Bibiheybət məscidi üçün mənbəyə bax

{{Aydınlaşdırma
|mövzu                       = məscid
|digər mövzu                 = Digər mənalar
|digər mövzu səhifəsi        = Bibiheybət (dəqiqləşdirmə)
}}
{{Tarixi abidə
|adı                         = Bibiheybət məscidi
|orijinal adı                = 
|şəkil                       = Baku Bibi-EybatMosque 004 8705.jpg
|şəkil_izah                  = Bibiheybət məscidi
|şəkil2                      = 
|şəkil2_izah                 = 
|ölkə                        = {{flaqifikasiya|Azərbaycan}}
|lat_dir = |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = 
|lon_dir =  |lon_deg =|lon_min =  |lon_sec =
|status                      = 
|şəhər                       = {{gerbifikasiya|Bakı}}
|yerləşir                    = <small>[[Bibiheybət]], [[Səbail]]</small>
|aidiyyatı                   = [[Qafqaz Müsəlmanları İdarəsi]]
|layihə_müəllifi             = 
|heykəltəraş                 = 
|memar                       = [[Mahmud ibn Səd]]
|sifarişçi                   = [[Şirvanşah]] [[II Fərruxzad]]
|tikilmə_tarixi              = [[1281]]—[[1282]]
|kəşf_tarixi                 =
|üslubu                      = [[Şirvan-Abşeron memarlığı]] <ref name="bibieybat" />
|texnikası                   =  
|hündürlük                   =  
|uzunluğu                    =
|eni                         = 
|sahəsi                      = 
|zəngləri                    =
|qüllələri                   =
|aşırımları                  = 
|bürcləri                    =
|minarələri                  = 2
|günbəzləri                  = 
|xeyirduası                  =
|material                    = 
|vəziyyəti                   = Restavrasiya olunub ([[12 iyul]], [[2008]])
|sayt                        =
|nişanlama1                  = 
|nişanlama1_rəsmiadı         =
|nişanlama1_vaxtı            = 
|nişanlama1_tipi             = 
|nişanlama1_kriteriya        =
|nişanlama1_nömrəsi          = 
|nişanlama1_hissəsi          = 
|nişanlama1_sərbəst1ad       = 
|nişanlama1_sərbəst1dəyər    =
|nişanlama1_sərbəst2ad       =
|nişanlama1_sərbəst2dəyər    = 
|nişanlama1_sərbəst3ad       = 
|nişanlama1_sərbəst3dəyər    = 
|Xəritəsi                    =  
|plan                        = 
|plan_izah                   = 
|Commons kateqoriyası        = Bibi-Eybat mosque
}}

'''Bibiheybət məscidi''' — [[Azərbaycan Respublikası]]nın [[Bakı buxtası]] sahilində yerləşən [[məscid]]. [[1990-cı il]]lərdə tikilən məscid [[Şirvanşahlar dövləti]]nin iyirmi səkkizinci hökmdarı [[II Fərruxzad|Əbü-l-Fəth Fərruxzad ibn Axsitan ibn Fəribürz]]<ref name="Бретаницкий" /> tərəfindən [[XIII əsr]]in II yarısında Azərbaycan [[Elxanilər dövləti]]nin tərkibində olduğu zaman tikilən eyniadlı məscidin bərpa edilmiş variantıdır. [[Mahmud ibn Səd]] tərəfindən tikilən məscid bütün [[SSRİ]] ərazisində dinə qarşı mübarizə zamanı [[1936-cı il]]də bolşeviklər tərəfindən tamamilə dağıdılmışdır.

Bibiheybət kompleksində məsciddən başqa seyid nəslindən gələn Həkimə xanım kimi möhtərəm şəxslərə aid sərdabələr və qəbirlər var. Bu abidə Azərbaycandakı İslam memarlığı abidələrinin ən əhəmiyyətli nümunəsidir. Azərbaycan şairi [[Abbasqulu ağa Bakıxanov]], məşhur [[fransızlar|fransız]] yazıçısı [[Aleksandr Düma]] və [[Qarabağ xanlığı]]ın son hakimi [[Mehdiqulu xan Cavanşir]]in qızı  [[Xurşidbanu Natəvan]] kimi şəxslər bu məscidi ziyarət ediblər. Hal-hazırda da Azərbaycana gələn xarici ölkələrin nümayədənləri məscidi ziyarət edir.<ref>{{cite news  |title=Yaponiyalı nazirin arvadı Bibiheybət məscidini ziyarət etdi  |author=  |newspaper=  |date=  |url=http://modern.az/articles/76795/1/  |accessdate=  |archive-date=2020-12-05  |archive-url=https://web.archive.org/web/20201205184824/https://modern.az/articles/76795/1/  |url-status=live  }}</ref><ref>{{cite news |title=İranın vitse-prezidenti Bakıda Bibiheybət məscidini ziyarət edib |author= |newspaper= |date= |url=http://az.trend.az/azerbaijan/society/2324884.html |accessdate= |archive-date=2016-11-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20161116055644/http://az.trend.az/azerbaijan/society/2324884.html |url-status=dead }}</ref><ref>{{cite news |title=Baş Nazirin xanımı Bibiheybət məscidində oldu |author= |newspaper= |date= |url=http://www.interpress.az/5804-ba-nazirin-xanm-bibiheybt-mscidind-oldu.html#.VXrgQka3Dew |accessdate= |archive-date=2014-09-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140922114555/http://www.interpress.az/5804-ba-nazirin-xanm-bibiheybt-mscidind-oldu.html#.VXrgQka3Dew |url-status=dead }}</ref>

