim hökmdarım nə etsə yaxşıdır ? O, 17 ər ilə birlikdə  çayı keçib hunların dşüərgəsinə gəldi və orada hun hökmdarının qızı ilə evləndi və həmin gün də 120 min davar və mal-qara, 7 min at və əsir alınmış 12000 nəfəri geri qaytardı...''}}
Bu yaxınlaşma 665-ci ild oldu. Burada adı çəkilən Hun dövləti tarixi kitablarda indiyə kimi Xəzər xaqanlığı ilə qarışdırılırdı. Lakin Alban tarixinin boy adları sistemi olduqca aydındır. Bu əsərin birinci kitabının 12,14,29,30-cu və ikinci kitabının 1, 2, 26-cı və başqa fəsillərində hun (hon) boy adı, habelə hun ölkəsində Basil xalqının çarı və Favel (Eftalit) alaylarını başıba toplamış Rosmosok hökmdarının adları çəkilir. Xəzər ölkəsi anlayışı isə yalnız ikinci kitabın başlanğıcından yad edilməyə başlayır.<ref>{{cite book|first=Süleyman |last=Əliyarlı |authorlink= |title=Türküstan sol sahil dövləti |year=1996 |location= Bakı |publisher=Azərbaycan |url= |ref=harv}}</ref> İkinci kitabın IV fəsilində ''ölkəni yağma edən yırtıcı xəzərlərin əlinə keçməsin deyə Ağvan patriarxlığının Çoladan müqəddəs Partav şəhərinə köçürülməsi'', II fəsilində — ''Albaniya hakiminin 628-ci ildə xəzərlərə qarşı dirənməsi'', 23-cü fəsildə — ''xəzərlərin yürüşü və onların Cavanşir tərəfindən yenilməsi'' haqda yazılar verilmişdir. Üçünçü kitabın 16-cı fəsilində Xəzər ölkəsinə ərəb sərkərdəsi Əl-Cərrahın yürüş etməsi, o biri ildə isə Xəzər hökmdarı oğlunun yürüşə çıxıb Cərrahı öldürməsi bildirilir. Bütün bunlar Ağvan tarixində hunlar ilə xəzərlərin ayrı-ayrı xalqlar kimi və hər birinin öz adı ilə verilməsini sübut edir. Deməli, ikinci kitabın 23-cü fəslinin ''Xəzərlərin basqını və çayın o tayında Cavanşırın onları əzməsi'', 26-cı fəslin isə Cavanşirin ''hunlar ilə qohum olması və yağılarla dostluğa girməsi adlandırılması'' onun eyni bir dövlət ilə deyil, ayrı-ayrı iki dövlət ilə münasibətdə olduğunu göstərir.<ref name=":10" />

=== İlkin ərəb mənbələrinin yazdıqları ===
Xilafətin köçürmə siyasəti ölkənin etnotarixi xəritəsinə yeni axınlar gətirdi. Yeni türk boyları, o sıradan islamı qəbul edən boylar ölkənin müxtəlif vilayətlərində yerləşirdi.<ref name=":11">{{cite book|first= Süleyman|last=Əliyarlı |authorlink= |title= İslamın ilkin yayılma çağı|year=1996 |location= Bakı|publisher=Azərbaycan |url= |ref=harv}}</ref> 735–737-ci il yürüşünü uğurla başa vurduqdan sonra ərəb sərkərdəsi (sonralar xəlifə) Mərvan ibn Məhəmməd 40 minə və ya ondan da çox dinsiz türkləri Nəhr əs-Samur adlanan yerdə və Əl-Kür çayına yaxın düzənlərdə yerləşdirdi. 854-cü ildə Azərbaycan və Ermənistana hakim qoyulmuş Buğa əl-Kəbir onun himayəsinə sığınaraq islamı qəbul etmək istəyən xəzərlərin bir hissəsini Şimşadda (Şəmkirdə) yerləşdirdi.
Əbu Məhəmməd Əbdül Məlik ibn Hişam (829-cu ildə ölmüşdür) ''Kitabül-tican fi mülük himyər'' adlı əsərində ilkin ərəb yürüşləri zamanı qoşunların Azərbaycanda türklər ilə qarşılaşdığını bildirdi. Onun yazısı belədir:<ref name=":12">{{cite book|first=Əbu Məhəmməd Əbdül Məlik |last=ibn Hişam |authorlink= |title= Kitabül-tican fi mülük himyər|year=|location= |publisher= |url= |ref=harv}}</ref>
{{cquote|''Yəmən padişahı Raiş zamanında onun sərkərdələrindən biri Şimr ibn əl-Qəttaf ibn əl-Müntəb 100 minlik ordu ilə türklərlə döyüşə-döyüşə Azərbaycana girdi.Döyüş nəticəsində türklər məğlub oldular. Şimr ibn əl-Qəttaf həmin döyüşün və keçdiyi yolların keyfiyyətini iki daş üzərində yazdırdı.''}}
İbn Hişamın Əl-Cürhami adlı xəlifə müşavirinin dilindən qələmə aldığı bu məlumatı ət-Təbəri də təkrar edir.<ref>{{cite book|first=Əbu Cəfər Məhəmməd  |last=ibn Cərir ət-Təbəri |authorlink= |title=Tarikh al-Rusul wa al-Muluk or Tarikh al-Tabari|year=|location= |publisher= |url= |ref=harv}}</ref> O, hələ peyğəmbərin sağlığında ər-Raiş adlı yəmən hökmdarının Şimr adlı qoşun başçısının Azərbaycanda türklər ilə döyüşü, Azərbaycan ölkəsində bəlli olan iki daş üzərində yazı həkk edilməsi barədə Qəhdani rəvayətini kitabına salmışdır. Burada həm də Yəmən hakimi Tubbanın Mosuldan Azərbaycana soxularaq türklərlə qarşılaşması söylənilir. Deməli, ibn Hişamın kitabında gətirilən bu bilginin artıq IX–XI əsrlərdə sabit tarixşünaslıq ənənəsi yaranmışdı.
XV əsrdə yaşamış şair Ənvarinin Dəsturnamə adlı poemasında ikinci Xəlifə Ömər ibn əl-Xəttabın sərkərdəsi Səd və Qasımın yürüş zamanı Azərbaycanda bir ulu şəhərdə və onun ətrafında 100 mindən çox oğuz evləri gördüyü yazılmışdır:<ref>{{cite book|first=Qasım |last=Ənvari |authorlink= |title=Dəsturnamə|year=|location= |publisher= |url= |ref=harv}}</ref>
{{cquote|''Anda qonmuşdu oğuzlar biədəd, obalar başdan-başa yox ana hədd,qara evləri ilə yüz bin artıq ev...''}}
İbn Hişamın yuxarıda adını çəkdiyi Übeyd ibn Şəriyyə əl Cürhami zamanının bilikli adamlarından biri idi. Elə buna görə də Yəməndən Məkkəyə çağırılaraq beşinci xəlifə I Müaviyənin yaxın müşavirlərindən biri olmuşdu. Azərbaycana yeni yürüş keçirmək fikrində olan Müaviyə, qoşunlarının qarşılaşa biləcəyi çətinlikləri düşünərək əl-Cürhumidən bu ölkə haqqında arayış istəmişdi. Əl-Curhuminin Əxbarına istinad edən İbn Hişam tərəflərin söhbətini olduğu kimi verməyə çalışır:<ref name=":11" /><ref name=":12" />
{{cquote|''Müaviyənin Übeyd ibn Şəriyyə ilə söhbətləri buraya (Şimrin Azərbaycan yürüşü haqqında iki daş üzərində yazıya) çatdıqda Müaviyə Übeydə müraciət edərək Azərbaycan haqqında onun fikrini öyrənmək istəyərək deyir: Sən Allah, Azərbaycan (haqqında) əlaqəniz, təlaşınız və xatirəniz nədir ? Übeyd isə belə cavab verir: Ora türk torpağıdır. Onlar oraya toplaşaraq bir-biri ilə qarışmış və təkmilləşmişlər.''}}

