Biomüxtəlifliyin azalması

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keçin Axtarışa keçin

Biomüxtəlifliyin azalması — heyvan və ya bitki növlərinin azalması və həmçinin nəsillərinin kəsilməsi hadisəsidir.

Bu hadisə mühit deqradasiyasının ekoloji yenidənqurma prosesinin mümkünlüyündən asılı olaraq müvəqqəti və ya daimi ola bilər. Heyvanların qlobal nəsli kəsilməsi geri qaytarıla bilinməyəcəyi artıq sübut edilib.

Daimi qlobal növlərin azalması, təbiidir ki, “regional növlərin kompozisiyasında dəyişikliklər” ifadəsindən daha dramatikdir. Ancaq növlərin sağlam və sabit vəziyyətində çox kiçik dəyişikliklər belə qida şəbəkəsinə böyük təsirlər edə bilər. Bu təsir isə özünü birbaşa növlər üzərində göstərir və nəticədə zəncirvari nəsil kəsilmələri baş verir. Biomüxtəlifliyin azalmasının isə pis nəticələri ola bilər. Biomüxtəlifliyin azalması ekoloji sistemin bizə göstərdiyi xidmətlərin azalması deməkdir, bu isə öz növbəsində qida təhlükəsizliyi və bəşəriyyət üçün böyük təhlükədir.[1]

İtki nisbəti[redaktə | mənbəni redaktə et]

Biomüxtəliflik itkisinə qarşı gələn üsyançı (2018).

Hazırkı qlobal müxtəliflik itkisi nisbəti əvvəlkindən 100 – 1000 arası dəfələrlə daha yüksəkdir və növbəti illərdə daha da yüksələcəyi güman edilir.[2][3]

Yerli olaraq əhatəyə alınmış itki nisbətləri növlərin zənginliyi və zamana görə dəyişikliyi ilə ölçülə bilər. Əldə edilən xam nəticələr ekoloji cəhətdən ümumi çoxluqla üst-üstə düşməyə bilər. Ümumi statistikanı nəzərə alaraq nəzərə çarpacaq sayda biomüxtəliflik indeksləri təkmilləşdirilib. Zənginliklə yanaşı eynilik və heterogenlik də müxtəlifliyin ölçülməsi üçün əsas ölçülərdən hesab edilir.

Bütün müxtəliflik ölçülərində olduğu kimi müşahidənin məkanca və müvəqqəti cəhətlərinin təsnif edilməsi önəmlidir. “Müvəqqəti və məkana aid cəhətlərin mürəkkəbliliyi genişləndikcə təriflər daha qeyri-dəqiq olur”[4]. Biomüxtəliflik öz-özlüyündə də müxtəlif ölçülərə (məs: ekosistem müxtəlifliyinə qarşı məskən müxtəlifliyi hətta biomüxtəlifliyə qarşı məskən müxtəlifliyi[4]) yaxud müxtəlif alt kateqoriyalara bölünə bilər (məs: filogenetik müxtəliflik, növ müxtəlifliyi, genetik müxtəliflik, nukleotid müxtəlifliyi). Qapalı ərazilərdəki xalis itki ilə bağlı suallar hələdə müzakirə mövzusudur, lakin daha uzun müşahidə vaxtları itki təxminlərinin dəqiqləşdirilməsi cəhətdən faydalı olaraq dəyərləndirilir.[5][6]

Fərqli coğrafi regionlardakı nisbətləri müqayisə etmək üçün növlərin müxtəlifliyinə dair en dairəsi maillikləri də nəzərə alınmalıdır.

