Bilinqualizm

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keçin Axtarışa keçin

Bilinqualizm (ikidilli < lat. bi- «iki» + lat. lingua «dil»):

  1. iki dilin istifadəsinin alternativ tətbiqi[1];
  2. iki dildə bilik və uğurlu ünsiyyət qurmaq üçün bunlardan istifadə etmək bacarığı (dillər haqqında minimal bilik olsa belə);
  3. iki dili eyni dərəcədə mükəmməl bilmək, lazımi ünsiyyət şəraitində eyni dərəcədə istifadə etmək bacarığı[2].

İki dildə danışan insanlara bilinq, üç polinq, üçdən çoxu poliqlot deyilir. Dil sosial qruplaşmaların funksiyası olduğundan, ikidilli olmaq eyni zamanda iki fərqli sosial qrupa mənsub olmaq deməkdir[3]. Diqlossiya termini ikidilli terminlə yaxındır, lakin əhatə dairəsinə görə hər zaman onunla üst-üstə düşmür.

Dillərin qarşılıqlı təsiri[redaktə | mənbəni redaktə et]

Dillərin hər hansı bir qarşılıqlı əlaqəsi, ən azından az miqdarda ikidilli olan insanların varlığını tələb edir.

Təsnifatı[redaktə | mənbəni redaktə et]

Yaşına və ikinci bir dili mənimsəmə üsuluna görə bunlar fərqlənir:

  • uşaqların ikidilliliyi (ilkin, doğuşdan, təbii, uşaq);
  • gec ikidilli (ikincil, qazanılmış, qatqı).

Dil qazanma mühiti ilə:

  • təbii ikidilli (müxtəlif dillərdə danışanlar arasında qazanılmış)
  • süni iki dillilik (dillərdən biri süni olaraq yerli olmayan bir şəxs tərəfindən təqdim olunur).

İki dilə yiyələnmə ardıcıllığı ilə:

  • bir şəxsin eyni vaxtda iki dili mənimsədiyi eyni vaxtda ikidilli (eyni vaxtda, sinxron);
  • ardıcıl ikidilli.

Gec ikidilliliyin könüllülüyü ilə:

  • şərtlərə görə - fərdin yeni bir dil mühitində yaşamaq üçün bir dil öyrəndiyi bir vəziyyət;
  • seçmə.

İki dilin nisbəti ilə:

  • şaquli - bir şəxsin ədəbi formada dilə əlavə bir əlaqəli və ya ləhcəyə sahib olduğu bir vəziyyət;
  • fərdi, bərabər sosiolinqvistik statusa malik olan iki uzaq dildə danışdığı yatay.

İki dilin bacarıqlarına / istifadə səviyyəsinə görə:

  • bir insanın iki dildə eyni dərəcədə səlis danışdığı balanslı (maksimum, ayrılmaz, ikiqatlılıq, bərabərlik), yəni vəziyyət ikidilli dil səriştəsinin bərabər səviyyələri ilə xarakterizə olunur;
  • balanssız (dominant, dominant) iki dilə münasibətdə ikidilli dil bacarıqlarının fərqli səviyyəsi ilə xarakterizə olunur;
  • qarışıq, bir-birinin üstünə iki dil sisteminin tətbiq olunduğu iki dilin müntəzəm qarışması ilə xarakterizə olunur;
  • normallaşmış dil ilə yanaşı fərdi şəxsin ustalığını nəzərdə tutan diaqonal (diqlossiya), onun qeyri-standart formaları.
  • qəbuledici: 1. fərdin xarici dildə danışmaq və yazmaq bacarığı olmadığı halda xarici dili başa düşmə qabiliyyətinə malik olduğu (yarı dilçilik); 2. Bir şəxsin ana dilini başa düşdüyü, lakin nədənsə bu dildə danışmamağa üstünlük verdiyi bir vəziyyət (gizli ikidilli ilə qarışdırılmamaq, fərdin müəyyən səbəblərdən ikinci dil biliklərini gizlətdiyini ifadə etmək) ;
  • ilkin - ikidilli ikinci dili mənimsəmənin ilkin mərhələsi;
  • fərdi tərəfindən istifadə bacarıqlarının itirilməsi ilə xarakterizə olunan regresif (resessiv);
  • subtraktiv (diferensial), burada fərdin mənimsədiyi ikinci, yeni dil birincisini əvəz edir.

Elmi araşdırma[redaktə | mənbəni redaktə et]

İki dilli və poliqlotlar psixologiya, sosiologiya və dilçilik üçün maraqlıdır.