== Etnik tarix ==
{{Əsas|Azərbaycan tarixi}}

== Etnoqrafik qruplar və tayfa qrupları ==
[[Fayl:Shahsevan girls from a rich family.jpg|thumb|250px|Varlı şahsevən ailəsinin qızları. Fotoqraf: {{link-interwiki|az=Anton Sevryuqin|az_mətn=A.V.Sevryuqin|başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Севрюгин, Антон Васильевич}}]]
Azərbaycan etnosunun elə etnoqrafik qrupları var ki, onlar təsərrüfat, mədəniyyət və məişətdə bir çox xüsusiyyətlərinə görə xeyli fərqlənirlər. Azərbaycanlıların bəzi etnoqrafik qrupları isə XIX əsrin sonuncu rübünə qədər mövcud olmuşdu<ref>{{Kitab3
|müəllif   = Волкова Н. Г.
|başlıq    = Кавказский этнографический сборник
|nəşriyyat = Изд-во АН СССР
|yer       = М.
|hissə     = Этнические процессы в Закавказье в XIX-XX вв.
|том       = 4
|il        = 1969
|страницы  = 24
|isbn      = 
}}</ref> Gəncəbasar türkləri(ayrımlar) — Azərbaycanın qərbində (Gəncə və ətrafında, Daşkəsən və Gədəbəy rayonlarında), Kiçik Qafqaz dağlarında<ref name="Böyük Sovet Ensiklopediyası"/> məskunlaşıblar. Türkiyə türkləridirlər və XV əsrdə Azərbaycana köçürülüblər.
* [[Əfşarlar]] — 24 oğuz tayfasından biridir. Bu tayfanın müasir təmsilçiləri azərbaycan etnoqrafik qrupu hesab olunur<ref>Richard V. Weekes. Muslim peoples: a world ethnographic survey. AZERI. Стр. 56</ref><ref name="ethnomuseum" >Российский этнографический музей. [http://www.ethnomuseum.ru/glossary/?афшары Афшары] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20120524222954/http://www.ethnomuseum.ru/glossary/?%D0%B0%D1%84%D1%88%D0%B0%D1%80%D1%8B |date=2012-05-24 }}.</ref> və onlar həm də İranın hər yerində məskundurlar.
* [[Bayat tayfası]] — oğuz tayfası, həm azərbaycanlıların və həm də [[türkmənlər]]in subetnik qrupudur.<ref>Российский этнографический музей. Глоссарий. [http://www.ethnomuseum.ru/glossary/?%C1%E0%FF%F2%FB%201 Баяты] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20131021054612/http://www.ethnomuseum.ru/glossary/?%C1%E0%FF%F2%FB%201 |date=2013-10-21 }}</ref>
* [[Qaradağlılar]] — İranın şimal-qərbindəki Qaradağ yaylasında məskundurlar. Əsasən heyvandarlıqla məşğul olmaqla, yarımköçəri həyat tərzi keçirirlər. Mədəni cəhətdən qonşuları olan ''şahsevənlərə'' yaxındırlar.<ref name="Böyük Sovet Ensiklopediyası"/> Yeddi tayfaya bölünürlər.<ref>{{Kitab3
|müəllif   = 
|başlıq    = Народы Передней Азии
|hissə     = Азербайджанцы, армяне, айсоры
|nəşriyyat = Изд-во Академии наук СССР
|yer       = М.
|il        = 1957
|страницы  = 284
|isbn      = 
}}</ref>
* [[Qızılbaşlar]] — türk köçəri tayfa birləşməsi. İran və Azərbaycan ərazisinə XV–XVI əsrlərdə köçmüşlər. İranda və Əfqanıstanda məskunlaşıblar. ''[[Şamlı (tayfa)|Şamlı]]'', ''[[Rumlu tayfası|rumlu]]'', ''[[ustaclı]]'', ''[[Təkəli tayfası|təkəli]]'', ''əfşar'', ''qacar'' və ''zülqədər'' tayfalarına bölünürlər.<ref>{{Cite web |title=История Востока: Р. Б Рыбаков, Михаил Степанович Капица, Институт востоковедения (Российская академия наук) |url=http://books.google.ru/books?id=nLkMAQAAMAAJ&q=%D1%88%D0%B0%D0%BC%D0%BB%D1%83,+%D1%80%D1%83%D0%BC%D0%BB%D1%83,+%D1%83%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%B4%D0%B6%D0%BB%D1%83,+%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B5%D0%BB%D1%8E,+%D0%B0%D1%84%D1%88%D0%B0%D1%80,+%D0%BA%D0%B0%D0%B4%D0%B6%D0%B0%D1%80,+%D0%B7%D1%83%D0%BB%D0%BA%D0%B0%D0%B4%D0%B0%D1%80&dq=%D1%88%D0%B0%D0%BC%D0%BB%D1%83,+%D1%80%D1%83%D0%BC%D0%BB%D1%83,+%D1%83%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%B4%D0%B6%D0%BB%D1%83,+%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B5%D0%BB%D1%8E,+%D0%B0%D1%84%D1%88%D0%B0%D1%80,+%D0%BA%D0%B0%D0%B4%D0%B6%D0%B0%D1%80,+%D0%B7%D1%83%D0%BB%D0%BA%D0%B0%D0%B4%D0%B0%D1%80&hl=ru&sa=X&ei=RpPsUp2VAqW44ATiuYCICg&ved=0CEMQ6AEwBQ |access-date=2014-12-16 |archive-date=2014-02-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140220015327/http://books.google.ru/books?id=nLkMAQAAMAAJ&q=%D1%88%D0%B0%D0%BC%D0%BB%D1%83,+%D1%80%D1%83%D0%BC%D0%BB%D1%83,+%D1%83%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%B4%D0%B6%D0%BB%D1%83,+%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B5%D0%BB%D1%8E,+%D0%B0%D1%84%D1%88%D0%B0%D1%80,+%D0%BA%D0%B0%D0%B4%D0%B6%D0%B0%D1%80,+%D0%B7%D1%83%D0%BB%D0%BA%D0%B0%D0%B4%D0%B0%D1%80&dq=%D1%88%D0%B0%D0%BC%D0%BB%D1%83,+%D1%80%D1%83%D0%BC%D0%BB%D1%83,+%D1%83%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%B4%D0%B6%D0%BB%D1%83,+%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B5%D0%BB%D1%8E,+%D0%B0%D1%84%D1%88%D0%B0%D1%80,+%D0%BA%D0%B0%D0%B4%D0%B6%D0%B0%D1%80,+%D0%B7%D1%83%D0%BB%D0%BA%D0%B0%D0%B4%D0%B0%D1%80&hl=ru&sa=X&ei=RpPsUp2VAqW44ATiuYCICg&ved=0CEMQ6AEwBQ |url-status=live }}</ref>
* [[Qarapapaqlar]] — əsasən Azərbaycanın qərbində, qismən [[Gürcüstan]]da yaşayırlar. ''Tərkəbün'' (digər adı "''borçalı''"dır ki, bu da "xan tayfası" mənasını daşıyır), ''saral'', ''ərəbli'', ''canəhmədli'', ''çaxarlı'', ''ulaclı'' tayfalarına bölünürlər.<ref>{{Kitab3
|müəllif   = 
|başlıq    = Народы Передней Азии
|hissə     = Азербайджанцы, армяне, айсоры
|nəşriyyat = Изд-во Академии наук СССР
|yer       = М.
|il        = 1957
|страницы  = 286
|isbn      = 
}}</ref>
* [[Padarlar]] — oğuz tayfalarından biridir. Elxanilərin dövründə Türküstandan Azərbaycana (Arazdan cənuba) köçmüşlər. Müasir Azərbaycan Respublikasının ərazisində isə XVI əsrdə məskunlaşmışlar.<ref name="Волкова Н. Г."/> Onlar təsərrüfat və məişətlərində, xüsusilə, gündəlik yarımköçəri maldarlıq işlərində adət-ənənələrini digər azərbaycan etnoqrafik qruplarından daha uzun müddət saxlaya bilmişlər.<ref name="Böyük Sovet Ensiklopediyası"/>
* [[Tərəkəmələr]] — azərbaycanlıların ayrıca etnik qrupu,<ref>{{Kitab3
|müəllif   = {{link-interwiki|az=Sakinat Hacıyeva|az_mətn=Гаджиева С. Ш.|başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Гаджиева, Сакинат Шихамедовна}}
|başlıq    = Дагестанские терекеменцы: XIX - начало XX в
|том       = 
|nəşriyyat = Наука
|il        = 1990
|страницы  = 3
|isbn      = 5020167614, 9785020167612
}}</ref> Dağıstanda və Azərbaycanın cənub sərhədi boyu rayonlarda yaşayırlar. "Tərəkəmə" termini ilk olaraq etnik, tayfa adı kimi işlədilmişdi. Amma XIX əsr — XX əsrin əvvəllərində bu termin daha çox Azərbaycanda köçəri maldarlıqla məşğul olan əhali üçün, "köçərilər" sözünün qarşılığı olaraq istifadə edildi.<ref name="Sakinat"/>
* [[Şahsevənlər]] — əsasən İranda<ref name="Böyük Sovet Ensiklopediyası"/> və Arazdan cənubda Cəbrayıl düzündə məskunlaşıblar.<ref name="Институт">{{cite web|url=http://www.history.az/pdf.php?item_id=20100816020426434&ext=pdf|title=Кавказский этнографический сборник|publisher=www.history.az|author=Институт этнологии и антропологии им. Н.Н. Миклухо-Маклая|archiveurl=https://www.webcitation.org/61CUXHXYU?url=http://www.history.az/pdf.php?item_id=20100816020426434|archivedate=2011-08-25|access-date=2014-12-16|url-status=live}}{{oq|ru|Когда же Давид Строитель в начале XII в., усиливая военную мощь Грузии, поселяет в стране 45 тыс. кипчакских семей, то тем самым образуется значительный массивы тюркоязычного населения. Период наступления персидских шахов на Грузию оставляет след поселением в 1480-х гг. азербайджанцев по южным рубежам страны — по р. Акстафе, Дебет и др. (казахская, памбакская и шурагельская группы)...}}</ref> ''İnanlı'', ''bağdadi'', ''usanlu'' və başqa tayfalara bölünürlər.<ref>{{Kitab3
|müəllif   = Савина В. И.
|hissə     = Этнонимы и топонимии Ирана
|başlıq    = Ономастика Востока
|yer       = М.
|nəşriyyat = Наука
|il        = 1980
|страницы  = 151
|isbn      = 
}}</ref> {{link-interwiki|az=Aleksandr Yerisyan|az_mətn=Aleksandr Yerisyanın|başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Ерицян, Александр Давидович}} yazdığına görə, [[Qazax qəzası]]nın (indiki [[Qazax rayonu|Qazax]], [[Ağstafa rayonu|Ağstafa]] və Azərbaycanın [[Tovuz rayonu|Tovuz]] rayonları) yaşayış yerlərinin adlarında — Qədirli və [[Qaralar (Tovuz)|Qaralal]] toponimlərində, adları qalmaqda olan ''qədirli'' və ''qaralal'' tayfaları da şahsevənlərin qolları hesab olunmuşlar.<ref name="Имя и этнос">{{Kitab3
|müəllif   = Волкова Н. Г.
|hissə     = Этнонимия в трудах экономического обследования Кавказа 1880-х годов
|başlıq    = Имя и этнос: общие вопросы ономастики, этнонимия, антропонимия, теонимия, топонимия: сборник
|nəşriyyat = Ин-т этнологии и антропологии
|yer       = М.
|il        = 1996
|страницы  = 24-30
|isbn      = 5-201-00825-9
}}</ref>