==Tarixi==
=== Tikilmə tarixinin müəyyənləşdirilməsi ===
[[Fayl:Усыпальница1.jpg|300px|thumb|right|Bibiheybət məscidindəki məzar]]
Məscid yeddinci şiə imamı [[Musa əl-Kazım]]ın qızı Həkimə xanımın məzarı üzərində tikilib. Həkimə xanım İmam [[Əli]] və [[Fatimə]]nin nəslindən idi.<ref name="bibieybat" /> Həkimə xanım onu incidən [[xəlifə]]lərin əlindən [[Bakı]]ya qaçmışdı. Məzarda daşa yonulmuş yazı təyin edir ki, Həkimə xanım müqəddəs nəsilə məxsus olub:

{{Sitat|Burada [[Məhəmməd]]in nəslindən olan, altıncı imam [[Cəfər Sadiq]]in nəvəsi, yeddinci imam Musa əl-Kazımın qızı, səkkizinci imam [[Rza|Əli ər-Rza]]nın bacısı dəfn olunub.<ref name="bibieybat" />}}

Həkimə xanımın Heybət adlandırılan qulluqçusu türbənin mərkəzindəki kvadrat şəkilli ağacdan qəfəsin mərkəzində dəfn olunub. Məscidin adı — "Heybətin bibisi" də belə meydana çıxmışdır.<ref name="sadigi" />

Məscidin cənub divarındakı yazıya əsaslanaraq tarixçilər məscidin tikilmə tarixinin XIII əsrin sonu olduğunu fikirləşirlər. Məscidin divarındakı ərəbcə yazıda deyilirː "[[Mahmud ibn Səd]]in əməlidir."<ref name="bibieybat" /><ref name="Бретаницкий" >Л. С. Бретаницкий. Зодчество Азербайджана XII-XV вв. и его место в архитектуре Переднего Востока. — М.: Наука, 1966. — С. 158. — 556 с. <blockquote>
{{oq|ru|Мечеть в пос. Ханлар (б. сел. Шихово, б. Биби-Эйбат) близ Баку была построена в конце XIII в. Разрушена она сравнительно недавно и известна по краткому описанию и нескольким фотографиям. Вытянутый, прямоугольный зал мечети перекрывался стрельчатым сводом и был разделен стрельчатой подпружной аркой. На южной стене находился богато декорированный михраб с расположенным около него мимбаром. Мечеть соединялась с пристроенной позднее небольшой усыпальницей. Зал слабо освещало небольшое окно в южной стене, где находилась и арабоязычная надпись с именем зодчего — Махмуда, сына Са'да, строителя замка в сел. Нардаран. В описании глухо говорится о применеии керамики с голубой глазурью и убранстве интерьера мечети. Строительная надпись на восточном фасаде, упоминаемая Б. Дорном и И. Березиным, сообщала, что мечеть построена Фаррухзадом II, сыном Ахситана II, позволяя датировать её временем его правления, т. е. 660-665 гг. х. (1264-65 - 1266-67).}}</blockquote></ref>  Mahmud ibn Səd həmçinin [[Nardaran qalası]]nı və [[Molla Əhməd məscidi]]ni tikmişdir.<ref name="Бретаницкий" /><ref name="mctgovaz">Министерство культуры и туризма Азербайджанской Республики. [http://www.mct.gov.az/?/ru/azculture/view/91/&PHPSESSID=689fc58770347ee67d54ba2ebe6d3a7d  Развитие архитектуры в средние века.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20160304222112/http://www.mct.gov.az/?%2Fru%2Fazculture%2Fview%2F91%2F |date=2016-03-04 }}mct.gov.az.</ref> [[Şərqşünas]] [[İlya Berezin]] [[1841-ci il]]də [[Bibiheybət]]də  tapdığı başqa bir ərəb yazısında deyilir:

{{Sitat|Bu məscidi tikməyi əzəmətli məlik, böyük sultan, dövlətin və dinin qoruyucusu, möminlər əmirinin köməkçisi [[II Fərruxzad|Əbü-l-Fəth Fərruxzad ibn Axsitan, ibn Fəribürz]], Allah onun hakimiyyətini ucaltsın... səksəninci il tarixdə (1281/2-ci il) əmr etdi.}}
[[Fayl:Stamps of Azerbaijan, 2016-1248.jpg|250px|thumb|left|[[Mahmud ibn Səd]]ə həsr edilmiş Azərbaycan poçt markası]]
Sovet sənətşünası Leonid Bretanitski tikilmə ili ilə bağlı fərqli fikirdədir:
{{Sitat|Bakının yaxınlığındakı... məscid XIII əsrin sonlarında inşa edilmişdir. Nisbətən yaxın bir zamanda dağıdılıb və qısa təsvir və bir neçə fotolardan məlumdur... Boris Dorn və İlyaz Berezin tərəfindən adı çəkilən şərq fasadındakı inşaat dövrünə aid yazının məscidin II Axsitanın oğlu II Fərruxzadın dövründə tikilməsini bildirməsi məscidi onun dövrünə, hicri ilə 660-665-ci illərə (1264-65 — 1266-67) aid etməyə imkan verir.<ref name="Бретаницкий" />}}