Faktorlar[redaktə | mənbəni redaktə et]

Vasitələr, təzyiqlər, vəziyyət, təsir və müdaxilənin cavab modeli

Sürətlənən itki nisbətinin ardınca gələn biotik stresin əsas faktorları bunlardır:[7]

  1. Məskən itkisi və ya deqradasiya
    Torpaqdan istifadənin istismarı biomüxtəlifliyin itkisinə birbaşa təsir göstərdiyinə görə ekoloji servislərin itkisində əsas rol oynayan faktor olaraq qeydə alınır.[8]
  2. İstilik və quraqlıqla nəticələnən iqlim dəyişikliyi
  3. Evtrofikasiya və çirklənmənin başqa növləri
  4. Resursların həddindən artıq istehlakı (məs: qeyri-müstəhkəm balıqçılıq metodları). Biz planetin özündən 25% daha çox təbii resurs istismar edirik.
  5. İnsan yaşayışını, ənənələrini və yaşayışını məhv edən hərbi münaqişələr. Bu tip münaqişələr iqtisadi olaraq dəyərli heyvan növlərinin istismarını intensivləşdirir və nəslin kəsilməsinə gətirib çıxarır.[9]
  6. Bir məskənin öz heyvanlarını xaricləşdirib o yerləri ələ keçirən işğalçı növlər.[10]
  7. İnsan fəaliyyəti dünyanın canlılar üçün həyat mənbəyi olmasını çətinləşdirir. 30% məməli, amfibiya və quş növlərini də təhlükəyə atır.[11]

Həşərat itkisi[redaktə | mənbəni redaktə et]

2017-ci ildə bir sıra nəşriyyat buraxılışlarında son 27 il ərzinə Almaniyada və Şimali Amerikadakı həşərat biokütləsində dramatik azalma müşahidə edildiyi dərc edilib.[12][13] Azalmanın mümkün səbəbləri olaraq müəlliflər neonikotinoidləri və aqrokimyəvi maddələri göstərir. Hallman et al. (2017) PLOS One jurnalında qeyd edib: “biokütlənin geniş şəkildə azalması həyəcan təbili çalır”.[14]

Quş itkisi[redaktə | mənbəni redaktə et]

Neonikotinoid adlı pestisidlərin bəzi növləri bir sıra quş növlərinin azalmasına səbəb ola bilər.[15]

Qida və kənd təsərrüfatı[redaktə | mənbəni redaktə et]

2019-cu ildə Birləşmiş Millətlərin Qida və Kənd Təsərrüfatı Təşkilatı Dünyanın Qida və Kənd Təsərrüfatı üçün Biomüxtəliflik Vəziyyəti ilə bağlı ilk hesabatını hazırlayıb. Bu hesabatda xəbərdarlıq edilir: “bir çox qida və kənd təsərrüfatı üçün biomüxtəlifliyin açar komponentləri və ekosistem səviyyələri düşüşdədir”.[16][17] Məruzədə qeyd edilir ki, bu hadisə “bir sıra müxtəlif səviyyələrdə çalışan vasitələr” səbəbindən baş verir, yəni “böyük qlobal trendlər, (məs: iqlim dəyişikliyi, beynəlxalq marketlər) demoqrafiya artımı (məs: torpaq istifadəsinin dəyişimi, çirklənmə və xarici cisimlərin təbiət üzərində ifrat dərəcədə istismarı, ifrat əkinçilik). Vasitələr arasındakı əlaqələr QKTB (Qida və Kənd Təsərrüfatı üçün Biomüxtəliflik) vəziyyətini daha da pisləşdirir. Demoqrafik dəyişikliklər, urbanizasiya, marketlər, alver və istehlakçı seçimlərinin qida sistemləri və QKTB üzərində mənfi təsirləri olur. Lakin bu cür vasitələrin qida sistemlərini daha müstəhkəm qılmaq üçün fürsətlər verdiyi deyilir, məsələn: biomüxtəliflik cəhətdən əlverişli malların satıldığı marketlərin təkmilləşdirilməsi.[18]

2019 IPBES Biomüxtəliflik və Ekosistemlə bağlı Qlobal Yoxlama Hesabatı bəyan edir ki, sənaye fermerliyi məhv olan biomüxtəlifliyin ən əsas faktorudur.[19] İnsanların sağlamlığı ekosistemin məhsulundan böyük dərəcədə asılıdır. Biomüxtəliflik insanlara müstəhkəm səviyyətdə torpaq əldə etməyi və qida əldə etmək üçün genetik faktorları əldə etmək vasitələrini mümkün qılır.[20]

Həmçinin bax[redaktə | mənbəni redaktə et]

Mənbələr[redaktə | mənbəni redaktə et]

Bu məqalə ödənişsiz məzmun işləri əsasında yazılmışdır. CC BY-SA IGO 3.0 Lisenziyası ilə lisenziyalanıb: The State of the World's Biodiversity for Food and Agriculture − In Brie f, FAO, FAO. Vikipediya məqalələrinə açıq lisenziya mətni əlavə etməyi öyrənmək üçün bu səhifəyə nəzər yetirin. Vikipediyadakı mətnləri yenidən istifadə etməklə bağlı məlumat əldə etmək üçün, lütfən, istifadə şərtlərinə nəzər yetirin.

İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]

  1. ↑ Kardinal, Bredley və digərləri. (2012). "Biodiversity loss and its impact on humanity" Arxivləşdirilib 2022-02-07 at the Wayback Machine (PDF). Nature. 486(7401): 59–67. Bibcode:2012Natur.486...59C. Arxivləşdirilib 2022-04-18 at the Wayback Machine doi:10.1038/nature11148. PMID 22678280 Arxivləşdirilib 2022-05-25 at the Wayback Machine. ...at the first Earth Summit, the vast majority of the world’s nations declared that human actions were dismantling the Earth’s ecosystems, eliminating genes, species and biological traits at an alarming rate. This observation led to the question of how such loss of biological diversity will alter the functioning of ecosystems and their ability to provide society with the goods and services needed to prosper.
  2. ↑ Ceballos, Gerardo; və digərləri. (2015). "Accelerated modern human–induced species losses: Entering the sixth mass extinction". Science Advances. Arxivləşdirilib 2022-08-24 at the Wayback Machine 1 (5): e1400253. Bibcode:2015SciA....1E0253C. Arxivləşdirilib 2022-03-31 at the Wayback Machine doi:10.1126/sciadv.1400253. PMC 4640606 Arxivləşdirilib 2022-08-24 at the Wayback Machine. PMID 26601195 Arxivləşdirilib 2022-03-19 at the Wayback Machine.
  3. ↑ De Vos, Jurriaan; və digərləri. (2015). "Estimating the normal background rate of species extinction" Arxivləşdirilib 2018-11-04 at the Wayback Machine (PDF). Conservation Biology. 29 (2): 452–462. doi:10.1111/cobi.12380. PMID 25159086 Arxivləşdirilib 2022-08-10 at the Wayback Machine
  4. ↑ 1 2 Taqliapietra, Davide; Siqovini, Marko. "Biological diversity and habitat diversity: a matter of Science and perception". Terre et Environnement ( PDF). 88. səh. 147–155. ISBN 2-940153-87-6.
  5. ↑ Qonzalez, Endrü; Kardinale, Bredli J.; Allinqton, Ginger R. H.; Birnes, Jarret; Artur Endsley, K.; Braun, Daniel G.; Huper, Devid U.; İsbel, Forest; O'Konnor, Meri I.; Lorü, Miçel (2016). "Estimating local biodiversity change: a critique of papers claiming no net loss of local diversity" Arxivləşdirilib 2023-07-03 at the Wayback Machine. Ecology. 97 (8): 1949–1960. doi:10.1890/15-1759.1. PMID 27859190 Arxivləşdirilib 2022-05-15 at the Wayback Machine. two recent data meta-analyses have found that species richness is decreasing in some locations and is increasing in others. When these trends are combined, these papers argued there has been no net change in species richness, and suggested this pattern is globally representative of biodiversity change at local scales
  6. ↑ Bredley Kardinal. "Overlooked local biodiversity loss (letter and response)". Science. 344 (6188). 2014-06-06: 1098. doi:10.1126/science.344.6188.1098-a. PMID 24904146.
  7. ↑ "Global Biodiversity Outlook 3". Convention on Biological Diversity. 2010. 2022-05-19 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-01-31.
  8. ↑ Allan, Erik; Manninq, Pit; Alt, Fabiyan; Binkenşteyn, Culiya; Blaser, Stefan; Blütgen, Niko; Böhm, Stefan; Qrasseyn, Fabris; Hölzel, Norbert; Klaus, Valentin H.; Kleynebeker, Til; Morris, E. Ketrin; Oylman, Yvonne; Prati, Daniel; Renner, Sven C.; Rilliq, Mattias C.; Şayfer, Martin; Şloter, Maykl; Şmit, Barbara; Şöninq, İngo; Şrumpf, Mariyon; Solli, Emili; Sorkau, Elizabet; Stekel, Culiyan; Stefen-Deventer, İnqolf; Stempfhuber, Barbara; Çapka, Marko; Veyner, Kristiyane N.; Veysser, Volfqanq V.; və b. "Land use intensification alters ecosystem multifunctionality via loss of biodiversity and changes to functional composition". Ecol. Lett. 18 (8). 2015: 834–843. doi:10.1111/ele.12469. PMC 4744976. PMID 26096863.