S. Zelenskinin verdiyi məlumata görə Yelizavetpol quberniyasının [[Zəngəzur qəzası]]nda 7 azərbaycan tayfa qrupu varmış: ''sofulu'', ''dərzili'', ''saralı'', ''puşanlı'', ''giyili'', ''xocamusaqlı'', ''baharlı''.<ref name="Имя и этнос"/> Etnoqraf və qafqazşünas {{link-interwiki|az=Mark Kosven|başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Косвен, Марк Осипович}} qeyd edir ki, keçmişdə azərbaycanlılar arasında aşağıdakı qruplaşmalar ola bilərdi: cavanşir, dəmirçihəsənli, təklə və muğanlıya bölünənlər, daha sonra — ''cəbrayıllı'', ''sarcalı'', ''sofuli'', ''gəyili'', ''xocal-səhli'', ''ciyilli'', ''dələgərdə'', ''kəngərli'', ''imirli'' və s..<ref>{{Kitab3
|müəllif   = {{link-interwiki|az=Mark Kosven|az_mətn=Косвен М. О.|başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Косвен, Марк Осипович}}
|başlıq    = Этнография и история Кавказа: исследования и материалы
|nəşriyyat = Изд-во Восточной литературы
|yer       = М.
|il        = 1961
|страницы  = 21
|isbn      = 
}}</ref>

== Etnonim ==

=== Ekzonim ===
{{Həmçinin bax|Azərbaycan (ekzonim)}}

==== Ekzonimin etimologiyası ====
"Azərbaycan" toponimi [[Parf dili|parf]] və ya [[pəhləvi dili|orta dövr fars dili]]ndə, [[Atropatena]] adlı qədim dövlətin adı olan Aturpatakandan (Āturpātakān) əmələ gəlmişdir. [[Makedoniyalı İsgəndər]]in işğalından sonra [[Əhəmənilər imperiyası]]nın Midiya satrapı [[Atropat]]ın öz çarlığının əsasını qoyduğu [[Midiya]]nın şimalı Atropat Midiyası və ya sadəcə Atropatena adlandırılır.<ref name="Atropates">{{Mənbədən|[[Encyclopædia Iranica]]|http://www.iranicaonline.org/articles/atropates-aturpat-lit|başlıq=Atropates||nəşr=M. L. Chaumont}}</ref> Qədim müəlliflər həmçinin Atropatena üçün Kiçik Midiya adını istifadə edirlər. "Aturpatkan" toponimindən orta dövr fars dili toponimi "Adərbadqan" ({{Dil-fa|Âzarâbâdagân}}) vasitəsilə "Azərbaycan" toponimi ortaya çıxır.<ref name="ВИ">Всемирная история. — Т. 3. — {{М.}}, 1957. — С. 132.</ref><ref name="atropatena" /> Bu ərazinin sakinləri irandilli midiyalılar idi. Midiya Atropatenası coğrafi olaraq böyük hissəsi [[Cənubi Azərbaycan]]ı və həmçinin [[Araz]] sərhəd olmaqla Azərbaycan Respublikasının cənub-şərqini əhatə edirdi.<ref name="ЭСБЕ">[https://ru.wikisource.org/wiki/%D0%AD%D0%A1%D0%91%D0%95/%D0%90%D1%82%D1%80%D0%BE%D0%BF%D0%B0%D1%82%D0%B5%D0%BD%D1%8B Атропатены] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20210121191315/https://ru.wikisource.org/wiki/%D0%AD%D0%A1%D0%91%D0%95/%D0%90%D1%82%D1%80%D0%BE%D0%BF%D0%B0%D1%82%D0%B5%D0%BD%D1%8B |date=2021-01-21 }} // [[Brokhauz və Efronun ensiklopedik lüğəti|Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона]] : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890–1907.</ref> Ancaq [[E.ə. II əsr|eramızdan əvvəl II əsrin əvvəllərində]] Atropatenanın siyasi gücü Azərbaycan Respublikasında yerləşən [[Naxçıvan Muxtar Respublikası|Naxçıvan]]a qədər yayılmışdı.<ref name="atropatena">{{BSE|http://slovari.yandex.ru/~книги/БСЭ/Атропатена|başlıq=Атропатена}}</ref>

Orta əsr ərəb coğrafişünasları ekzonimi fərqli şəkildə, şəxs adı Adarbadordan xalq etimologiyasının nəticəsi kimi əmələ gəlmiş olaraq şərh ediblər. Adarbador atəş məbədi və ya atəş mühafizəçisi (adar — atəş, baykan — mühafizəçi) deməkdir.<ref name="AZERBAIJAN"/> Bundan başqa Atropatenada fəaliyyətdə olan bir çox [[zərdüştlük|zərdüşt]] məbədi var idi. Buralarda həmişə atəş yandırılırdı. Ərəb coğrafiyaşünası və səyyahı [[Yaqut əl-Həməvi]] yazırdı: "''Bəziləri güman edir ki, Azər pəhləvi dilində "atəş", bayqan isə "keşikçi" və ya "atəş mühafizəçisi" deməkdir və beləliklə, söz "atəş məbədi" və ya "atəş mühafizəçisi" deməkdir, hansı ki, həqiqətə uyğundur, çünki bu ərazidə atəş məbədləri çox olub.''".<ref>Йакут-ал-Хамави. Му’джам ал-Булдан. (Сведения об Азербайджане). Хамдаллах Казвини. Нузхат-ал-кулуб. (Материалы по Азербайджану). — Баку. Элм. 1983</ref>

XIX əsr Azərbaycan tarixçisi [[Abbasqulu ağa Bakıxanov]] Azərbaycan sözünün yaranmasını [[Xürrəmilər hərəkatı]]nın məşhur sərkərdəsi [[Babək]] ilə əlaqələndirir.<ref>[[Heydər Hüseynov|Гусейнов Г.]] Из истории общественной и философской мысли в Азербайджане XIX века. — Б.: Издательство Академии наук Азербайджанской ССР, 1949. — С. 107.</ref> Babək [[Abbasilər xilafəti]]nə qarşı xürrəmilərin üsyanına rəhbərlik etmişdir. Bakıxanov [[Gülüstani-İrəm]] əsərində yazırdı: "''Ehtimala görə, Azərbaycan sözü Azər-Babəqan sözündəndir, hansı ki, ərəblər Azər-Babəcan kimi tələffüz edir və "Babəkin atəşi" deməkdir. Hər halda, bizə məlum olduğu qədərilə, [[atəşpərəstlik]] hal-hazırda Azərbaycan adlandırılan ərazidə zühur edib."

==== Adın işlədilməsi ====

===== Orta əsrlər =====
[[Fayl:Adrabigan on the map of Spruner and Menke.png|thumb|right|Azərbaycan ("Adrabiqan") "[[Buveyhilər sülaləsi|Buveyhilər]] dövründə islam məmləkətinin xəritəsi"ndə, 1877-ci il.]]
1918-ci ilə qədər ([[Zaqafqaziya]]nın şərqində və cənubunda [[Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti]]nin qurulmasına qədər) Azərbaycan deyiləndə başlıca olaraq bir zamanlar Atropatena çarlığının yerləşdiyi, Araz çayından cənuba doğru [[Urmiya gölü]] ətrafındakı ərazi nəzərdə tutulurdu.

Orta əsrlərdə ərəb tarixçisi coğrafiyaşünası və səyyahı [[Əl-Məsudi]] (X əsr) qeyd edir ki, Azərbaycan toponiminin aid olduğu ərazi Arazın şimalına qədər genişlənir. Məsudi və [[ibn Xordadbeh]] şimal-şərqdəki [[Muğan düzü]]nü Azərbaycana aid edir, ancaq başqa coğrafiyaşünaslar isə bu ərazini Azərbaycana daxil etmir.<ref name="AZERBAIJAN"/> Onun tarixi mərkəzi<ref name="AZERBAIJAN"/> həmişə [[Urmiya]] gölünün şərqindəki dağlıq ərazi olub. Beləliklə, erkən ərəb coğrafiyaşünaslığı dövründə Azərbaycan [[İran yaylası]]nın şimal-qərb hissəsini əhatə edir və onun sərhədləri hal-hazırkı İranın şimal sərhədlərindən çox da fərqli deyil.<ref name="AZERBAIJAN"/> Hər halda Zaqafqaziya regionunun aran ərazilərindən Arazın məcrasına güclə keçir. Məşhur [[rus]] şərqşünası [[Vasili Bartold]] qeyd edir ki, Araz Azərbaycan və [[Arran]] arasında sərhəddir.<ref>[[Vasili Bartold|V. V. Barthold.]] An Historical Geography of Iran. — [[Princeton University Press]], 2014. — P. 227. {{oq|en|The Araxes river, which used to have an estuary separate from that of the Kur, also constituted the border between Azerbaijan and Arran, ancient Albania. The present-day provinces of Elisavetpol' and a portion of that of Baku used to be parts of Arran; Arran in the narrow sense of the word was understood to include the area between the Araxes and the Kur.}}</ref> [[Britaniya]]lı [[Antropologiya|antropoloq]] [[:en:Richard Tapper|Riçard Tapper]]ə görə [[Muğan]] ərazisi [[Azərbaycan (tarixi ərazi)|tarixi Azərbaycan ərazisi]]ndə yerləşir.<ref>{{Məqalə
|müəllif  = [[:en:Richard Tapper|Riçard Tapper]]
|başlıq   = MOḠĀN
|orijinal = en
|link     = http://www.iranicaonline.org/articles/mogan-parent-i-ii
|nəşr     = [[Encyclopædia Iranica]]
|tip      = 
|yer      = 
|il       = 
|tom      = 
|nömrə    = 
|səhifə   = 
}}</ref>