[[Sara Aşurbəyli]]yə görə Fərruxzad adı məscidin [[Şirvanşahlar]] tərəfindən bərpa edildiyini göstərə bilər və məscidin özü Şirvanşahlardan daha qədim ola bilər.{{sfn|Aşurbəyli|2006|pp=79}} [[Abbasqulu ağa Bakıxanov]]  "[[Gülüstani-İrəm]]" əsərində qeyd edir:

{{Sitat|Hicri 180-ci (797) ildə, xəzərlər hücum edib bütün Dağıstanı, Dərbəndi və Şirvanı istila etdilər... Hər guşədə bir əmir və hər nöqtədə bir şərir meydana gələrək, fitnə-fəsad törətməyə başladılar. Bu zaman Şirvan vilayətində Fərruxzad Əxşican oğlu hökmran idi. Bakıda Bibiheybət kəndində onun ləqəbi: " [[Fayl:Bibiheybet mosque.png|125px|frameless]] — əmirülmömininin yardımçısı böyük sultan" deyə yazılmışdır. Bundan məlum olur ki, o, müsəlman olub abbasi xəlifəsinə tabe imiş.<ref>A. Bakıxanov, Gülüstani-Irəm, Bakı, 2001.</ref>}}

=== Səfəvilər ===
Yüz ildən çox bir müddət ərzində məscid şeyxlərin dörd nəsli tərəfindən idarə edilib. Bu dövrdə məscid vergi imtiyazlarından yaralanıb. Səfəvi hökmdarları [[I Təhmasib]], [[I Abbas]] (1606—1607), [[II Abbas]] (1650; 1655—1656; 1667—1668), [[Sultan Hüseyn|Hüseyn]] (1700—1701) fərmanlarında deyiblər ki, hökumət  qulluqçularının, [[soyurqal]] sahiblərinin bu kompleksin [[vəqf]] ərazilərindən vergi yığmaq hüququ yoxdur. I Təhmasib və I Abbasın  fərmanlarında Bibiheybət məscidi və ətrafının qurulması və bərpa edilməsindən bəhs edilir.<ref name="bibieybat" />

1547-ci ilə aid I Təhmasib Zığ kəndinin Bibiheybət məqbərəsinə vəqf olunmasını təsdiq edən fərman vermişdir:
{{Sitat|Mübarək fərman verildi o haqda ki, Şirvan Badkuyəsindəki Bibiheybətin mübarək məzarının mütəvəlliliyi qədim zamanlardan Şeyx Bünyada aid edilmişdi. Ərzə çatdırıldı ki, o, vəfat etmişdir. Onun oğlu Qulaməlinin isə ləyaqət və qabiliyyəti var ki, həmin iş qayda üzrə ona tapşırılsın. Buna görə qərara aldıq ki, toşqan ilin əvvəlindən etibarən onun atasının göstərişi əsasında qeyd olunan asitanənin mütəvəllisi tanısınlar. Oranın dərvişləri və işçiləri onu həmin yerin mütəvəllisi bilərək, sözü və məsləhətindən kənara çıxmasınlar. Buyruqdan boyun qaçırmasınlar və hər hansı adam hasil etdiyini [mütəvəlliyə] verdikdə qəbz alsın. Hər il yeni hökm tələb etməsinlər.}}
[[Fayl:Salman khan's visit to Bibihetbet mauseleum.png|250px|thumb|right|Salman xanın Bibiheybət türbəsini ziyarəti. Əsəfi Dal Mehmed Çələbi. 1583]]
1555-ci ildə I Təhmasib Zığ kəndinin Bibiheybət məqbərəsinin mütəvəlliliyi haqqında fərman vermişdir:
{{Sitat|Badkuyə ətrafında yerləşən Zığ kəndi bütün sərvət və əmlakı ilə birlikdə haqq imam övladı Bibiheybətin - onun babalarına və özünə salavat və salam olsun – müqəddəs asitanəsinə vəqf edildiyinə və bu haqda heç bir dəyişiklik olmadığına görə Badkuyənin amillə-indən, divan işlərinə baxanlarından, kələntərləri və kətxudalarından heç biri, heç bir adla qeyd olunan kəndin ətrafında dolanmayaraq hər hansı tələb etməsinlər. Qeyd olunan ölkənin hakimləri, tiyuldarları və daruqələri yazılmış qayda üzrə qərar verildiyini bilsinlər. Ondan kənara çıxmasınlar. Qeyd olunan kəndin rəiyyətlərinin, habelə mübarək asitanənin dərvişləri və xidmətçilərinin gözlənilməsini vacib bilərək yazılı göstəriş verməsinlər və məmur göndərməsinlər. Heç bir yaranmış ixracat adı ilə, habelə ələfə, ulufə, ulağ, bigar, şikar və sair şeltaqat və əhalini aclığa məruz qoyan hər hansı ad və qayda ilə olursa-olsun təcavüz etməsinlər. Qeyd olunan ölkənin bəniçəsi daxilindən çıxarılmış və kənar olunmuş bilsin[lər]. Bu barədə göstəriş verilməsini lazım bilərək ona hərtərəfli riayət etsinlər.}}

