Düzləmə səthləri

Düzəlmə səthləri — adətən güclü parçalanmış, dağlıq ərazilərdə dik yamaclarla əhatələnən və qırışıq strukturları bucaq altında kəsən, zəif dalğalı dağüstü düzənliklərdən ibarət olub, relyefin inkişaf tarixində tektonik hərəkətlərin sabitlik və ya relyefin enmə mərhəlləlrində formalaşmışdır. Düzəlmə səthləri yaşı, yüksəkliyin, onların kəsdiyi süxurların litoloji tərkibin və qırışıqlıq dərəcəsi, yeni tektonik hərəkətlərin intensivliyi, torpaq-bitki örtüyü, iqlim şəraiti və b. amillərlə əlaqədar relyefin parçalanma dərəcəsçindən, ekzogen proseslərin intensivliyindən asılı olaraq müasir relyefdə müxtlif formada (vəziyyətdə) saxlanmışlar. Onlar Böyük və Kiçik Qafqazın, Talışın və Arazyanı silsilələrin xarakterik relyef formalarından biridir.

Böyük Qafqazın Azərbaycan hissəsində düzəlmə səthləri kifayət qədər geniş yayılmışdır. Burada düzəlmə səthləri ayırmışlar. Ancaq bu düzəlmə səthlərinin morfologiyası, yaşı, mənşəyi haqqında daha ətraflı məlumat B. Ə. Budaqovun (1957, 1969, 1973) və Lilienberqin (1958) əsərlərində verilmişdir. B. Ə. Budaqov burada 8, D. A. Lilienberq 7 düzəlmə səthi ayrılmışlar: Şahdağ (3800–4000 m – 4200 m), Şahyurdu (3500–3600 m), Salavat (2800–3100 m), Qovdaq-Dibrar (2000–2400 m), Taxtayaylaq (1500–1600 m), Çuxuryurd (1200–1300 m), Şamaxı (600–800 m), Qobustan (300–500 m). B. Ə. Budaqovun ayırdığı Şahyurdu (3500–3600 m) düzəlmə səthi Şahdağ düzəlmə səthindən aşağıda yerləşir və sərbəst düzəlmə səthi kimi ayrılmışdır.

Kür çökəkliyində Kür və Qabırrı çayları arası ərazinin qərb hissəsində antiklinal silsilə və platolarda 700–1000 m yüksəklikdə yerləşən hamar suayrıcıları Müseyibov M. A. (1975) düzəlmə səthlərinə aid edir və onların son pliosendə formalaşdığını qeyd edir. Müəllif Kiçik Qafqazın dağətəyində yerləşən Naftalan düzəlmə səthini də bunlarla eyni yaşılı hesab edir. Bunlardan başqa burada Aşağı və Orta Dördüncü dövrdə formalaşmış 600–700 və 380–460 m yüksəklikdə səthlər ayrılır.

Kiçik Qafqazda düzlmə səthləri nisbətən yaxşı formada 1000–1400 m yüksəkliklərdə saxlanılmışdır. Düzəlmə səthlərinin yayılma xüsusiyyətindən, yaşından və onların kəsdiyi süxurların litoloji tərkibindən asılı olaraq orta, xüsusilə yüksəkdağlıq qurşaqda düzəlmə səthləri az saxlanılmışdır. Kiçik Qafqazda Naftalan (700–900 m), Çardaqlı (800–1400 m), Tərtər (1600–1800 m), Mıxtökən (2000–2200 m), Göyçə (Sevan) (2400–2800 m) və Hinaldaq (3000–3200 m) düzəlmə səthləri ayrılır.

M. Ə. Abbasov Naxçıvan MR-da Kiçik Qafqazın mərkəzi və şimal-şərq hissəsində yüksəkliyinə və yaşına görə uyğunluq tşkil edən beş düzəlmə səthi (800–1000 m, 1100–1200, 1700–1800, 2000–2200 və 2400 m) ayrılmışdır.

B. A. Antonov Talışda Astarxanbazar (Cəlilabad) (250–450 m), Yardımlı (800–1000 m), Lerik (1000–1200 m), Çayrud (1600–1800), Mistan (2000–2200 m) və Kömirkey (2400 m) düzəlmə səthlərini ayrılmışdır.