XIII əsrin əvvəllərində [[Yaqut əl-Həməvi]] tərəfindən verilən yanlış və ziddiyyətli məlumat<ref name="AZERBAIJAN"/> Azərbaycanı [[Ərzincan]]ın qərbinə qədər genişləndirir. Digər tərəfdən Yaqut əl-həməvi bəzi hissələrdə Muğan daxil olmaqla Arran əyalətini Azərbaycana daxil edir və Azərbaycanın sərhədlərini [[Kür]]ə qədər gətirir. Bu, o deməkdir ki, bu dövrdən bir qayda olaraq Azərbaycan anlayışı şimala qədər yayılır və onun mənası sürətlə dəyişir.<ref name="AZERBAIJAN">{{Məqalə
|müəllif  = [[:en:Xavier de Planhol|Riçard Tapper]]
|başlıq   = AZERBAIJAN i. Geography
|orijinal = en
|link     = http://www.iranicaonline.org/articles/azerbaijan-i
|nəşr     = [[Encyclopædia Iranica]]
|tip      = 
|yer      = 
|il       = December 15, 1987
|tom      = III
|nömrə    = 
|səhifə   = 205—215
}}</ref> Yaquta görə Azərbaycan toponiminin aid olduğu ərazi [[Bərdə]]yə qədər genişləyib. [[Həmdullah Qəzvini]] "Nüzhətül-qülub" əsərində (XIV əsr) Araz çayının sol sahilindəki [[Naxçıvan]] və [[Ordubad]]ı Azərbaycan ərazisi kimi göstərir.<ref>{{Məqalə
|müəllif  = 
|başlıq   = ADHARBAYDJAN
|orijinal = en
|link     = 
|nəşr     = The Encyclopaedia of Islam / Edited by C. E. Bosworth, E. van Donzel and W. P. Heinrichs and G. Lecomte.
|tip      = 
|yer      = [[Leyden|Лейден]]
|il       = 1986
|tom      = I
|nömrə    = 
|səhifə   = 191
}} {{oq|en|According to Yakut (13th century) Adharbaydjan extended down to Bardha’a (Parthav). In Nuzhat al-Kulub (730/1340), 89, Nakhicewan and Ordubad, on the left bank of the Araxes, are mentioned under Adharbaydjan.}}</ref>

===== Yeni, ən yeni və müasir dövr =====
[[Səfəvilər]] dövründə bir müddət üçün vergi gəliri əldə etmək məqsədilə Arazdan şimaldakı müəyyən ərazi Azərbaycan əyalətinə birləşdirildi.<ref name="A History of Qarabagh"/> [[İranika ensiklopediyası]]na görə Səfəvilər dövründə (XVI–XVII əsrlər) Azərbaycan termini Arazdan şimaldakı bəzi ərazilər üçün istifadə edilib, hansı ki, idaarəçilik baxımından Azərbaycan əyalətinin canişininə tabe idi. Ancaq Səfəvilərin süqutundan sonra bu mənada istifadə qismən sıradan çıxdı. XIX əsrdə Rusiyadakı azərbaycanlı müəlliflər ([[Mirzə Adıgözəl bəy]] və [[Mirzə Camal Cavanşir Qarabaği]]) onu Arazdan cənubdakı ərazilərlə əlaqədar olaraq istifadə edirdi.<ref name="A History of Qarabagh">A History of Qarabagh: An Annotated Translation of Mirza Jamal Javanshir Qarabaghi’s Tarikh-e Qarabagh. Mazda Publishers, 1994, ISBN 1-56859-011-3 p. XV:{{oq|en|Although Azerbaijan was a geographical entity in the eighteenth and nineteenth centuries, the term was only used to identify the province in northwest Persia. The Safavids, at one time, for revenue purposes, included some of the lands north of the Arax river as part of the province of Azerbaijan. This practice gradually fell out of use after the fall of Safavids. To Mirza Jamal and Mirza Adigozal Beg, as well as other eighteen century and nineteenth-century authors, Azerbaijan referred to the region located south of the Arax river}}</ref><ref>{{Cite web |title=Encyclopædia Iranica. X. D. Planhol. Azerbaijan. Geography |url=http://www.iranicaonline.org/articles/azerbaijan-i |access-date=2018-07-27 |archive-date=2013-03-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130322101125/http://www.iranicaonline.org/articles/azerbaijan-i |url-status=live }}</ref> M. Atkinə görə Səfəvilər dövründə Azərbaycan ekzonimi Şərqi Qafqazın bütün müsəlman xanlıqları, həmçinin Arazdan cənubdakı ərazilər üçün istifadə edilirdi.<ref>Muriel Atkin, Russia and Iran, 1780–1828. 2nd. ed. Minneapolis: University of Minnesota Press. 1980. ISBN 0-8166-0924-1, 9780816609246.{{oq|en|In Safavi times, Azerbaijan was applied to all the Muslim-ruled khanates of the eastern Caucasus as well as to the area south of the Aras River as far as the Qezel Uzan River, the latter region being approximately the same as the modern Iranian ostans of East and West Azerbaijan.}}</ref> Rus dilində yazılan sənədlərdə Araz çayından şimaldakı ərazilər ([[Şəki]], [[Gəncə]], [[Şuşa]], [[Naxçıvan]], [[Şamaxı]], [[Bakı]]nın əraziləri) ilk dəfə Azərbaycan kimi 1786-cı ildə [[Stepan Burnaşov]] tərəfindən regionun siyasi vəziyyətinin təsvirini tərtib edərkən göstərildi.<ref>В. Н. Левиатов. Очерки из истории Азербайджана в XVIII веке. — Баку: Изд-во АН Азербайджанской ССР, 1948. — С. 144. {{oq|ru|Один из современников Фатали-хана, полковник Бурнашёв, живший в Тбилиси в качестве уполномоченного российского правительства при царе Ираклии II, в 1786 г., в составленном им описании политического состояния областей азербайджанских писал следующее: «К теперешнему положению тех земель, которые под именем Адребиджани разумеются, начиная с севера прилежит Грузия, то есть царства Кахетинское и Карталинское; от востока море Каспийское и: провинция Гилян, от полудня область Ирак, от запада Туреция… Азербайджанских владельцев разделять должно на самовластных и зависимых, а первых — на могущих и маломощных. Дербентский или Куба-хан есть из числа могущих, почитают его довольно богатым, сила его собственная состоит из 3000 человек, но к предприятиям важным против своих соседей призывает он как ближние Адербиджанские ханы, как-то: Нухинский, Ширванский и Шушинский, владельцев из Дагестана и приводит бродяг лезгинских…». Приведённый документ важен не только как свидетельство современника о выдающейся роли, которую имел Фатали-хан в Азербайджане, важно заметить также и то, что полковник [[Бурнашев, Степан Данилович|Бурнашёв]] вопреки утверждениям большей части старой арабской и иранской географии и историографии, впервые в документе, написанном на русском языке, называет Азербайджаном не только области Мараги, Тебриза, Ардебиля, но и земли Шеки, Ганджи, Шуши, Нахичевана, Шемахи, Баку. Объяснение этому весьма простое. Находясь в Тбилиси, Бурнашёв при составлении описания пользовался сведениями, которые он получал от современников, знающих Азербайджан людей. Текст его описания ясно показывает отсутствие всяких заимствований из арабских или иранских письменных источников, в основе его лежит, живое повествование.}}</ref>

XIX əsrin sonlarında imperator [[III Aleksandr]]ın dövründə (1881–1894) avropalı alim və jurnalistlər Azərbaycan terminini Rusiya imperiyasının [[Bakı quberniyası|Bakı]] və [[Yelizavetpol quberniyası|Yelizavetpol quberniyaları]]na aid [[Şirvan (tarixi ərazi)|Şirvan]] və Arran əraziləri üçün istifadə etməyə başladılar. Rusiyada bu örnəyi 1917-ci ildən sonra işlətməyə başladılar, çünki bu ərazilərdə farslara yaxın [[Azərbaycan türkləri]] yaşayırdı.<ref>Шнирельман В. А. Войны памяти: мифы, идентичность и политика в Закавказье / Рецензент: Л. Б. Алаев. — М.: Академкнига, 2003. — С. 33. — 592 с. — 2000 экз. — ISBN 5-94628-118-6. {{oq|ru|А севернее располагались земли Ширвана и Аррана. При императоре Александре III последние были выделены в [[Бакинская губерния|Бакинскую]] и [[Елизаветпольская губерния|Елисаветпольскую губернии]], и с тех пор термин «Азербайджан» стал понемногу использоваться для них европейскими учеными и журналистами. В России этому примеру последовали лишь после 1917 г. в связи с тем, что на этих землях обитали «азербайджанские тюрки», родственные персидским.}}</ref>