Daha sonra məscidin ətrafında nüfuzlu ilahiyyatçılar hesab edilən şeyxlər məskunlaşdılar. Vaxt keçdikcə bu yer Şıxlar adlandırılmağa başlandı (Şeyx sözündən). Buna görə və ya bununla əlaqədar olaraq Bibiheybət məscidinin yerləşdiyi Bakının şəhərətrafı qəsəbəsi Şıxlar adlanır. Məscid  yaxınlığında basdırılmalarını vəsiyyət edən bir çox müsəlmanın arasında Hacı Şeyx Şərif də var. Hacı Şeyx Şərif  vaxtilə [[sufizm]]i yaymaq üçün Bakıya gəlmişdi. O, həyatının qalan hissəsini basdırıldığı bu ibadətxanada keçirmişdi.<ref name="bibieybat"/>

[[Səfəvi-Osmanlı müharibəsi (1578-1590)|1578-1590-cı illər Səfəvi-Osmanlı müharibəsi]] zamanı Bakını osmanlılardan geri almaq üçün hücum edən Salman xanın yuxusunda Bibi Heybət adlı qadın övliyanı (əzizəni) yuxusunda görməsi ilə bağlı məlumat Osmanlı tarixçisi Əsəfi Dal Mehmed Çələbinin Şücaətnamə adlı əsərində nəql edilir. Əsəfinin verdiyi məlumata görə Salman xan belə qərara gəlir ki, yuxu şəhəri ala bilməyəcəklərinə işarədir. O, şəhərin mühasirəsini dayandırır və Bibiheybət türbəsini ziyarətə gedir. Şücaətnamə əsərində Bibiheybət türbəsinin miniatürü verilmişdir. Miniatürdə türbə bağça ilə əhatə edilib, altıbucaq formada, qübbəlidir. Ön hissədə görülən Bibi Heybətin məzarı Səfəvilər üçün vacib dini abidə haqqında məlumat verir. Əsəfi ola bilər ki, yuxu ilə bağlı məlumatı əsarətdə olduğu müddətdə iranlılardan və ya Bakı şəhərində olduğu müddətdə şəhərin sakinlərindən öyrənmişdir.<ref>KAYA Gönül, Resimli bir Osmanlı tarihi: Âsafî Paşa'nın Şecâatnâme'si, Uludağ Üniversitesi Yüksek Lisans Tezi, 2006.</ref> Əsəfi Bibi Heybətin Salman xana yuxuda dediyi sözləri belə çatdırır:

<center><poem>
Döndü hışmile verdi ana cevab
Gerçi destim kildir, ettim çok savab,
Siz yıkarsız Badkuye kalasın,
Ben yaparım emr ile her kullesin...<ref>AZERBAYCAN TARİHİ İÇİN KAYNAK BİR ESER: ŞECAATNAME VE XVI. ASIRDA BAKÜ. Mehmet RIHTIM</ref>
</poem></center>

=== Rusiya imperiyası ===
[[Fayl:Quba xanı Fətəli xanın məzar daşı.jpg|120px|thumb|left|[[Qubalı Fətəli xan]]ın məzar daşı. [[Azərbaycan Tarix Muzeyi]]]]
Bacısını ([[Bakı xanlığı|Bakı xanı]] Məlik Məhəmmədin arvadı) ziyarət etmək üçün Bakıya gələn [[Qubalı Fətəli xan]] 1789-cu ilin mart ayında vəfat etmiş və Bibiheybət məscidi  qəbiristanlığında basdırılmışdır.<ref>В. Н. Левиатов. Очерки из истории Азербайджана в XVIII веке. — Изд-во АН Азербайджанской ССР, 1948. — 227 с.</ref> Onun məzar daşı hal-hazırda [[Azərbaycan Tarix Muzeyi]]ndə saxlanılır.<ref>Эпиграфические памятники Северного Кавказа на арабском, персидском и турецком языках. Надписи X — XVII вв. Тексты, переводы, комментарий, вступительная статья и приложения Л. И. Лаврова. — М.: Наука, 1968. — Т. 2, часть 2. — С. 146.</ref>

