Fantana Alba hadisəsi
| Fantana Alba hadisəsi | |
|---|---|
| Ümumi məlumatlar | |
| 47°58′37″ şm. e. 25°53′00″ ş. u. |
Fantana Alba hadisəsi başqa adı ilə Fantana Alba qətliamı (rum. Masacrul de la Fântâna Albă) — 1 aprel 1941-ci ildə Ukrayna SSR-i Çernovit vilayətinin Belaya Krinitsa (rum. Fântâna Albă) kəndində baş vermiş faciə. Rumıniya və Moldova hakimiyyətlərinin bəyanatlarına görə, SSRİ və Rumıniya dövlətlərinin sərhədini keçməyə cəhd edən 3000 nəfər sovet sərhədçiləri tərəfindən güllələnmişdir. DTK arxivlərinin rəsmi məlumatlarında yalnız 48 nəfər öldürülən vətəndaşdan bəhs edilir, lakin Rumıniya hakimiyyəti sağ qalan şahidlərin ifadələrinə əsaslanaraq, XDİK-in həyata keçirdiyi kütləvi həbslər və deportasiyaların xüsusilə qəddar üsullarla həyata keçirildiyini iddia etmişdir.[1][2]
Tarixi[redaktə | mənbəni redaktə et]
1940-cı ilin iyun ayında əvvəllər Rumıniyanın tərkibində olan Bessarabiya və Şimali Bukovina SSRİ dövlətinə birləşdirildi. Rumıniya dövlətinin hərbi və siyasi rəhbərliyi sonradan Sovet Moldaviyasının tərkibinə daxil olan torpaqları tərk etmək məcburiyyətində qalmışdır. Ailələrin bəziləri sovet vətəndaşlığını alaraq tamamilə SSRİ ərazisində qaldı, lakin bəzi ailələr yeni sərhədlə ayrıldı. Bununla əlaqədar bir çox ailə üzvləri həm sovet, həm də Rumıniya sərhədçilərinin icazəsi ilə, həm də bu icazə olmadan sərhədi keçməyə cəhd etmişdilər. Sovet-Rumıniya sərhədinin mühafizəsi Çernivtsidən 7,5 km cənubda olan hissəyə nəzarət edən XDİK-ın 97-ci Çernivtsi sərhəd dəstəsi tərəfindən həyata keçirilirdi (İkinci Dünya müharibəsinin əvvəlində Rumıniya və alman qoşunlarına qarşı ilk döyüşləri də aparmışdır).[3]
97-ci sərhəd dəstəsinin mühafizə etdiyi ərazidən 471 nəfər — Qertsa, Qluboka, Putila və Storozhinets qəsəbələrinin sakinləri qanunsuz olaraq sərhədi keçmişdilər. Çernivtsi vilayətinin daha ucqar şəhərlərindən (Vaşkivtsi, Zastavna, Novoselitsa və Sadqora) 628 nəfər Sovet-Rumıniya sərhədini keçmişdir. Şimali Bukovinanın SSRİ-nin tərkibində olmasının birinci ili ərzində 7 min insanın bu ərazini tərk edərək Rumıniyaya getdiyi güman edilir. Sovet hakimiyyəti qarşıdan gələn müharibə ərəfəsində sərhədi keçənlərin bir qismini Rumıniyanın potensial casusu kimi nəzərə alaraq bu cür sərhəd keçidlərindən ehtiyat edirdi. 1941-ci il yanvarın 1-də 97-ci sərhəd dəstəsi sərhədi keçən və ya oraya qaçmağı planlaşdıran 1085 nəfərin siyahısını tərtib etmişdir (7 dekabr 1940-cı il tarixli başqa siyahıda 1294 nəfər var idi).