XX əsrin əvvəllərində Avropa mənbələri Azərbaycan terminini yalnız Arazdan cənubdakı, hazırkı İran əyaləti kimi işlədirlər.<ref>Адербиджан // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890–1907.</ref> Rusiyada Arazın şimalındakı ərazilər (müasir Azərbaycan Respublikasının ərazisi) bir qayda olaraq "Şərqi Zaqafqaziya" adlandırılırdı və o, Arran və Şirvan adlandırılan ərazilərin daxil olduğu tarixi vilayət idi. [[Brokhauz və Efronun ensiklopedik lüğəti]]nə görə Azərbaycan rus Ermənistanının (cənubi Zaqafqaziya) şimalında idi, hansından ki, o, Arazla ayrılırdı.<ref>Азербейджан // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890–1907.</ref> [[Vasili Bartold]]a görə, əgər hal-hazırda Azərbaycan Respublikasını əmələ gətirən bütün vilayətlər üçün termin tapmaq lazım olsa idi, onda, yəqin ki, Aran adını qəbul etmək olardı.<ref name="Бартольд">В. В. Бартольд. Сочинения. Том 2/1, с. 703: {{oq|ru|Ширван никогда не употреблялся в том смысле, чтобы он охватывал территорию теперешней Азербайджанской республики. Ширван — это небольшая часть с главным городом Шемахой, а такие города, как Гянджа и др., никогда в состав Ширвана не входили, и если нужно было бы придумать термин для всех областей, которые объединяет сейчас Азербайджанская Республика, то, скорее всего, можно было бы принять название Арран, но термин Азербайджан избран потому, что когда устанавливалась Азербайджанская Республика, предполагалось, что персидский и этот Азербайджан составят одно целое, так как по составу населения они имеют очень большое сходство. На этом основании было принято название Азербайджан, но, конечно, теперь, когда слово Азербайджан употребляется в двух смыслах — в качестве персидского Азербайджана и особой республики, приходится путаться и спрашивать, какой Азербайджан имеется в виду: Азербайджан персидский или этот Азербайджан?.}}</ref> [[İqor Dyakonov]] qeyd edir ki, XX əsrə qədər "Azərbaycan" termini İranın şimal-qərbinin türkdilli ərazisilə əlaqədar işlənirdi.<ref>The Paths of History — Igor M. Diakonoff, Contributor Geoffery Alan Hosking, Published in the year 1999, [[Cambridge University Press]], pg 100: {{oq|en|Until the twentieth century, the term Azerbaijan (a late form of the term Atropatene derived from the name Atropates, satrap and later king of Western Media at the end of the fourth century BC) was used solely for the Turkic-speaking regions of North-Western Iran. When, in 1918—1920, the power in Eastern Transcaucasia (Shirvan, etc.) was taken over by the party of Musavatists, they gave to their state the name ‘Azerbaijan’, hoping to unite it with Iranian Azerbaijan, or Azerbaijan in the original sense of the term; that territory had much greater Turkic population; the Musavatists relied on the state of complete political disintegration of Iran at that period, and hoped to easily annex Iranian Azerbaijan into their state. Until the twentieth century, the ancestors of the present-day Azerbaijanis called themselves Turki, while the Russians called them Tatars, not distinguishing them from the Volga Tatars. The Azerbaijani language belongs to the Oghuz branch of Turkic; the Volga Tatar language belongs to the Kipchak branch of Turkic.}}</ref> Bu fakt bölgənin tarixi üzrə aparıcı mütəxəssis olan [[Vladimir Minorski]] tərəfindən təsdiq edilir.<ref>Minorsky, V. "Ādharbaydjān (Azarbāydjān)." Encyclopaedia of Islam. Edited by: P. Bearman, Th. Bianquis, C. E. Bosworth, E. van Donzel and W. P. Heinrichs. Brill, 2007:{{oq|en|Historically the territory of the republic corresponds to the Albania of the classical authors (Strabo, xi, 4; Ptolemy, v, 11), or in Armenian Alvan-k, and in Arabic Arran. The part of the republic lying north of the Kur (Kura) formed the kingdom of Sharwan (later Shirwan). After the collapse of the Imperial Russian army Baku was protectively occupied by the Allies (General Dunsterville, 17 August — 14 September 1918) on behalf of Russia. The Turkish troops under Nuri Pasha occupied Baku on 15 September 1918 and reorganized the former province under the name of Azarbayān—as it was explained, in view of the similarity of its Turkish-speaking population with the Turkish-speaking population of the Persian province of Ādharbaydjān.}}</ref> 1920-ci illərin əvvəllərində Azərbaycan ekzonimi Zaqafqaziyada az işlənirdi.<ref>{{oq|ru|Всё же вплоть до начала XX в. местное кочевое население называло себя, как правило, по племенной принадлежности, а оседлые жители — по названию местности. Иногда использовали такие термины как «мусульмане» или «татары», а в начале XX в. в моду стал входить политизированный термин «тюрки». Правда, по признанию М. Э. Расул-заде, некоторые жители Азербайджана считали себя иранцами, будучи носителями иранской культуры. Но термин «азербайджанцы» до революции никогда не применялся (Расул-заде, 1996. С. 48; Алекперов, 1960. С. 73—74). В переписке большевистских лидеров в 1920 г. использовались термины «татары» или «бакинские татары» (Казанджян, 1997. С. 28—29, 36—37). Даже в начале 1920-х гг. название ещё не устоялось, и в работе одного и того же автора его можно было встретить в формах «Адербейджан», «Азербейджан» и «Адзербейджан» (см., напр., Самойлович, 1924).}}</ref>

1917-ci ilin 15–20 aprel tarixləri arasında Bakıda Qafqaz müsəlmanlarının Konqresinin iclası keçirildi. Burada yeni inqibali çevriliş vəziyyətində azərbaycanlıların arzularını müəyyən etmək üçün ilk cəhd edildi. Konqresin iclası ərzində Azərbaycan üçün muxtariyyət statusu tələbi açıqca dilə gətirildi. Ancaq [[Hacı Zeynalabdin Tağıyev]]in təklifi ilə "Azərbaycan" adı qətnamənin yekun mətnindən çıxardıldı.<ref>Swietochowski T. Russian Azerbaijan, 1905–1920. — Cambridge University Press, 2004. — С. 90. — ISBN 0521263107.</ref>
[[Fayl:1ST AZ REP.GIF|thumb|300px|[[Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti]]nin xəritəsi, AXC Xarici İşlər Nazirliyinin [[Paris Sülh Konfransı]]nda təqdimatı.]]
"Azərbaycan" adı ilk dəfə [[Zaqafqaziya seymi]]nin müsəlman fraksiyası tərəfindən 27 may 1918-ci ildə rəsmi olaraq istifadə edilmişdir. Fraksiya öz iclasında [[Azərbaycanın İstiqlal Bəyannaməsi|Azərbaycanın müstəqilliyini elan etmək]] üçün qərar qəbul etdi və özünü müvəqqəti [[Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Milli Şurası]] elan etdi.<ref>{{Cite web |title=Азербайджанская Народная Республика (Азербайджан Халг Джумхуриййети) — первая парламентская республика на Востоке (май 1918 г. — апрель 1920 г.) |url=http://www.azerbaijan.az/_History/_Middle/middle_03_r.html |access-date=2018-07-27 |archive-date=2011-05-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110523093953/http://www.azerbaijan.az/_History/_Middle/middle_03_r.html |url-status=dead }}</ref>.

Cənubi Azərbaycan və Şərqi Zaqafqaziyada yaşayan türkdilli xalqların özünü adlandırdığı "Azərbaycanlılar" termini (müxtəlif fonolojik formalarda) avropalı etnoqraflar tərəfindən elmə daxil edilib; azərbaycanlılar arasında o, ilk dəfə 1891-ci ildə liberal Bakı qəzeti [[Kəşkül (qəzet)|Kəşkül]] tərəfindən sadə xalqın "müsəlman" kimliyi ilə rəqabət aparacaq yeni kimlik ortaya qoymaq məqsədilə istifadəyə gətirilib.<ref>Шнирельман В. А. Войны памяти: мифы, идентичность и политика в Закавказье / Рецензент: Л. Б. Алаев. — М.: Академкнига, 2003. — С. 34. — 592 с. — 2000 экз. — ISBN 5-94628-118-6.</ref> Bu termin 1936-cı ildə rəsmi olaraq tətbiq edildi.<ref>Шнирельман В. А. Войны памяти: мифы, идентичность и политика в Закавказье / Рецензент: Л. Б. Алаев. — М.: Академкнига, 2003. — С. 34–35. — 592 с. — 2000 экз. — ISBN 5-94628-118-6. {{oq|ru|Название «азербайджанцы» входило в обиход постепенно; даже в 1920-е годы применялись термины «азербайджанские тюрки» или «азербайджанские татары», и это было официально зафиксировано на Всесоюзном тюркологическом съезде в 1926 году. Например, первый председатель Совнаркома Азербайджанской Республики Н. Нариманов (1870-1925) до конца своих дней называл себя «тюрком». Только после 1936 года термин «азербайджанцы» полностью обрел право на существование.}}</ref> XX əsrə qədər azərbaycanlıların ortaq etnonimi yox idi, regiondakı köçəri əhali özünü aid olduğu tayfa vasitəsilə, oturaq əhali isə yaşadığı yerə görə adlandırırdı. Məişətdə istifadə edilən və ümumiləşən termin "müsəlmanlar" idi.

=== Endoetnonim ===
[[Fayl:Karapapak.jpg|thumb|right|180px| {{link-interwiki|az=Qarapapaqlar|az_mətn=Qarapapaq |başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq= Карапапахи}} tayfasının nümayəndələri. Etnik qrup tərkəbün, saral, ərəbli, can-əhmədi, çaxarlı, ulaçlı tayfalarına bölünür]]
Əslində, Azərbaycan xalqının keçmişdə özünü necə adlandırması məsələsində heç bir ortaq fikir yoxdur. Belə ki, adının özü ictimai inkişaf səviyyəsində müəyyənləşmişdi. Məsələn, yarımköçəri həyat tərzi keçirən və patriarxal-qəbilə münasibətlərinin qalıqlarını saxlayan əhali, özlərini tayfalarının, yaxud irsi mənsubiyyətlərinin adı ilə adlandırırdılar (əfşar, təkəli, kəngərli, ayrım və s.). Məskunlaşmış kənd və şəhər əhalisinin iqtisadi sahədə fəaliyyəti, Azərbaycanın ayrı-ayrı kiçik regionları səviyyəsində, dar çərçivədə məhdudlaşırdı, çox vaxt iqtisadi işlərdə bir-birindən fərqlənmək üçün özlərini ərazi əsasında da adlandırırdılar (şirvanlı, qarabağlı, şəkili, qubalı və bakılı). [[Ələsgər Ələkbərov (arxeoloq)|Ələsgər Ələkbərov]] sonuncunu, buna qədərki, kiçik Azərbaycan xanlıqları dövründəki, parçalanmaların qalığı hesab edir. Eyni zamanda dini əlamətlərə görə "müsəlman" adlanma da vardı. Məsələn, şair [[Mirzə Ələkbər Sabir]] uşaq yaşında yazdığı ilk şeirində öz milliyyətini "türək"<ref>{{Kitab3
|müəllif = [[Mirzə Ələkbər Sabir]]
|başlıq = Hop-hopnamə
|nəşriyyat = Şərq-Qərb
|link = http://www.anl.az/el/s/mes_h2.pdf
|том = 
|il = 2004
|səhifələr = 
|səhifə = 37 (PDF-də)
|isbn = 
}}{{oq|az|Babam sünni, nənəm şiə, dürək mən,<br>Nə farsam mən, nə hindəm mən, '''türək''' mən.
}}</ref><ref>{{Məqalə
|müəllif = Alxan BAYRAMOĞLU
|başlıq  = MİRZƏ ƏLƏKBƏR SABİR
|nəşr    = AYB-nin "Azərbaycan" jurnalı
|link    = http://www.azyb.net/cgi-bin/jurn/main.cgi?id=3297
|nömrə   = 1
|il      = 2008
|səhifə  = 
|isbn    = 
}}{{oq|az|Babam sünni, nənəm şiə, dürək mən,<br>Nə farsam mən, nə hindəm mən, '''türək''' mən.
}}</ref> (yaxud "türk"<ref>{{cite web|http://www.hophopname.com/?page=inpage&sid=MTIxNDA3MTEwMTk3NTI0Nw==|title=Satirik parçalar|author=Mirzə Ələkbər Sabir|archiveurl=}}{{oq|az|Babam sünni, nənəm şiə, dürək mən,<br> Nə farsam mən, nə hindəm mən, '''turkəm''' mən!
}}</ref>), kimi göstərsə də, böyüyəndə öz həmvətənlərinə "müsəlman" deyə müraciət etmişdi.<ref name="Alekperov">{{Kitab3
|müəllif = [[Ələsgər Ələkbərov (arxeoloq)|Алекперов А. К.]]
|başlıq = Исследования по археологии и этнографии Азербайджана
|yer = Баку
|nəşriyyat = Изд-во АН Азербайджанской ССР
|il = 1960
|страницы = 72-73
|isbn = 
}}</ref>

