Cökə
| Cökə | ||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||||
| Elmi təsnifat | ||||||||||||
|
Domen: Ranqsız: Ranqsız: Aləm: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Dəstə: Fəsilə: Yarımfəsilə: Cins: Cökə |
||||||||||||
| Beynəlxalq elmi adı | ||||||||||||
| ||||||||||||
Cökə (lat. Tilia)[3] - əməköməcikimilər fəsiləsinə aid bitki cinsi.[4]
Şimal yarımkürəsinin bütün ilıq bölgələrinin gilli, sərin və nəmli torpaqlarında yetişir. Sürətlə böyüyən və 20-25 metrəyə kimi uzanan cökə ağaclarının gövdələrinin diametri 1.5 m belə ola bilər. Əvvəlcə düz olan gövdə qabığı, ağac yaşlandıqca çatlayır. Üstü tünd yaşıl yarpaqları uzun saplı, ürək formasında və kənarları da düzdür.
Yarpağın boz və ya gümüş rəngindəki alt tərəfində qılcıqlar var. İyun-avqust ayları arasında açan sarımtıl rəngli xüsusi xoş ətirli çiçəklərinin 3-5-i bir yerdə, yarpaqların orta damarına bağlı və sarılı vəziyyətdə olur. Ağacın tək toxumlu meyvəsi minik, yuvarlaq və qurudur. Cökə ağacı toxumu, gövdə çəlikləri ilə və ya boy atan köklərinin ayrılıb əkilməsi ilə çoxaldılır.
Cökənin çiçək və yarpaqlarında qlükozit, tanen, yapışqan bitki mayesi və tərkibində farnesol olan uçucu yağ mövcuddur. Xüsusilə çiçək və yarpaqları tibbi təsirlərindən ötürü istifadə edilən cökə ağacının ağ, yumşaq və homogen taxtası heykəltəraşlıq və bənzəri işlərdə, gövdə qabıqları boyaçılıq və xələt istehsalında istifadə edilməkdədir.
Tarixi[redaktə | mənbəni redaktə et]
Mərkəzi Avropada əvvəllər bir çox kənddə cökə ağacı var idi. Mərkəzdə yerləşir və görüş nöqtəsi olaraq istifadə olunurdu. May ayının əvvəlində bu ağacın altında rəqs festivalları keçirildi. Bir çox vaxt burada kənd məhkəmələri yaradıldı. Beləliklə, cökə "məhkəmə ağacı" və ya "məhkəmə cökəsi" kimi də tanınır. Alman və slavyan xalqlarında cökə müqəddəs bir ağac hesab olunur.
Növləri[redaktə | mənbəni redaktə et]
- Amur cökəsi (Tilia amurensis Rupr.)
- Gümüşü cökə (Tilia argentea Desf. ex DC.)(=T.tomentosa|Moench)
- Beqoniyayarpaq cökə (Tilia begonifolia Stev.)
- Qafqaz cökəsi (Tilia caucasica Rupr.) (=T. begonifolia Stev.)
- Ürəkvari cökə, Kiçikyarpaq cökə (Tilia cordata Mill.)
- Avropa cökəsi (Tilia europaea L.)
- İriyarpaq cökə (Tilia grandifolia Ehrh.) (=T.europaea L.)
- Enliyarpaq cökə (Tilia plathyphyllos Scop.)
- Prilipko cökəsi (Tilia prilipkoana Wagner et Grossh.) (=T.begonifolia Stev.)
- Sibir cökəsi (Tilia sibirica Bayer)
- Tilia americana L.
- Tilia americana var. caroliniana (Mill.) Castigl.
- Tilia americana f. fastigiata (Slavin) Rehder
- Tilia americana var. heterophylla (Vent.) Loudon
- Tilia americana var. mexicana (Schltdl.) Hardin
- Tilia americana f. praecox (A. Braun) V. Engl.
- Tilia americana var. vestita (A. Braun) V. Engl.
- Tilia amurensis Rupr.
- Tilia amurensis var. amurensis
- Tilia amurensis var. taquetii (C.K. Schneid.) Liou & Li
- Tilia begoniifolia Steven
- Tilia callidonta Hung T. Chang
- Tilia chinensis Maxim.
- Tilia chinensis var. chinensis
- Tilia chinensis var. intonsa (E.H. Wilson) Y.C. Hsu & R.Zhuge
- Tilia chinensis var. investita (V. Engl.) Rehder
- Tilia chingiana Hu & W.C. Cheng
- Tilia cordata Mill.