Bibiheybət məscidinə dini ziyarətlər edilib və bura uzun müddət möcüzəvi xüsusiyyətlərinə görə məşhur olub<ref name="bibieybat">{{cite web
 |author        = Шахла Нуризаде, кандидат исторических наук.
 |authorlink    = 
 |datepublished = 2007
 |url           = http://irs-az.com/new/pdf/1275844048892042186.pdf
 |title         = Биби-Эйбат. Здесь возносят молитвы, здесь обретают исцеление
 |publisher     = irs-az.com
 |accessdate    = 
 |archiveurl    = https://www.webcitation.org/68IVbcZtA?url=http://irs-az.com/new/pdf/1275844048892042186.pdf
 |archivedate   = 2012-06-09
 |url-status    = live
}}</ref>. XIX əsrin 50-ci illərində məscidi ziyarət edən məşhur fransız yazıçısı [[Aleksandr Düma]] "Qafqaz" kitabında yazırdı<ref name="Дюма">Александр Дюма. Глава XXIII // Кавказ / Под. ред. профессора Т. П. Буачидзе. — Тбилиси: Мерани, 1988. — С. 118.</ref>:
{{Sitat|''Məscid — uşağı olmayan qadınlar üçün sitayişgahdır, onlar bura piyada gəlirlər, dua edirlər və bir il ərzində uşaq sahibi olmaq qabiliyyəti əldə edirlər...''}}

Dümaya görə məşhur azərbaycan şairi [[Xurşidbanu Natəvan]] (Dümada — [[Xasay xan Usmiyev]]in Knyaginyası) da məbədi ziyarət edib, bir ildən az bir müddətdə oğlu olub. Daha sonra Natəvanın verdiyi ianə ilə Bakıdan Bibiheybət məscidinə yol çəkilib.

Məscidin adına yerli və avropalı tədqiqatçıların və səyyahların əsərlərində rast gəlinir. Bunlara misal olaraq [[Abbasqulu ağa Bakıxanov]], [[İlya Berezin]], [[Boris Dorn]], [[Nikolay Xanıkov]], [[Yevgeni Paxomov]]<nowiki/>u göstərmək olar. 1925-ci ildə məscid haqqında kiçik məqalə yazmış Azərbaycan tarixçisi Q.Sadiqi aşağıdakı təsviri verirdi:
{{Sitat|''Bakının 5 mil cənub-qərbində Bayıl burnunda, dağ qolunun yamacında və kiçik sahil zolağında olan Şıxov kəndi yerləşir. Diqqətələyaiq odur ki, orada qədim, gözəl bir məscid yerləşir. Dənizdən məscidə yarım millik məsafədir; dəniz sahəsindən şərqə pilləkən var, dənizin cənub və şimal tərəfindən qapı var. Məscidin yanında hündür minarə və həmçinin türbələr — məqbərələr, zirzəmilər və qəbirlər var.''<ref name="sadigi">Г. Садиги. Деревня Шихово (Биби-Эйбат). Изв. Азербайджанского археологического комитета. — вып.I. — Баку, 1925. — С. 30</ref>}}

1911-ci ildə türbənin şimal hissəsində xeyriyyəçi Ələsgər ağa Dadaşovun vəsaiti ilə memar Hacı Nəcəf məscidin yeni binasını tikdi. Həmçinin yenidən bərpa edilən türbə və qədim məscid kubik forması aldı.

===Məscidin dağıdılması===
[[Fayl:Bibi Eybat Mosque destruction.jpg|right|thumb|240px|1936-cı ildə məscidin dağıdılması]]
1920-ci ildə Azərbaycanda sovet rejimi qurulduqdan sonra bolşeviklərin dinə qarşı mübarizəsi başladı. Mömin müsəlmanlar üçün böyük əhəmiyyət kəsb edən Bibiheybət məscidi [[Aleksandr Nevski kafedralı (Bakı)|Bakıdakı provoslav Aleksandr Nevski kafedralı]] və polyak katolik kilsəsi — [[Müqəddəs Bakirə Məryəmin Məsum Hamiləliyi kilsəsi (Bakı, katolik)|Bakirə Məryəmin Məsum Hamiləliyi kilsəsi]] ilə birlikdə yeni hökumətin hədəfi oldu.

1935-ci ilin sentyabrında Az. Mərkəzi İcra Komitəsi və  Bakı Sovetinin Rəyasət Heyəti “zəhmətkeşlərin şikayətlərinə əsaslanaraq” qətnamə qəbul edib məscidlərdəki dini mərasimləri qadağan etdi: "''Удовлетворить ходатайство 300 рабочих нефтепромысла им. Сталина о закрытии в сел. Шихово молитвенного дома „Биби“.''" 1936-cı ildə məscid dağıdıldı.<ref name="bibieybat" />  Kompleksin bir çox tikililəri birinci partlayışdan sonra dağıldı, minarə yalnız üçüncü partlayışdan sonra dağıldı.<ref name="bibieybat2">Ризван Байрамов, архитектор. [http://irs-az.com/pdf/1275844110659459865.pdf Утерянная реликвия. Архитектурный комплекс «Биби-Эйбат».] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20160303184157/http://irs-az.com/pdf/1275844110659459865.pdf |date=2016-03-03 }}irs-az.com (2007).</ref>.

Məscidin dağıdılmasından sonra ele eyni ildə Moskvada tarixi əhəmiyyəti olan memarlıq abidələrinin saxlanmasına qərar verildi. Məscidin dağıdılmasına görə sədr Azkomstarisa Salamov 20 il üçün Sibirə sürgün edildi.

