Beynəlxalq müqavilə hüququ

Beynəlxalq müqavilələr hüququ — beynəlxalq hüququn alt sahəsi olaraq, beynəlxalq müqavilələrin bağlanması, dəyişdirilməsi, ləğvi, şərhi və icrası sahəsində beynəlxalq hüququn subyektlərinin hüquqi münasibətlərini tənzimləyən qaydalar məcmusudur. Hazırda bu hüquq 1969-cu il Müqavilələr Hüququ üzrə Vyana Konvensiyası ilə tənzimlənir.

Beynəlxalq müqavilələrin tarixi

Beynəlxalq müqavilələr ilkin formada hələ qədim zamanlardan bağlanırdı. İlk beynəlxalq müqavilə qədim Mesopotamiyanın Laqaş və Umma şəhərləri arasındakı sərhədlərin müəyyən edilməsinə dair razılaşma hesab olunur. Onun yerinə yetirilməsi tanrılara and içməklə təmin edilirdi. İlk yazılı beynəlxalq müqavilələrdən biri bu dövlətlər arasında sülhü bərqərar edən və Misirlə Xet dövlətinin sonrakı birləşməsi üçün əsas olan Misir-Hit müqaviləsidir. Lakin bu müqavilənin müasir beynəlxalq müqavilələr ideyası ilə heç bir ortaqlığı yox idi. Beynəlxalq müqavilə haqqında müasir anlayışın formalaşması üçün daha mühüm mərhələ Otuz illik müharibənin nəticələrindən sonra 1648-ci ildə Vestfaliya Sülhünün bağlanması oldu. Bu müqavilə o dövrün Avropa dövlətləri arasında beynəlxalq hüquqi müqavilə münasibətlərinin əsaslarını yaratmış, eyni zamanda dövlətlər, beynəlxalq təşkilatlar və beynəlxalq hüququn bəzi digər subyektləri arasında münasibətləri tənzimləyən qaydalar sistemi kimi beynəlxalq hüququn əsaslarını qoymuşdur. Bu müqavilə əsasında beynəlxalq müqavilələrin növbəti hüququ quruldu.

Beynəlxalq müqavilələrin müasir hüquqa ən yaxın olanı 1815-ci ildə Vyana Konqresinin yekunlarına əsasən beynəlxalq xarakterli müxtəlif aktların bağlanması idi. Qurultay nəticəsində beynəlxalq müqavilələrin həyata keçirilməsi üçün əsaslar hazırlanmışdır. Qurultayın nəticəsi olaraq qəbul edilən aktlar beynəlxalq təşkilatların hüququ üçün də mühüm əhəmiyyət kəsb edirdi. 23 may 1969-cu ildə beynəlxalq müqavilələr hüququ sahəsində hazırda fundamental akt olan Müqavilələr hüququ haqqında Vyana Konvensiyası qəbul edildi.

Beynəlxalq müqavilələr hüququnun obyekti

Bir çox elm adamları beynəlxalq müqavilələr hüququnun əsas obyektini beynəlxalq müqavilənin özünün yaratdığı münasibətləri, beynəlxalq hüququn subyektləri arasında yazılı formada razılaşma kimi qəbul edirlər. Şifahi formada beynəlxalq müqavilələr üçün "cənablar müqaviləsi" termini istifadə olunur. Onlar məhkəmə müdafiəsindən istifadə etmirlər və icrası yalnız müqavilə tərəfinin istəklərindən asılıdır. Əslində beynəlxalq müqavilə beynəlxalq hüququn subyektləri arasında razılaşmadan və bu müqavilə əsasında yaranan müqavilə tərəfləri arasında münasibətlərdən başqa bir şey deyildir.

Beynəlxalq müqavilələrin təsnifatı

Beynəlxalq müqavilələri aşağıda göstərilmiş əsaslara görə ayrı-ayrı növlərə bölmək olar:

• I – iştirakçıların dairəsinə görə:

1. ikitərəfli müqavilələr (iki dövlətin iştirak etdiyi müqavilələr);
2. çoxtərəfli müqavilələr (ikidən artıq dövlətin iştirakçısı olduğu beynəlxalq müqavilələr). Çoxtərəfli müqavilələr arasında dünya dövlətlərinin ümumi mənafeyini əks etdirən, ümumi məsələlərin həllinə yönəlmiş universal müqavilələr xüsusi yer tutur.