  9. ↑ Daskin, Coşua H.; Prinql, Robert M. "Warfare and wildlife declines in Africa's protected areas". Nature. 553 (7688). 2018: 328–332. Bibcode:2018Natur.553..328D. doi:10.1038/nature25194. PMID 29320475.
  10. ↑ Valş JR, Karpenter SR, Vander Zanden MJ. "Invasive species triggers a massive loss of ecosystem services through a trophic cascade". Proc Natl Acad Sci U S A. 13 (15). 2016: 4081–5. Bibcode:2016PNAS..113.4081W. doi:10.1073/pnas.1600366113. PMC 4839401. PMID 27001838.
  11. ↑ Şah, Anup. "Loss of Biodiversity and Extinctions". Global Issues. 18 May 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 3 May 2019.
  12. ↑ Diks, Linn V.; Viana, Blandina; Bommarko, Rikkardo; Brosi, Berri; Arizmendi, Mariya del Koro; Kunninqham, Saul A.; Qaletto, Leonardo; Hill, Rosemeri; Lops, Ariadna V.; Payrs, Karmen; Taki, Hisatomo; Potts, Saymon Q. "Ten policies for pollinators" (PDF). Science. 354 (6315). 2016-11-25: 975–976. Bibcode:2016Sci...354..975D. doi:10.1126/science.aai9226. PMID 27884996. 2021-11-21 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2020-01-31.
  13. ↑ "Where have all the insects gone?". Science | AAAS. 2017-05-09. 2021-08-21 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-10-20.
  14. ↑ Hallmann, Kaspar A.; Sorq, Martin; Jonqejans, İlke; Siepel, Henk; Hofland, Nik; Şvan, Heynz; Stenmans, Verner; Müller, Andreyas; Sumser, Hubert; Hörren, Tomas; Qolson, Deyv; de Krun, Hans. Lamb, Erik Qordon (redaktor ). "More than 75 percent decline over 27 years in total flying insect biomass in protected areas". PLOS ONE. Public Library of Science (PLoS). 12 (10). 2017-10-18: e0185809. Bibcode:2017PLoSO..1285809H. doi:10.1371/journal.pone.0185809. PMC 5646769. PMID 29045418.
  15. ↑ Pennisi, Elizabet. "Common pesticide makes migrating birds anorexic". Science. 10 May 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 19 September 2019.
  16. ↑ Belanqer, J.; Pilling, D., redaktorlar The State of the World's Biodiversity for Food and Agriculture, Roma: FAO Commission on Genetic Resources for Food and Agriculture, 2019, 2021-05-28 tarixində arxivləşdirilib, İstifadə tarixi: 2020-01-31
  17. ↑ MakQret, Matt, UN: Growing threat to food from decline in biodiversity, BBC, 22 Fevral 2019, 2022-05-15 tarixində arxivləşdirilib, İstifadə tarixi: 2020-01-31
  18. ↑ In brief – The State of the World's Biodiversity for Food and Agriculture (PDF). Roma: FAO. 2019. 2019-10-04 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2020-01-31.
  19. ↑ Vidal, Con. "The Rapid Decline Of The Natural World Is A Crisis Even Bigger Than Climate Change". The Huffington Post. Mart 15, 2019. 2019-10-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: Mart 16, 2019.
  20. ↑ "Biodiversity". World Health Organization. 6 November 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 3 May 2019.

Xarici keçidlər[redaktə | mənbəni redaktə et]

Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Biomüxtəlifliyin_azalması&oldid=7338259"