Daha sonra məscidin yerində şose tikildi<ref name="mirtv">[http://mirtv.ru/content/view/37300/11/ В Баку закончилась реконструкция средневековой мечети Биби-Эйбат.] {{Vebarxiv|url=https://archive.today/20120718125947/http://mirtv.ru/content/view/37300/11/ |date=2012-07-18 }}(недоступная ссылка — [https://web.archive.org/web/*/http://mirtv.ru/content/view/37300/11/ история]). Межгосударственная телерадиокомпания «Мир» (23.07.2008).</ref>.

[[Azərbaycan Respublikasının Prezidenti|Azərbaycan Respublikasının III prezidenti]] [[Heydər Əliyev]]  12 iyul 1998-ci ildə bərpa edilmiş yeni məscidin açılış mərasimində nitqlə çıxış  edərək demişdir:
{{Sitat|''Burada, bu müqəddəs yerdə vaxtilə ucaldılmış məscid 60 il bundan öncə vəhşicəsinə partladılmışdır, dağıdılmışdır. Bizim mənəviyyatımıza, mənəvi dəyərlərimizə, islam dininə böyük zərbə vurulmuşdur. Xalqımız, millətimiz bu zərbəni almış, yaralanmış, əzilmiş, ancaq məhv, məğlub olmamış, bu zərbələrə, yaralara, əziyyətlərə dözməyə məcbur olmuşdur.''<ref name="heydaraliyev" />}}

===Məscidin bərpası===
{{Şəkillər sırası|Bibi Eybat Mosque minaret.jpg|Azerbaijan Bibi Eibat mosque Baku.jpg|e1=150|e2=180|mətn=Bibiheybət məscidi XX əsrin əvvəllərində və indi|color=black|üfüqi=left}}
Azərbaycanın müstəqilliyi bərpa edildikdən sonra dağıdılmış məscidlər bərpa edilməyə başladı. 1994-cü ildə Heydər Əliyev 1936-cı ildə qədim məscidin dağıdıldığı yerdə yeni məscidin tikilməsi barədə sərəncam imzaladı.

Kompleksin plan və ölçüləri partlayışdan az müddət əvvəl çəkilmiş şəkillər əsasında 1980-ci ildə bərpa edilmişdi. Q.Sadiqinin 1925-ci ildə yazılmış kiçik məqaləsi daxil olmaqla məşhur səyyahların qeydləri məscidin bərpa edilməsində önəmli rol oynadı. Q.Sadiqin məqaləsi 1920-ci illərin ortalarında məscidin vəziyyətini təsvir edirdi.

1998-ci ildə Bibiyeybətdə yeni binanın bərpa edilməsi işi başlandı. 12 iyul 1998-ci il tarixində keçirilən açılış mərasimində Heydər Əliyev demişdirː

{{Sitat|''Bu gün gördüyünüz məscid, bu böyük abidə bizi sevindirir. Ancaq hesab edirəm ki, bu, işin birinci mərhələsidir. Bu tikinti layihə üzrə tamamilə başa çatmalıdır. Bu gün bəyan edirəm ki, bu məscid kompleksinin layihə üzrə tam sona çatmasını mən öz himayəmə götürürəm və onun həyata keçirilməsi üçün bütün imkanları yaradacağam, lazım olan yardımları edəcəyəm.''<ref name="heydaraliyev">{{cite web
 |author        = 
 |authorlink    = 
 |datepublished = 12 июля 1998 года
 |url           = http://library.aliyev-heritage.org/ru/1006552.html
 |title         = Речь Президента Азербайджанской Республики Гейдара Алиева на церемонии открытия комплекса Биби-Эйбатской мечети-святилища
 |publisher     = aliyev-heritage.org
 |accessdate    = 
 |archiveurl    = https://www.webcitation.org/60vYsh5Xn?url=http://library.aliyev-heritage.org/ru/1006552.html
 |archivedate   = 2011-08-14
 |url-status    = dead
}}</ref>}}

Yeni məscidin təntənəli açılışı 1999-cu ilin may ayında olmuşdur.

Bərpaçılar qorunub saxlanmış köhnə eskizlər üzərində işləmişdilər. Məscidin arxitekturasında [[Şəki]]dəki [[Şəki xan sarayı]] və [[Gəncə]]dəki [[Şah Abbas məscidi (Gəncə)|Şah Abbas məscidi]]ndə də istifadə edilmiş Azərbaycan texnologiyası — şəbəkə istifadə edilmişdir. Bərpaçı-zolotnik Həsən Mustafayev demişdir:

{{Sitat|''Bu abidənin bərpası hər nüansa incə yanaşma tələb edir, ona görə ki, bu münasibətin fərqli olduğu məscid-ziyarətgahdır.''}}

Burada həmçinin Şirvanşah II Fərruxzad və Heydər Əliyevə həsr edilmiş abidə var<ref name="mirtv"/>.