Azərbaycanın tarixi şəxsiyyətlərin və mədəniyyət xadimlərinin azərbaycanlılara, azərbaycan xalqına müraciət formaları da fərqlidir. Qubalı [[Fətəli xan]] 1782-ci il tarixli məktubunda, qarabağlı [[İbrahimxəlil xan]]a işarə olaraq "azərbaycanlı" terminindən istifadə etmişdi.<ref>{{Kitab3
 | başlıq   = Грамоты и другие исторические документы XVIII столетия, относящиеся к Грузии (с 1769 по 1801 год)
 | link     = http://books.google.de/books?id=BCAHAwAAQBAJ&pg=PA22&dq=%22Адырбайджанцу%22&hl=ru&sa=X&ei=A3eVU9HBBeLm7Aaj7oCgDg&redir_esc=y#v=onepage&q=%22Адырбайджанцу%22&f=false
 | cavabdeh = Под ред.  {{link-interwiki|az=Aleksandr Saqareli|az_mətn=А. А. Цагарели|başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Цагарели, Александр Антонович}}
 | yer      = {{СПб.}}
 | il       = 1902
 | том      = II, выпуск II
 | страницы = 22
}}</ref> Onun həmdövrü, şair və Qarabağ xanlığının vəziri [[Molla Pənah Vaqif]] isə əksinə, Azərbaycanı yalnız köçəri tayfaların "[[el]]"-lərinə bölürdü. Yazıçı və filosof-materialist [[Mirzə Fətəli Axundov]] isə azərbaycanlılara müraciətlərində "qafqazlı", "müsəlman" və "tatar" adlarından istifadə etmişdi.

Azərbaycanlılar arasında "azərbaycanlılar", yaxud "azərbaycan türkləri" termini ilk dəfə 1891-ci il tarixli "[[Kəşkül (qəzet)|Kəşkül]]" adlı Bakı qəzetində ortaya atılmış (İran-Rusiya sərhədinin hər iki tayında yaşayan xalqın təyin olunması üçün)<ref name="Сахаров-центр">{{cite web|url=http://www.sakharov-center.ru/publications/azrus/az_002.htm|title=Русское правление, модернизаторские элиты и становление национальной идентичности в Азербайджане|publisher=sakharov-center.ru|author=Тадеуш СВЕНТОХОВСКИЙ|archiveurl=https://www.webcitation.org/66MKBElo0?url=http://www.sakharov-center.ru/publications/azrus/az_002.htm|archivedate=2012-03-22|access-date=2014-11-29|url-status=live}}</ref> və XIX əsrin sonundan bu termin [[Yelizavetpol quberniyası]]nda özünüadlandırma kimi yayılmağa başlamışdı.<ref>{{Kitab3
 |müəllif   = Шнирельман В.А.
 |hissə     = {{#if:{{{часть|}}}|{{{часть}}}}}
 |başlıq    = Войны памяти: мифы, идентичность и политика в Закавказье
 |cavabdeh  = Рецензент: Алаев, Леонид Борисович|Л. Б. Алаев
 |yer       = М.
 |nəşriyyat = Академкнига (издательство)|Академкнига
 |il        = 2003
 |страницы  = {{{1|}}}
 |страниц   = 592
 |isbn      = 5-94628-118-6
 |tiraj     = 2000
}}{{oq|ru|
Сам термин «азербайджанские тюрки» был впервые введен в 1891 г. либеральной бакинской газетой «Кашкюл» в борьбе за новую идентичность, которая могла бы успешно соперничать с простонародной «мусульманской» (Swietochowski, 1995. Р. 34), и с конца XIX в. этот термин стал распространяться в Елисаветпольской губернии в качестве самоназвания (Swietochowski, 1991. Р. 59; Altstadt, 1992. Р. 78- 79).}}</ref> Həmin vaxt görkəmli Azərbaycan ictimai xadimi, jurnalist [[Məhəmməd ağa Şahtaxtinski]] də [[Kaspi (qəzet, 1881)|"Kaspi" qəzetinin]] səhifələrində eyni nöqteyi-nəzərdən çıxış etmişdi.<ref>{{Kitab3
|müəllif = [[Əlisöhbət Sumbatzadə|Сумбатзаде А. С.]]
|başlıq = Азербайджанцы, этногенез и формирование народа
|nəşriyyat = "Элм"
|том = 
|il = 1990
|страницы = 281
|isbn = 5-8066-0177-3
}}</ref>

[[1905-ci il Rusiya inqilabı|Birinci Rusiya inqilabının]] məğlubiyyətə uğramasından sonra azərbaycanlılar üçün əvvəllərdə tarixin müəyyən mərhələlərində istifadə olunan "türklər" adından istifadə olunmasına başlandı. Onu "[[Füyuzat (jurnal)|Füyuzat]]" jurnalı ətrafında birləşmiş azərbaycan burjuaziyasının rəhbərləri irəli sürmüşdülər və Osmanlı İmperiyasına rəğbət bəsləyirdilər.<ref name="etno">{{Kitab3
|müəllif = [[Ələsgər Ələkbərov (arxeoloq)|Алекперов А. К.]]
|başlıq = Исследования по археологии и этнографии Азербайджана
|yer = Баку
|nəşriyyat = Изд-во АН Азербайджанской ССР
|il = 1960
|страницы = 74-75
|isbn = 
}}</ref> "Türklər" termini daha çox siyasiləşmiş termin idi<ref>{{Kitab3
 |müəllif   = {{link-interwiki|az=Viktor Şnirelman|az_mətn=Шнирельман В.А.|başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Шнирельман, Виктор Александрович}}
 |hissə     = {{#if:{{{часть|}}}|{{{часть}}}}}
 |başlıq    = Войны памяти: мифы, идентичность и политика в Закавказье
 |cavabdeh  = Рецензент: Алаев, Леонид Борисович|Л. Б. Алаев
 |yer       = М.
 |məşriyyat = Академкнига (издательство)|Академкнига
 |il        = 2003
 |страницы  = {{{1|}}}
 |страниц   = 592
 |isbn      = 5-94628-118-6
 |tiraj     = 2000
}}{{oq|ru|Все же вплоть до начала XX&nbsp;в. местное кочевое население называло себя, как правило, по племенной принадлежности, а оседлые жители&nbsp;— по названию местности. Иногда использовали такие термины как «мусульмане» или «татары», а вначале XX&nbsp;в. в моду стал входить политизированный термин «тюрки». Правда, по признанию М.&nbsp;Э.&nbsp;Расул-заде, некоторые жители Азербайджана считали себя иранцами, будучи носителями иранской культуры. Но термин «азербайджанцы» до революции никогда не применялся (Расул-заде, 19906. С. 48; Алекперов, 1960. С. 73—74). В переписке большевистских лидеров в 1920&nbsp;г. использовались термины «татары» или «бакинские татары» (Казанджян, 1997. С. 28—29, 36—37). Даже в начале 1920-х гг. название ещё не устоялось, и в работе одного и того же автора его можно было встретить в формах «Адербейджан», «Азербейджан» и «Адзербейджан» (см., напр., Самойлович, 1924).}}</ref>.<ref name="etno" /> Bu termini [[müsavat]]çı tarixçi-ideoloqlar və onların kolleqaları öz millətçilik maraqlarına uyğun olaraq geniş şəkildə işlətdilər. Bununla belə, o vaxt Azərbaycanın bəzi sakinləri [[Məhəmməd Əmin Rəsulzadə]] kimi, özlərini iranlı hesab edirdilər (V. Şnirelmanın iddiasına görə, guya İran mədəniyyətinin varisləri sayılmaq üçün).<ref name="Шнирельман,34">{{Kitab3
 |müəllif   = {{link-interwiki|az=Viktor Şnirelman|az_mətn=Шнирельман В.А.|başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Шнирельман, Виктор Александрович}}
 |hissə     = {{#if:{{{часть|}}}|{{{часть}}}}}
 |başlıq    = Войны памяти: мифы, идентичность и политика в Закавказье
 |cavabdeh  = Рецензент: Алаев, Леонид Борисович|Л. Б. Алаев
 |yer       = М.
 |nəşriyyat = Академкнига (издательство)|Академкнига
 |il        = 2003
 |страницы  = {{{1|}}}
 |страниц   = 592
 |isbn      = 5-94628-118-6
 |tiraj     = 2000
}}</ref>