- Tilia dasystyla Steven
- Tilia endochrysea Hand.-Mazz.
- Tilia × euchlora K.Koch
- Tilia × europaea L.
- Tilia henryana Szyszyl.
- Tilia japonica (Miq.) Simonk.
- Tilia jiaodongensis S.B. Liang
- Tilia kueichouensis Hu
- Tilia ledebourii Borbás
- Tilia leptophylla (Vent.) Small
- Tilia likiangensis Hung T. Chang
- Tilia mandshurica Rupr. & Maxim.
- Tilia mandshurica var. mandshurica
- Tilia mandshurica var. megaphylla (Nakai) Liou et Li
- Tilia mandshurica var. ovalis (Nakai) Liou & Li
- Tilia membranacea Hung T. Chang
- Tilia miqueliana Maxim.
- Tilia mongolica Maxim.
- Tilia nobilis Rehder & E.H. Wilson
- Tilia oliveri Szyszyl.
- Tilia oliveri var. cinerascens Rehder & E.H. Wilson
- Tilia oliveri var. oliveri
- Tilia paucicostata Maxim.
- Tilia paucicostata var. dictyoneura (V. Engl. ex C.K. Schneid.) Hung T. Chang & E.W. Miao
- Tilia paucicostata var. paucicostata
- Tilia paucicostata var. yunnanensis Diels
- Tilia platyphyllos Scop.
- Tilia platyphyllos subsp. cordifolia (Besser) C.K.Schneid.
- Tilia platyphyllos subsp. pseudorubra C.K.Schneid.
- Tilia rubra DC.
- Tilia rubra subsp. caucasica (Rupr.) V.Engl.
- Tilia taishanensis S.B. Liang
- Tilia tomentosa Moench
- Tilia tuan Szyszyl.
- Tilia tuan var. chenmoui (W.C. Cheng) Y. Tang
- Tilia tuan var. chinensis (Szyszyl.) Rehder & E.H. Wilson
- Tilia tuan var. tuan
Cökə çiçək və yarpaqlarının tibbi təsirlərini aşağıdakı kimi saymaq olar:
- 1. Sinəni yumşaldır.
- 2. Sinir sistemindəki gərginlikləri azaldır. Dincəldici, sakitləşdirici və yuxu gətiricidir.
- 3. Qadınlarda kritik günlərdə gərginlikləri yox edir və sancıları azaldır.
Bu təsirlərdən faydalanmaq üçün yay vaxtı, quru bir gündə yeni açmış cökə çiçəkləri yığılır. Bunların yanına bir miqdar yarpağı da qatılır və kölgədə qurudulur. Günəş dəyən çiçəklər ətir və təsirlərinin çoxunu itirir.
Qurudulmuş çiçək və yarpaq qarışığından 1 qaşıq alınır, üzərinə 1 stəkan qaynar su tökülərək 10 dəqiqə müddətlə dəmlənir. Bundan gündə üç dəfə bir stəkan içilir.
- 1. Bundan başqa, cökə tərlədicidir.
- 2. İdrarı sökücüdür.
- 3. Stimul artırıcıdır.
- 4. Bədəni gücləndiricidir.
Cökənin bu faydalarından da istifadə etmək üçün qarışıqda çiçək-yarpaq dozajı artırılır və 2-3 qaşıq tökülür. Eyni üsulla hazırlanan qarışıqdan gündə üç dəfə bir stəkan içilə bilər.
İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]
- ↑ Linney K. Genera plantarum eorumque characteres naturales, secundum numerum figuram, situm, & proportionem omnium fructificationis partium. 5 Stokholm: 1754. səh. 230. doi:10.5962/BHL.TITLE.746
- ↑ Linnaeus C. Species Plantarum (lat.): Exhibentes plantas rite cognitas ad genera relatas. 1753.C. 1. səh. 514.
- ↑ Nurəddin Əliyev. Azərbaycanın dərman bitkiləri və fitoterapiya. Bakı, Elm, 1998.
- ↑ Elşad Qurbanov. Ali bitkilərin sistematikası, Bakı, 2009.
Cökə:The Plant List saytında takson barədə məlumat. (ing.)
|
İkiləpəlilər ilə əlaqədar bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin. |