Bistam döyüşü

Bistam döyüşü
Səfəvi-Şeybani müharibəsi
Döyüşün baş verdiyi şəhərin illər sonra təsviri
Tarix	24 iyul 1526
Yeri	Bistam, Səfəvilər dövləti
Səbəbi	Şeybanilərin Xorasana iddiası
Nəticəsi	Səfəvilər məğlub edildi
Münaqişə tərəfləri
Səfəvilər İmperiyası Şeybani dövləti
Komandan(lar)
Əxi sultan Təkəli Dəmri sultan Şamlı Şahəli sultan Ustaclı Übeyd xan Zinəş Bahadır
Tərəflərin qüvvəsi
2500 bəzi mənbələrdə 3 min nəfər 20 min
İtkilər
məlum deyil məlum deyil

Bistam döyüşü və ya Çəmən Bistam döyüşü — 1526-cı ildə Bistam çəmənində Übeyd xanın rəhbərliyi altında özbək qoşunu ilə Səfəvi ordusu arasında baş verən döyüş.

Arxaplan

1524-cü ildə Durmuş xan Şamlının vəfatından sonra Məşhəd hakimi Burun sultan Təkəli də ustaclı-təkəli qarşıdurmasında qətlə yetirilmişdi. Bu xəbər tez bir zamanda Məşhədə çatdıqda Məşhəd artıq özünü müdafiə edəcək təqdirdə deyildi. Übeyd xan bu fürsəti qənimət sayıb yenidən Xorasana hücum çəkmək planı hazırlıqlarına başladı. Həsən bəy Rumlu "Əhsən ət-Təvarix" əsərində Übeyd xan Özbəyin Tus şəhərini ələ keçirməsi haqqında söhbət adlı başlıqda mövcud vəziyyəti belə şərh edir:

"Dərgah əmirlərinin ixtilafı, Xoca Həbibullanın qətli, yolsuz-yordamsız şamluların Xorasandakı istilası, Durmuş xanın ölümü, Burun sultanın qətli və Xorasanın pərişanlığı haqqında xəbərlər Übeyd xana çatdıqda, o, Amudərya çayını keçib Mərvə gəldi. Oradan məiyyəti və ordusu ilə Tus şəhərinə yollandı, sultanlardan və bahadırlardan ibarət bir zümrə ilə həmin şəhərin ətrafına vüqarla qədəm qoydu və şəhəri dairə kimi araya aldı. O zaman Burun sultanın ailəsi və köçü həmin məkanda idi."

Beləliklə Übeyd xan Xorasan bölgəsində baş verən qarmaşıqlıqdan istifadə edərək 1526-cı ildə ikinci Xorasan səfərinə başladı. O, ordusu ilə hicri 932 (1525–1526-cı il) Çaharcu bərə körpüsündən keçərək Mərv şəhərinə gəldi. Buradan isə Məşhəd üzərinə yeriyib şəhəri mühasirəyə aldı.Bu zaman Burun sultanın ailəsi bu şəhərdə idi. Yaxın şəhərlərin hakimi olan qızılbaşlar bir müddət şəhəri mühafizə edib qorusalar da, ərzaq azlığı mühasirədəkilərin vəziyyətini çətinləşdirmişdi.Mühasirədəkilər bir müddət sonra Səfəvi sarayından ümidi kəsərək Xorasan şəhərlərinin hakimlərinə adamlar göndərib kömək istədilər. Buna baxmayaraq onların köməyinə cavab verən olmadı. Nəticədə müdafiəçilər məcbur olub təslim oldular və Übeyd xan şəhəri ələ keçirdi.