Azərbaycan Respublikasının rəsmən özünü davamçısı hesab etdiyi [[Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti]]ndə əhali türk adlandırılmış, rəsmi dövlət dili də türk dili elan edilmişdir. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti bolşeviklər tərəfindən işğal edildikdən sonra da əhalinin türk adlandırılması davam edirdi. {{link-interwiki|az=1926-cı il Ümumittifaq siyahıyaalınması|az_mətn=1926-cı il Ümumittifaq siyahıyaalınmasında |başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Всесоюзная перепись населения 1926 года}} azərbaycanlılar hələ "türk" adı ilə qeydə alınsalar da,<ref>{{Cite web |title=Всесоюзная перепись населения 1926 года |url=http://demoscope.ru/weekly/ssp/ussr_nac_26.php |access-date=2014-11-29 |archive-date=2011-05-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110522151210/http://demoscope.ru/weekly/ssp/ussr_nac_26.php |url-status=live }}</ref> növbəti {{link-interwiki|az=1929-cu il Ümumittifaq siyahıyaalınması|az_mətn=1939-cu il siyahıyaalınmasında|başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Всесоюзная перепись населения 1939 года}} onlar "azərbaycanlı" adı ilə qeydə alınıblar.<ref>{{Cite web |title=Всесоюзная перепись населения 1939 года. |url=http://demoscope.ru/weekly/ssp/sng_nac_39.php |access-date=2014-11-29 |archive-date=2011-07-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110722045014/http://demoscope.ru/weekly/ssp/sng_nac_39.php |url-status=live }}</ref> "Azərbaycanlılar" etnonimi, yalnız 1936-cı ildən etibarən geniş şəkildə istifadə edilməkdədir.<ref>{{Kitab3
|müəllif = [[Ələsgər Ələkbərov, arxeoloq|Алекперов А. К.]]
|başlıq = Исследования по археологии и этнографии Азербайджана
|yer = Баку
|nəşriyyat = Изд-во АН Азербайджанской ССР
|il = 1960
|страницы = 71
|isbn = 
}}</ref><ref>Фарид Алекберли. Кто мы, от кого произошли и куда идем?, "Зеркало", 8 Август, 2009, Баку{{oq|ru|
До 1936 года, жители демократической Азербайджанской Республики (1918—1920) и Азербайджанской Советской Республики были официально известны как турки … … потеряв нашу национальную самоидентификацию, мы застряли в дебатах на тему, кто мы, то есть происходим ли мы от шумеров, талышских племен, албанцев, мидийцев или какой-либо иной этнической группы. И не будет конца этим утомительным и глупым дебатам, если мы не признаем, что наше истинное этническое происхождение скрыто за невыразительным термином «Азербайджанцы». Мы происходим в основном от тюрков, а также курдов, татов, лезгинов и т. д..}}</ref><ref>{{Kitab3
 |müəllif   = {{link-interwiki|az=Viktor Şnirelman|az_mətn=Шнирельман В.А.|başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Шнирельман, Виктор Александрович}}
 |hissə     = {{#if:{{{часть|}}}|{{{часть}}}}}
 |başlıq    = Войны памяти: мифы, идентичность и политика в Закавказье
 |cavabdeh  = Рецензент: Алаев, Леонид Борисович|Л. Б. Алаев
 |yer       = М.
 |nəşriyyat = Академкнига (издательство)|Академкнига
 |il        = 2003
 |страницы  = {{{1|}}}
 |страниц   = 592
 |isbn      = 5-94628-118-6
 |tiraj     = 2000
}}{{oq|ru|Название «азербайджанцы» входило в обиход постепенно; даже в 1920-е годы применялись термины «азербайджанские тюрки» или «азербайджанские татары», и это было официально зафиксировано на Всесоюзном тюркологическом съезде в 1926 г. Например, первый председатель Совнаркома Азербайджанской Республики Н. Нариманов (1870—1925) до конца своихдней называл себя «тюрком». Только после 1936 г. термин «азербайджанцы» полностью обрел право на существование.}}</ref>

== Antropologiya ==
{{əsas|Azərbaycan türklərinin antropologiyası}}
Azərbaycan türkləri [[avropoid]] irqinin kaspi yarımtipinə aiddir.<ref>{{cite news |title=Oğuz irqi |url=https://strateq.az/musahibe/28289/%EF%BB%BF-%C9%99v%C9%99z-zeynalli-il%C9%99-qaynar-qazanda-k%C9%99r%C9%99m-m%C9%99mm%C9%99dov.html |language=az |archiveurl=https://web.archive.org/web/20210711174001/https://strateq.az/musahibe/28289/%ef%bb%bf-%c9%99v%c9%99z-zeynalli-il%c9%99-qaynar-qazanda-k%c9%99r%c9%99m-m%c9%99mm%c9%99dov.html |archivedate=2021-07-11 |access-date=2018-07-27 |url-status=live }}</ref><ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=https://www.lib.az/book/274/show |access-date=2018-07-27 |archive-date=2017-11-17 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171117023836/http://lib.az/book/274/show |url-status=dead }}</ref><ref>{{Cite web |title=Azərbaycan Türklərinin soy kökü Antropoloji araşdırmalar. Youtube |url=https://www.youtube.com/watch?v=cPNQqMCva0I |access-date=2018-07-27 |archive-date=2021-10-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20211028070752/https://www.youtube.com/watch?v=cPNQqMCva0I |url-status=live }}</ref> belə adlandırırlar. Təkcə linqvistik baxımdan yox, həm də antropoloji və genetik xüsusiyyətlərinə görə digər türk xalqı olan<ref>{{Cite web |title=Prototürk dilinin yarandığı ilkin Atayurd |url=https://agasioglu.wordpress.com/2013/11/29/544/ |access-date=2018-07-27 |archive-date=2016-08-24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160824062700/https://agasioglu.wordpress.com/2013/11/29/544/ |url-status=live }}</ref>. Bəzi tətqiqatçılar Azərbaycan türklərinin avropoid irqinin kaspi yarımtipinə aid olmalarına baxmayaraq onlarda monqoloidlərin ən qədim sütunlarından biri sayılan poleosibir tipinin elementlərinin belə olmasını iddia edirlər<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=https://publika.az/news/gundem/39682.html |access-date=2018-07-27 |archive-date=2021-07-09 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210709184648/https://publika.az/news/gundem/39682.html |url-status=live }}</ref><ref name="Antropoloji tiplər. Qafqaz xalqları"/>

=== Xüsusiyyətləri ===
Azərbaycan türkləri ilə eyni tipə aid edilən [[tatlar]] və [[kürdlər]] arasında uzunbaşlı və dəyirmi başlı variantlar müşahidə edilir<ref name="Antropoloji tiplər. Qafqaz xalqları">{{Cite web |title=Antropoloji tiplər. Qafqaz xalqları |url=https://lib7.com/kavkaz/1054-antropolog-kavkaz.html |access-date=2018-07-27 |archive-date=2017-09-01 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170901132718/http://lib7.com/kavkaz/1054-antropolog-kavkaz.html |url-status=dead }}</ref>. Azərbaycanın [[Naxçıvan Muxtar Respublikası]] ərazisində, Kiçik Qafqaz, Böyük Qafqazın cənub və cənub-şərq əraziləri, [[Abşeron yarımadası]], [[Borçalı mahalı|Borçalı]], [[Cənubi Azərbaycan]]ın böyük qismində<ref>{{Cite web |title=Farsların etnik antropoloğiyası |url=http://www.anl.az/down/meqale/turkustan/2015/aprel/429309.htm |access-date=2018-11-03 |archive-date=2022-03-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220325053144/http://www.anl.az/down/meqale/turkustan/2015/aprel/429309.htm |url-status=live }}</ref> (Qərbi Azərbaycan ostanlığının cənubu istisna olmaqla qalan hissəsi, Şərqi Azərbaycan və Ərdəbil ostanlığının hamısı, Zəncan ostanlığının az bir qismi) yayılmış azərbaycan türklərinin demək olar ki, hamısı və [[Türkmanlar|Kərkük türkmanları]]<ref>[https://bao.az/categories_Tarix/subcategories_Tarixparent/product_2404992771 Soyumuzu qəbul etməyənlərə Antropoloqdan elmi cavab.] {{Dead link|date=June 2021 |bot=InternetArchiveBot }}</ref> uzunbaşlı olması ilə seçilir. Kür çayı boyunca məskunlaşan əhalidə isə qarışıq elementlər müşahidə olunur. Bununla yanaşı Böyük Qafqazın şimal-şərq və şimal-qərb ərazilərində Qafqazion tipi ilə qarışıq elementlər müşahidə edilir. Son 1–2 əsrdə azərbaycan türkləri ilə kütləvi şəkildə olmasa belə ləzgi, [[buduqlar|buduq]], [[utilər|uti]], [[ruslar|rus]], [[ermənilər|erməni]] (XX əsrin 90-cı illərinə qədər), [[farslar|fars]], [[tatlar|tat]], [[kürdlər|kürd]] və s. xalqlarla birgə nikahdan qarışıq tiplər meydana gəlmişdir.<ref>{{Cite web |title=Azərbaycan türklərinin islamaqədər tarixi. Antropologiya |url=https://books.google.az/books?id=4SsPDgAAQBAJ&pg=PA44&lpg=PA44&dq=O%C4%9Fuz+irqi&source=bl&ots=ndpXg2GZY4&sig=1VgJtXH1-NNf7otmGLc6qOPkz5c&hl=az&sa=X&ved=0ahUKEwjyk4zuloHWAhUIM5oKHeh_BXI4ChDoAQgtMAI#v=onepage&q=O%C4%9Fuz%20irqi&f=false |access-date=2018-07-27 |archive-date=2021-10-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20211028070725/https://books.google.az/books?id=4SsPDgAAQBAJ&pg=PA44&lpg=PA44&dq=O%C4%9Fuz+irqi&source=bl&ots=ndpXg2GZY4&sig=1VgJtXH1-NNf7otmGLc6qOPkz5c&hl=az&sa=X&ved=0ahUKEwjyk4zuloHWAhUIM5oKHeh_BXI4ChDoAQgtMAI#v=onepage&q=O%C4%9Fuz%20irqi&f=false |url-status=live }}</ref> Bunuda qeyd etmək olar ki, adı çəkilən ərazilərdə azsaylı xalqlar arasında və Talışlarda kəllə quruluşu dəyirmibaşdır. Azərbaycan türklərinin əsas irqi göstəriciləri: dolixokran (uzunbaşlı), nazik və düz burunlu, ortaboylu,<ref>{{Cite web |title=Borçalı azərbaycanlıları |url=https://zim.az/sherqinsesi/501-boral-azrbaycanllar.html |access-date=2018-07-27 |archive-date=2017-05-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170502215705/http://zim.az/sherqinsesi/501-boral-azrbaycanllar.html |url-status=dead }}</ref> sıx saqqalı. Azərbaycan türklərində digər türk xaqlarında, xüsusi ilə kaspi tipinə aid olan xalqlarda olduğu kimi Kiçik Əmgək sümüyü çıxıntıya sahibdir. Türk alimləri bunu "turan çıxıntısı" adlandırır. Erməni və rus antropoloqları bunu beşik və ya digər təsirlə izah etməyə çalışsalarda bu isbat olunmamışdır<ref name="Ermənilər"/>
Azərbaycan türklərinin Cənubi Qafqazda yayılmış digər xalqların kəllə quruluşu arasında olan fərqlilik<ref>{{Cite web |title=Qafqazda yaşayan xalqların antropologiyası və genetikas |url=https://www.youtube.com/watch?v=O4ahYr04pBE |access-date=2018-07-27 |archive-date=2021-10-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20211028070725/https://www.youtube.com/watch?v=O4ahYr04pBE |url-status=live }}</ref>:<center>
{| class="wikitable" style="text-align:center"
|-
! Xalqlar
! Baş göstəricisi
! Almacıq sümüyünün diametri
|-
| Azərbaycanlılar
| 78,1
| 169,5
|-
| [[Ermənilər]]<ref name="Ermənilər">{{Cite web |title=Ermənilərin antropoloji xüsusiyyətləri |url=http://atv.az/news/tech/17713-16-tipden-ve-72-milletden-toreyen-ecdadsiz-xalq |access-date=2018-11-03 |archive-date=2018-11-19 |archive-url=https://web.archive.org/web/20181119130931/http://atv.az/news/tech/17713-16-tipden-ve-72-milletden-toreyen-ecdadsiz-xalq |url-status=live }}</ref>
| 86,1
| 143,2
|-
| [[Gürcülər]]
| 85,4
| 143,9
|-
| [[Talışlar]]<ref name="Azərbaycan Türklərinin soy kökü">{{Cite web |title=Azərbaycan Türklərinin soy kökü Antropoloji araşdırmalar əsasında II hisse |url=https://www.youtube.com/watch?v=dU5ZiMrhZiE |access-date=2018-07-27 |archive-date=2021-10-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20211028070725/https://www.youtube.com/watch?v=dU5ZiMrhZiE |url-status=live }}</ref>
| 87 −89
| -
|-
| [[Ləzgilər]]<ref name="Azərbaycan Türklərinin soy kökü"/>
| 86–88
| -
|-
|}
</center>