İki dillilik psixolinqvistik, sosiolinqvistika və neyrolinqvistika çərçivəsində öyrənilir.

İki dilliliyin sosial aspektləri sosiolingvistik tədqiqatların mövzularından biridir [4].

Kütləvi dillilik dil vəziyyətinin nəzərə çarpan bir xüsusiyyəti ola bilər.

Neyrobiologiya sahəsindəki mütəxəssislər tərəfindən ikidilliliyin müxtəlif aspektləri tədqiq edilmişdir. Bunlara: dillərin beyində göstərilməsi yolları, beynin neyroplastikliyinə təsiri, ikidilli afazi fenomeni, bimodal ikidilli fenomen (bir dildə yazıb başqa dildə danışmaq bacarığı) və s.

Ədəbiyyat[redaktə | mənbəni redaktə et]

  • Ахунзянов Э. М. Двуязычие и лексико-семантическая интерференция. — Казань, 1978.
  • Аюпова Л. Л. Вопросы социолингвистики: типы двуязычия в Башкирии. — Свердловск, 1988.
  • Багироков Х. З. Билингвизм: теоретические и прикладные аспекты (на материале адыгейского и русского языков). РИО Адыгейский у-т, Майкоп, 2004.
  • Бертагаев Т. А. Билингвизм и его разновидности в системе употребления // Проблемы двуязы-чия и многоязычия. — М.: Наука, 1872. — С. 82-88.
  • Блумфилд Л. Язык. Пер. с англ., М., 1968;
  • Вандриес Ж. Язык. Пер. с франц., М., 1937;
  • Блягоз З. У. Двуязычие: сущность явления, формы его существования. Интерференция и её разновидности. — Майкоп: РИО Адыг. ун-та, 2006.
  • Верещагин Е. М. Психологическая и методическая характеристика двуязычия (билингвизма). — М.: изд-во МГУ, 1973.
  • Звегинцев В. А. Очерки по общему языкознанию. — М.: изд-во МГУ, 1962.
  • Карлинский А. Е. Основы теории взаимодействия языков. — Алма-Ата: Гылым, 1990.
  • Михайлов М. М. Двуязычие (принципы и проблемы). — Чебоксары, 1969.
  • Михайлов М. М. О разновидностях двуязычия // Двуязычие и контрастивная грамматика: Межвузовский сборник научных трудов. — Чебоксары, 1987. — С. 4-9.
  • Филин Ф. П. Современное общественное развитие и проблема двуязычия // Проблемы двуязычия и многоязычия.- М.: Наука, 1972. — С. 12 −25.
  • Ханазаров К. Х. Критерии двуязычия и его причины // Проблемы двуязычия и многоязычия. М.: Наука, 1972. — С. 119—124.
  • Чиршева Г. Н. Детский билингвизм: одновременное усвоение двух языков. — СПб.: Златоуст, 2012. — 488 с.
  • Щерба Л. В. К вопросу о двуязычии // Щерба Л. В. Языковая система и речевая деятельность. — Л., 1974. — С. 313—318;
  • Щерба Л. В. О понятии смешения языков // Щерба Л. В. Языковая система и речевая деятельность. — Л., 1974. — С. 60-74;
  • Щерба Л. В. Очередные проблемы языковедения, в его кн.: Избранные работы по языкознанию и фонетике, т. 1, Л., 1958;
  • Weinreich U. Languages in contact. N.Y., 1953.

Xarici keçidlər[redaktə | mənbəni redaktə et]

  • "Портал по вопросам естественного билингвизма". 2014-06-16 tarixində arxivləşdirilib.
  • "Статья о билингвизме в Энциклопедии Башкортостан". 2006-10-03 tarixində arxivləşdirilib.
  • "Общество распространения русского языка и культуры в Греции". 2013-07-19 tarixində arxivləşdirilib.
  • "Двуязычные дети предрасположены к заиканию". 2013-10-10 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-03-09. 15 сентября 2008

Həmçinin bax[redaktə | mənbəni redaktə et]

İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]

  1. Вайнрайх У., 2000
  2. Ахманова О. С., 1966
  3. Щерба Л. В. "К вопросу о двуязычии". Щерба Л. В. Языковая система и речевая деятельность. — Л., 1974. — С. 313—318. 2013-10-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2009-11-27.
  4. Швейцер А. Д. "Социолингвистика //". Лингвистический энциклопедический словарь. — М., 1990. — С. 481—482. 2012-10-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2009-11-27.