Yeni kompleks köhnəyə nisbətən daha çox ərazi tutur. Məscidin həyətində bir neçə min möminin birlikdə dua etməsi üçün meydança qurulması nəzərdə tutulur.<ref name="bibieybat" />

14 iyul 2008-ci ildə rekonstruksiyadan sonra məscidin açılış mərasimi baş tutdu. Mərasimə [[Azərbaycan Respublikasının Prezidenti|Azərbaycan Respublikasının IV prezidenti]] [[İlham Əliyev]] başçılıq edirdi. Mərasimdə həmçinin [[Qafqaz Müsəlmanları İdarəsi]]nin sədri, şeyxulislam [[Allahşükür Paşazadə]], [[Bakı yeparxiyası|Bakı və Xəzəryanı bölgə yeparxiyası]]nın yepiskopu [[Aleksandr İşein]], [[Dağ yəhudiləri|Dağ Yəhudiləri]] İcmasının sədri Semyon İxiilov, Bakıdakı Roma katolik kilsəsinin başçısı Yan Çapla iştirak edib.<ref name="interfax">{{cite web
 |author        = 
 |authorlink    = 
 |datepublished = 14 июля 2008 года
 |url           = http://religion.customers.ru/islam/?act=news&div=25441
 |title         = Ильхам Алиев открыл только что восстановленную знаменитую мечеть.
 |publisher     = ИНТЕРФАКС
 |accessdate    = 
 |archiveurl    = https://www.webcitation.org/60vYtelAa?url=http://religion.customers.ru/islam/?act=news
 |archivedate   = 2011-08-14
 |url-status    = dead
}}</ref>

== Planı ==
===<center>1920-ci illərin ortalarında məscidin planı</center>===
[[Fayl:Plan of Bibi Heybat mosque until destruction.jpg|600px|thumb|center|Bibiheybət məscidinin planı. Şəkildəki planda abidələr rəqəmlərlə göstərilmiş abidələr: 1-Qədim məscid. 2-Sərdaba. 3-Arkada. 4-Minarə. 5-Yeni məscid. 6-Çıxış hissəsi. 7-Şimal qapısı. 8-Cənub qapısı. 9-Xidmət otağı. 10, 11, 12 və 13- Qəbirlər.]]

== Memarlığı ==
=== Köhnə məscid ===

{{Fotomontaj
| photo1a = Bibi Eybat Mosque.jpg
| photo2a = Bibi Eybat Mosque 2.jpg
| size = 300
| position = right
| spacing = 1
| color = black
| border = 1
| color_border = black
| text = Bibiheybət məscidi
| text_background = #F8F8FF
}}

Bibiheybət məscidi kompleksinin inkişafını altı inşaat mərhələsinə bölmək mümkündür. Hər bir mərhələ yeni bir binanın kompleksə əlavə edilməsi ilə bağlıdır. İnkişaf mərhələləri XIII əsrdən XX əsrin əvvəllərinə qədər yayıldığından müxtəlif memarlar kompleksin binalarının tikintisində iştirak etmişdir.<ref name="bibieybat2"/> Ən qədim hissə 1305-1313-cü illərdə inşa edilmiş türbənin cənub hissəsindəki kubik formalı məscid və qərbdən ona qoşulan minarədir. Məscidin bu hissəsinin memarı [[Mahmud ibn Səd]]dir.<ref name="mctgovaz"/> Minarə memarlıq quruluşuna görə [[Şirvan-Abşeron memarlıq məktəbi]]nə uyğun gəlir və Şirvan ərazisindəki analoji tikililərin inkişafının tədqiqi üçün çox vacibdir.<ref name="bibieybat2"/> Minarənin yuxarı hissəsi naxışlar və "stalaktitlər" ilə bəzədilib. Onun yuxarısında qövşəkilli günbəzlə taclandırılmış kiçik sütün yerləşir. Balkonun məhəccərinin daşdan hörməsi var idi.<ref name="sadigi"/> Qrafik tədqiqat göstərir ki, minarə təqribən 22 metr uzunluğunda idi.

Memarlıq-planlaşdırılması xarakterinə görə Bibiheybət məscidi [[Bakı şəhərinin tarixi#Orta əsrlər|orta əsrlər dövrü Bakısında]] geniş yayılmış məscid tipinə aid idi. Məscid iç tərəfi çatma tağlı uzun dördbucaqlı otaqdan ibarətdir. Döşəməyə çatmayan çatma yarımtağ məscidi ortada ikiyə bölür. Cənub divarındakı mehrabın yarımdairəvi günbəzi stalaktitlər ilə, oymalarla bəzədilib.

==Məscidin cəmiyyətin mənəvi həyatında rolu==

{{Şəkillər albomu
| yer            = left
| istiqamət        = üfüqi
| şəkil1=Bibi Eybat.jpg
| alt1=Məscid Viqqo Peter Olafın «Şıxovda məscid» rəsmində, 1911-ci il
| miqyas1=150
| şəkil2=Bibi-Eybat mosque by Huseinzade.jpg
| alt2="Bibiheybət məscidi", ''[[Əli bəy Hüseynzadə]]nin rəsmi''
| miqyas2=155
| alt yazı=1. Məscid Viqqo Peter Olafın «Şıxovda məscid» şəklində, 1911-ci il<br /> 2. "Bibiheybət məscidi", ''[[Əli bəy Hüseynzadə]]nin rəsmi''
| alt_yazı_arxafon=
| arxafon rəng=
| alt_yazı_yer=center
}}