Übeyd xanın Astrabad üzərinə hücumu

Übeyd xan şəhəri istila etdikdən sonra Astrabad üzərinə hərəkətə başladı. Bu zaman Astrabad hakimi Zeynal xan Şamlı idi. Bu ərəfədə Astrabad hakimi Zeynal xan Şamlı Qızılbaşlar arasındakı ixtilafları həll etmək məqsədilə Qayapa bəy Qacarı Astrabadda qoyub paytaxta yola düşdü. Lakin Məşhədin mühasirəsi xəbərini eşitdikdə yenidən Astrabada qayıtmaq məcburiyyətində qaldı.Übeyd xan gəlişindən xəbər tutan Zeynal xan bir dəstə əsgərini özbək hücumunun qarşısını almaq məqsədilə Xorasan tərəfə göndərdi. Nəticədə 600 nəfərlik Səfəvi qoşunu 300 nəfər itki verdi. Özbək qoşunu bu döyüşdə 3000 nəfərdən ibarət idi. Rumlu bu barədə yazır:

"Bu il Übeyd xan fil cüssəli bir qoşunla və səf yaran bahadırlarla hərəkət bayrağını Astarabad tərəfə qaldırdı. O yaramazın həmin hüduda gəlişindən sonra Zeynal xanın qaravulları Qayapa bəy Qacarın başçılığı ilə mətanət qədəmini irəli qoyub mərdliklə savaşdılar. Bəzi qazilər çarəsizlik əlini "taqət gətirmədiyin şeydən qaçmaq lazımdır" kəlamına vuraraq qaçdılar. Amma o çoxsaylı ordunun sərdarı Qayapa bəy Qacar qüvvətli bəbir kimi özbəklərin ciyərini sökürdü və hər həmləsində müxalifləri vəhşi ov heyvanıtək qovurdu. Lakin axırda məğlub olub geri qayıtdı."

Döyüşün gedişi

Zeynal xan və qazilər bu məğlubiyyətdən sonra ailələrini də götürüb Rey vilayətinə gəldi.Übeyd xan Astrabadın idarəsini oğlu Əbdüləziz xana tapşırıb Bəlxə doğru yola düşdü. Özbəklərin hücum xəbəri Səfəvi sarayına çatdıqda Şah Təhmasibin əmri ilə Əxi sultan Təkəli, Ağzıvar xanın atası Dəmri sultan Şamlı və Şahəli sultan Ustaclı qızılbaş qoşunun bir dəstəsi ilə Zeynal xanın köməyinə göndərildi. Köməkçi qüvvələr Rey şəhərində Zeynal xanın qoşunu ilə birləşib Astrabada doğru hərəkətə başladılar. Səfəvi qoşununa qarşı müqavimət göstərməyə tab gətirməyən Əbdüləziz dərhal şəhəri tərk edərək Bəlxə atasının yanına üz tutdu.

Astrabadın yenidən Səfəvilər tərəfindən tutulması xəbərini eşidən Übeyd xan qəzəblənərək dərhal Bəlxi tərk edib buraya doğru yola düşdü. O ilk əvvəl Bistam üzərinə hücuma keçdi. Übeyd xanın ordusu tez bir zamanda Bistamı ələ keçirib şəhəri talan etməyə başladı. Bistamın ələ keçirildiyi xəbəri Astrabada çatdıqda Qızılbaş əmirləri 2500 nəfərlik qoşun dəstəsi ilə buraya doğru yola düşdü. Bu ərəfədə Bistamda yerləşən Özbək qoşununun miqdarı 20 min idi. Bistamda sağ, sol, mərkəz cinahlara rəhbərlik edən Übeyd xanın, Zinəş Bahadırın və Qənbər Əlinin başçılığı ilə özbəklər Qızılbaşlarla döyüşə hazır vəziyyətdə gözləyirdilər. Səfəvi qoşunun düzülüşü və döyüşün başlaması barədə Rumlu yazır:

“Bu tərəfdən Əxi sultan mərkəzdə qərar tutdu, Dəmri sultanı sağ cinahda (“meymənə”də) saxladı, sol cinah mövqeyini isə Şahəli bəyə həvalə etdi. Qazilər xeyli dəhşət və məcburiyyət qarşısında döyüş ləvazimatına əl atdılar. Təəssüf ki, qazilər iki min beş yüz süvari idilər, özbəklər isə iyirmi mindən artıq idilər. Şeypur və zurna sədaları asimanın mavi küpünə səs saldı. Dilavərlər hücuma keçdilər. Özbəklər onları dəf etmək üçün irəli atılıb həmlə küləyi ilə ölüm atəşini alovlandırdılar. Dilavərlər də özbəklərə həmlə etdilər.”