== Mədəniyyət ==
{{Əsas|Azərbaycan mədəniyyəti}}
XV əsrdə Azərbaycan mədəniyyətinin iki mərkəzi formalaşır: [[Cənubi Azərbaycan]] və [[Qarabağ|Aşağı Qarabağ]]. XVI–XVIII əsrlərdə bu mədəniyyət mərkəzlərinin formalaşması başa çatır.<ref name="merkez">{{cite news |title=История Востока. В 6 т. Т. 2. Восток в средние века |author= |newspaper= |date= |url=http://www.kulichki.com/~gumilev/HE2/he2510.htm |accessdate=2015-12-14 |archive-date=2013-03-14 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130314163135/http://www.kulichki.com/~gumilev/HE2/he2510.htm |url-status=live }} {{oq|ru|Говоря о возникновении азербайджанской культуры именно в XIV-XV вв., следует иметь в виду прежде всего литературу и другие части культуры, органически связанные с языком. Что касается материальной культуры, то она оставалась традиционной и после тюркизации местного населения. Впрочем, наличие мощного пласта иранцев, принявших участие в формировании азербайджанского этноса, наложило свой отпечаток прежде всего на лексику азербайджанского языка, в котором огромное число иранских и арабских слов. Последние вошли и в азербайджанский, и в турецкий язык главным образом через иранское посредство. Став самостоятельной, азербайджанская культура сохранила тесные связи с иранской и арабской. Они скреплялись и общей религией, и общими культурно-историческими традициями}}</ref> 1752-ci ildə Pənahli xan tərəfindən salınmış [[Şuşa]] şəhəri Azərbaycan mədəniyyətinin mərkəzlərindən biridir.<ref name="centerof">Mattew O'Brien. Uzeir Hajibeyov and His Role in the Development of Musical Life in Azerbaijan. – Routledge, 2004. – С. 211. – ISBN 0-415-30219-6, 9780415302197 {{oq|en|But later writers have preferred to emphasise the importance of Shusha, one of the leading centres of Azeri culture, as providing a 'creative cradle' for the young boy.|}}</ref> Bu şəhər müəyyən bir dövr ərzində bir çox Azərbaycan ziyalıları — şairlər, yazıçılar və xüsusən musiqiçilərin ([[Azərbaycan aşıq sənəti|Azərbaycan aşıqları]], Azərbaycan [[muğam]] ifaçıları, [[qopuz]] ifaçıları) evi olmuşdur.<ref>Suny, Ronald (1996). Armenia, Azerbaijan, and Georgia. DIANE Publishing. p. 108. ISBN 0788128132.</ref> XIX əsrdə Azərbaycanın Rusiyanın tərkibinə daxil olmasıyla burada yaşayan insanlar Rusiya mədəniyyəti ilə və onun vasitəsilə də dünya mədəniyyəti ilə tanış olmuşlar. Bu dövrdə Tiflis şəhəri Azərbaycan mədəniyyətinin inkişafı üçün önəmli mərkəzlərdən birinə çevrilir. Tiflisdə yaşamış Azərbaycan mədəniyyətinin görkəmli nüməyəndələrinə [[Molla Vəli Vidadi]], [[Mirzə Fətəli Axundzadə]], [[Mirzə Şəfi Vazeh]], [[Bülbülcan]], [[Rəşid Behbudov]], [[Şövkət Məmmədova]], [[Qeysər Kaşıyeva]], [[Xədicə Qayıbova]] misal göstərilə bilər.

=== Ədəbiyyat ===
{{Əsas|Azərbaycan ədəbiyyatı}}

=== Musiqi ===
{{Əsas|Azərbaycan musiqisi}}

=== Rəqslər ===
{{Əsas|Azərbaycan rəqsləri}}

=== Geyim ===
{{Əsas|Azərbaycan milli geyimləri}}

=== Kulinariya ===
{{Əsas|Azərbaycan mətbəxi}}

== Dil ==
{{Əsas|Azərbaycan dili|Azərbaycan dilinin dialektləri}}

== Din ==
{{əsas|Azərbaycanda din}}

== Adət-ənənə ==

== Tanınmış şəxsiyyətlər ==
{{əsas|Tanınmış azərbaycanlılar}}

== Qeydlər ==
<div class="references-small">
<references group=q/>
</div>

== Həmçinin bax ==
* [[Azərbaycanlıların siyahısı]]
* [[Azərbaycanlılaşdırma]]
* [[Azərbaycanlıların tarixi məskunlaşma əraziləri]]
* [[Azərbaycan tarixi]]
* [[Azərbaycan diasporu]]
* [[Azərbaycan tarixi dövlətlərinin siyahısı]]
* [[Azərbaycan tarixinin xronologiyası]]

== İstinadlar ==
{{İstinad siyahısı|2}}

== Xarici keçidlər ==
* ''[[Xəliyəddin Xəlili|Xəlili X.]]'' [http://www.anl.az/el/Kitab/2013/2007-1652.pdf '''Azərbaycan türklərinin etnogenezi və milli inkişaf tarixi''']. Bakı: MBM, 2007.- 384 s.
* [http://www.ecp.public.lu/repertoire/stats/2008/06/index.html Luxembourg Statistiques] 01.06.2008 tarixində Lyuksemburqda 13 nəfər Azərbaycanlı yaşayır.
* [http://www.everyculture.com/wc/Afghanistan-to-Bosnia-Herzegovina/Azerbaijanis.html World Cultures] Azerbaijanis 35–40 million worldwide:The population of the Republic of Azerbaijan is approximately 7.5 million people. However, three times as many Azerbaijanis (an estimated 20 to 25 million) live to the south in Iran.
* [http://www.tuik.gov.tr/PreIstatistikTablo.do?istab_id=167 Türkiye İstatistik Kurumu : Ülkelere Göre Yurtdışından Gelen Göç] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20091114032854/http://www.tuik.gov.tr/PreIstatistikTablo.do?istab_id=167 |date=2009-11-14 }} 2000-ci ildə aparılmış siyahıya almaya əsasən Türkiyə Cümhuriyyətində 9.127 nəfər Azərbaycan Respublikasından buraya köçüb yerləşmiş (1995–2000-ci illərdə) insan yaşayır.
* [http://www.youtube.com/watch?v=BovwBRDLVqs youtube.com Azərbaycanın görkəmli şəxsləri]

{{Azərbaycanlılar}}
{{Türkdilli xalqlar}}
{{İranda yaşayan xalqlar}}
{{Azərbaycanda yaşayan xalqlar}}
{{Qafqaz xalqları}}
{{Azərbaycan mövzularda}}
{{Vikianbar kateqoriyası|Azerbaijani people}}

[[Kateqoriya:Azərbaycanlılar| ]]
[[Kateqoriya:Azərbaycanda yaşayan etnik qruplar]]
[[Kateqoriya:Gürcüstanda yaşayan etnik qruplar]]
[[Kateqoriya:İranda yaşayan etnik qruplar]]
[[Kateqoriya:Rusiyada yaşayan etnik qruplar]]
[[Kateqoriya:Türkiyədə yaşayan etnik qruplar]]
[[Kateqoriya:Türk xalqları]]