• II – dövlətlərin həmin beynəlxalq müqavilələrdə iştirak etmək imkanına görə:

1. açıq müqavilələr (istənilən dövlət bu müqavilələrə heç bir hüquqi maneə olmadan tərəf ola bilər);
2. qapalı müqavilələr

Beynəlxalq müqavilələrin bağlanması qaydası

Konvensiya müəyyən edir ki, ilk növbədə, dövlət beynəlxalq hüququn əsas subyekti kimi beynəlxalq müqavilənin iştirakçısı ola bilər (ikinci dərəcəli subyektlər müxtəlif beynəlxalq təşkilatlar və digər dövlətlərarası və qeyri-hökumət birlikləridir).

Müqavilənin imzalanması

Təşəbbüs irəli sürüldükdən və beynəlxalq müqavilənin şərtləri razılaşdırıldıqdan sonra müqavilə iştirakçıların sayına uyğun olaraq müvafiq nüsxədə yazılı şəkildə tərtib edilir və imzalanır. İmzalanma, bir qayda olaraq, referendum yolu ilə, yəni milli qanunverici orqanlarla əlavə razılıq əsasında həyata keçirilir. Təbii ki, bu qaydanın da istisnaları var. Konvensiyaya əsasən, imzalanmış müqavilələr — dövlət başçısı (prezident, monarx və s.), hökumət başçısı, xarici işlər naziri, diplomatik nümayəndəliyin rəhbəri konfransda müzakirə olunan məsələlər üzrə müvafiq səlahiyyətin mövcudluğunu göstərən sənədlər təqdim edildikdə bu vəzifəni tutan şəxs ayrıca müəyyən edilmiş səlahiyyətlər olmadan beynəlxalq müqavilələri imzalamaq hüququna malikdir.

Beynəlxalq müqavilədə qeyd-şərt

Müqaviləni imzalayarkən qeyd-şərt – beynəlxalq müqavilənin müəyyən müddəalarının ona şamil edilməyəcəyi və ya yalnız müəyyən şərhdə tətbiq ediləcəyi barədə dövlətin yazılı bəyanatı ilə çıxış edə bilər. Müqavilə ilə bilavasitə qadağan edilmədikdə və müqavilənin məqsədlərinə zidd olmadıqda, qeyd-şərt məsələsi müqavilədə tənzimlənmədikdə qeyd-şərtə yol verilir.

Müqavilənin qüvvəyə minməsi

Ümumi qayda olaraq, "müqavilə" müqavilədə göstərilən tarixdən qüvvəyə minir. Əgər belə bir tarix müəyyən edilməmişdirsə, müqavilənin bütün tərəfləri onun şərtləri ilə razılaşdıqda müqavilə qüvvəyə minir. İlkin müqavilə müəyyən hallarda istənilən dövlət, beynəlxalq təşkilat və hətta fiziki şəxs ola bilən depozitarda saxlanılır.

İmzalanandan sonra iştirakçı dövlətlərdən hər hansı biri beynəlxalq müqavilənin bağlanması barədə dünya ictimaiyyətinə məlumat verməlidir.

Beynəlxalq müqavilənin xitam olunması

Beynəlxalq müqavilənin xitam olunması onun tərəflər üçün öz məcburi qüvvəsini itirməsi deməkdir. Müqaviləyə aşağıdakı əsaslarla xitam verilə bilər:

• Müqavilənin bağlandığı müddətin başa çatması — Müddətli müqaviləyə, əgər hər hansı bir yolla prolonqasiya edilməmişsə və göstərilən müddət bitdikdə xitam olunmuş sayılır.
• Müqavilə öhdəliklərinin icra olunması — Tərəflərin müqavilədə nəzərdə tutulmuş öz öhdəliklərini tam icra etməsi ilə, əgər müqavilədə bu, xüsusi olaraq göstərilibsə, həmin müqavilə xitam olunmuş sayılır.