Döyüş hicri 24 Şəvval 933-cü ildə (24 iyul 1526-1527-ci ildə) Bistam çəmənində baş tutdu. Dəmri sultan döyüş sırasında özbək qoşununu yararaq özünü mərkəzə yetirdi. Özbəklərin çoxsaylı dəstəsi həmlə edərək onu öz yolundan kənarlaşdıraraq qızılbaş qoşununun mərkəz hissəsinin arxasına sıxışdırdı. Əxi sultan dəfələrlə özünü Übeyd xanın ordusunun mərkəzinə vurub Übeyd xana xeyli yaxınlaşmağı bacarsa da, özbəklər oxlarla atəşə başladılar. Əxi sultan və təkəli döyüşçüləri bu ox zərbələrindən həlak oldular. Dəmri sultanın dəstəsi tamamilə dağıdıldı, özü isə Übeyd xan tərəfindən əsir götürülüdü - “Əxi sultanı diridiri Übeyd xanın yanına apardılar. O, Übeyd xana neçə-neçə söyüşlər dedi və onun hökmü ilə qətlə yetirildi.” İsgəndər bəy Münşi “Tarix-i Aləmara-yi Abbasi” əsərində bu döyüşü belə şərh edir:

“Həqiqətən, o gün qorxusuz dilavərlər o dəhşətli savaş meydadında elə bir döyüş etdilər ki, zəmanə heyrət barmağını təəccüb dişləri arasına qoydu. Hələ də Bistam döyüşünün çətinliyi özbəklər arasında həm say-seçmə, həm də sadə adamların dillər əzbəridir.”

Nəticə

Döyüşdə bir çox Qızılbaş əmiri öldürüldükdən sonra Zeynal xan Şamlı Astrabadı tərk edərək Firuzkuh ətrafında kömək üçün gözləməyə başladı. Übeyd xan Astrabadın idarəsini Zinəş Bahadıra tapşırıb Herata doğru yola düşdü. 1526-1527-ci ilin qışını Quryanda keçirib daha sonra Heratı mühasirəyə aldı. Belə bir vaxtda Firuzkuh ətrafında köməyin gəlməyini gözləyən Zeynal xan tabeliyində olan bir neçə əsgər ilə ova çıxmışdı. Çox keçmədən o və tabeliyindəki qüvvə Zinəş Bahadırın hücumuna məruz qaldı.Baş verən toqquşmada Zeynal xan Şamlı 11 may 1527-ci ildə vəfat etdi.

Mənbə

• Rumlu, Həsən bəy. Əhsənüt-təvarix (az.). Bakı: Uzanlar. 2017. ISBN 978-605-030-641-5.
• Münşi, İsgəndər bəy. Tarix-i Aləmara-yi Abbasi (Abbasın dünyanı bəzəyən tarixi) (PDF) (az.). I. Bakı: «Təhsil» nəşriyyatı. 2009.
• Çınar, Gülay Karadağ. SAFEVÎ−ÖZBEK SİYASİ İLİŞKİLERİ VE OSMANLI’NIN TESİRİ (1524−1630) (türk). Afyonkarahisar: T.C AFYON KOCATEPE ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH ANABİLİM DALI. 2011.
• Cavanşir, Babək. İRAN’DAKİ TÜRK BOYLARI ve BOY MENSUBU KİŞİLER (SAFEVÎ DÖNEMİ – I. ŞAH TAHMASB HÂKİMİYETİNİN SONUNA KADAR / 1576) (türk). İstanbul: T.C. Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Ortaçağ Tarihi Programı. 2007.

Həmçinin bax

• Zeynal xan Şamlı
• Cam döyüşü