Məscid səkkizinci İmam və doqquzuncu məsum olan [[imam|İmam Musər-Riza (ə)]] - nın bacısının məzarı üzərində tikilib. Məscid tikilməzdən əvvəl bu məkan, Həkimə xanımın [[Məhəmməd|Məhəmməd (s)]]  peyğəmbərin nəslinə aid olmasına görə müqəddəs sayılırdı.  Daha sonra Məscidin tikilməsiylə insanların ziyarətgah və ibadətgahına çevrildi. Həmin dövrdə cəmiyyətin hörmət edilən ilahiyyatçıları — şeyxlər məscidə yaxına ərazidə məskunlaşır və onlardan çoxu öldükdən sonra bu yerdə dəfn edilir<ref name="bibieybat" />.

Məscid [[SSRİ]] dövründə mənəvi əhəmiyyətinə görə bolşeviklərin “düşməni” oldu<ref name="bibieybat" />. 1936-cı ildə məscid partladıldı, Həkimə xanımın qəbri ziyan gördü. Ancaq bu hadisədən sonra məscidin dindarlar tərəfindən müqəddəs hesab edilməsi bitmədi. İnsanlar hələ də bu yerdən mənəvi dəstək əldə etməyə davam edirlər.

Müsəlmanlar bu müqəddəs yerdə məscidi bərpa etməyi arzulayırdılar. SSRİ-in dağıdılmasından sonra insanlar dini azadlıq əldə edəndə məscid bərpa edildi. Bu gün peyğəmbər nəslindən gələn dörd nəfərin qəbrinin olduğu Bibiheybət məscidi İslam dünyasında müqəddəs qəbirlərin sayına görə üçüncü yerdədir<ref name="mirtv" />.

== Fotoqalereya ==
<gallery>
Потолок-купол.jpg|Günbəz altının bəzəkləri
Северная сторона мечети.jpg
Bibi Heybat mosque 1.jpg
</gallery>

== Mənbələr ==
===İstinadlar===
{{İstinad siyahısı|2}}

===Ədəbiyyat===
{{Vikimənbə səhifəsi|I Şah Təhmasibin Zığ kəndinin Bibiheybət məqbərəsinə vəqf olunmasını təsdiq edən fərmanı}}
{{Vikimənbə səhifəsi|Bibiheybət məqbərəsinin mütəvilliliyi haqqında I Şah Təhmasibin fərmanı}}
#Садиги Г. Шихова деревня (Биби-Эйбат). — вып.1. — ИААК (Известия Азербайджанского археологического комитета), 1925.
#Бретаницкий Л. С. Зодчество Азербайджана XII–XV вв. и его место в архитектуре Переднего Востока. — М., 1966.
#Ашурбейли С. Государство Ширваншахов (VI - XVI вв.). — Баку, 1983.
#Мусеви Т. М. Средневековые документы по истории Баку. — Баку, 1967.
#Sara Aşurbəyli. Şirvanşahlar dövləti. — Bakı, 2006.

== Həmçinin bax ==
{{Portal qutusu|Bakı|Memarlıq|Şirvanşahlar dövləti|rəng=1}}
* [[Şirvanşahlar dövləti]]
* [[Şirvan-Abşeron memarlıq məktəbi]]
== Xarici keçidlər ==
{{Vikianbar kateqoriyası|Bibi-Eybat mosque}}
*'''HD Video:''' [http://www.youtube.com/watch?v=IMjG0DQJzvk Bibiheybət məscidi 25.11.2009]
*Bibiheybət ziyarətgahı haqqında veriliş [https://www.youtube.com/watch?v=HD-J1jePnbM 1-ci hissə] [https://www.youtube.com/watch?v=5Rb9eMqTfAw 2-ci hissə] {{ref-az}}
* [http://irs-az.com/new/pdf/1275844048892042186.pdf Шахла Нурузаде, кандидат исторических наук. Биби-Эйбат. Здесь возносят молитвы, здесь обретают исцеление]
* ''Ламия Везирова''. [http://xn--24-vlcpv.xn--p1ai/news/society/4564885 В предновогодние дни мусульмане Азербайджана отправились на паломничество к могилам святых]{{Dead link|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot }}. МТРК Мир.
* [http://majestad.wordpress.com/2009/11/30/bibi-heybat-mosque-baku-baku-azerbaijan/ Bibi-heybat mosque, фотографии] {{ref-en}}
* [http://web2.anl.az:81/read/page.php?bibid=416657&pno=104]
{{Şirvanşahlar}}
{{Azərbaycan məscidləri}}
{{Bakı şəhərinin görməli yerləri}}
{{Azərbaycanda Stalin repressiyaları}}

[[Kateqoriya:Bakı məscidləri]]
[[Kateqoriya:XIII əsr məscidləri]]
[[Kateqoriya:Azərbaycandakı şiə məscidləri]]
[[Kateqoriya:Şirvan-Abşeron memarlıq məktəbi]]
[[Kateqoriya:Azərbaycanın dağıdılmış abidələri]]