19 noyabr 1940-cı ildə Suceven kəndindən 20 silahla silahlanmış 105 nəfər, Sovet-Rumıniya sərhədini keçməyə qərar vermişdir. Onlar keçmək istəyəndə sovet sərhədçiləri ilə atışma olmuşdur: 3 nəfər öldürülüb, 5 nəfər yaralanıb, 2 nəfər həbs edilmişdir. Yaralılarla birlikdə sağ qalan vətəndaşlar Rumıniyanın Radovtsi kəndinə köçdülər. Ertəsi gün 105 nəfərin hamısının qohumları kənddən köçürüldü.[4] Ancaq qaçışlar davam edilirdi: 1941-ci ilin yanvar ayında Mahala, Ostrica və Gorecha kəndlərinin sakinləri Rumıniyaya köçdülər[4] və 6 fevral gecəsi Mahala, Kotul-Ostrica, Buda, Syrovtsi, Gorec-Urban və Ostrica kəndlərindən təxminən 500 nəfər kütləvi bir keçid etmək qərarına gəldi. Səhər 6:00-da növbəti atışma baş verdi: N. Mertikar, N. Nika və N. Isakın rəhbərlik etdiyi bir qrup təhrikçi öldürüldü, təxminən 57 nəfər kəndə çıxdı, 44 nəfər tutularaq məhkəməyə verildi. Məhkumlardan 12 nəfər Kiyev Hərbi Dairəsinin hərbi tribunalının hökmü ilə güllələndi, 32 nəfər 10 il həbs və 5 il vətəndaş hüquqlarından məhrum edildi.[4] Rumıniya məlumatlarına görə, səhər fevralın 6-sı sovet sərhədçiləri qaçqınların üçdə biri qədərini öldürmüşdülər.[5]
Faciə[redaktə | mənbəni redaktə et]
Petrovtsi de Sus, Petrovtsi de Jos, Kupka, Korçesti və Suceven kəndlərindən 3 min nəfər əllərində ağ bayraqlar və dini atributika Rumıniya sərhədinə yollanmışdır.[1][2][6] Onların bir qismi sovet hakimiyyətinin onlara Rumıniya sərhəddini keçməyə icazə verdiyini bildirirdi. Sərhəddə onları NKVD-nin sovet sərhədçiləri qarşılayıb dayanmağı tələb etmişdilər.[6] Rədd olunduqdan sonra NKVD əməkdaşları atəş açmışdılar.[6] Sovet məlumatlarına görə, öldürülənlərin sayı 44 nəfər olmuşdu (Petrovci de Josdan 17, Trestyandan 12, Kupka və Sucevenidən 5, Petrovçi de Susdan 3, Oprişendən 2). Ancaq sağ qalanlar daha çox qurbanların olduğunu iddia edirdi: öldürülən qadınlar, uşaqlar və qocalar idi.[2][5] Müəyyən olunmuş qurbanların şəxsiyyəti aşağıda təqdim olunub:[7]
- Karapçov: Nikolay Koduban, Kozma Opaits, Georgi Opaits, Vasili Opaits, Kozma Tovarnitsky, Georgy Tovarnitsky, Vasili Tovarnitsky
- Kupka: İvan Belmeqa, İvan Qaza, Arkadi Plevan, Mixail Tsuquy
- Dımka: Nikolay Drevaryuk, Petr Kimbru, Vasili Kimbru, Petr Yan
- Sucevenı: Dragos Bostan, Tatyana Lipastyan, Georgy Sidoryak, Konstantin Suçevyan
- İordaneşti: Dmitri Qalats, İvan Qalats, Nikolay Qalats, Dmitri Opaits, Konstantin Molnar
- Nijniy Petrovtsi: Zaxaria Boichu, Ana Feodoran, Georgi Feodoran, Nikolay Feodoran, Fedor Feodoran, Matthew Gavrilyuk, Ivan Patrechyanu, Stevan Pavel, Rahil Pojoga
- Yuxarı Petrivtsi: Konstantin Kuçurianu, Georgi Motsok, Arkadi Ursulyan
- Digər kəndlər: İvan Koblyuk, Piotr Kostash, İvan Qudima, Piotr Palahnyuk
Rumıniya hakimiyyəti Buxarest Milli Arxivinə istinadən daha çox itki olduğunu və hücumun sovet sərhədçiləri tərəfindən planlaşdırıldığını iddia edir: onlar 200-dən çox, hətta 2000-dən çox atıcı silahla öldürülən qurbanların və çoxlu yaralının süvarilər tərəfindən qılıncla öldürüldüyü iddia edilən şahid ifadələrinə istinad edirlər.[2][5] Sağ qalanların bəziləri atlara bağlanaraq beş çuxur qazıldığı yerə sürükləndi: həm ölülər, həm də dirilər ora atılıb, diri-diri basdırılmışdır.[2] Digərləri dindirilmək üçün Qlıbokaya göndərildi, burada bir çoxları işgəncələrə məruz qaldıqdan sonra həlak oldular və bəziləri yəhudi qəbiristanlığına aparılıb atılıb sönmüş əhəng tökərək diri-diri basdırılmışdır.[5] Aurelian Caruntunun sözlərinə görə, həmin gün 2 min yox, 7, hətta 15 min insan öldürülmüşdür. Həmin hadisələrin şahidi 1925-ci il təvəllüdlü Georgi Mixalyukdur. (təqaüdçü müəllim), 2004-cü ildə "Deyilənlərdən başqa" kitabını nəşr etdirmiş və baş verənləri "qırğın", "soyqırım" və "sallahxana" kimi təsvir etmişdir.[5]
Xatirəsi[redaktə | mənbəni redaktə et]
- Rumıniya hakimiyyəti Fantana-Alba faciəsini sovet hakimiyyəti tərəfindən təşkil edilmiş rumın xalqına qarşı repressiya hesab edir və Rusiya və Ukraynanın törətdiyi əməllərə görə üzr istəməsini tələb edir.[8] Ukrayna faktların öyrənilməsinə yalnız 2000-ci ildə qoşulub: eyni zamanda, Sovet-Rumıniya sərhədini keçərkən həlak olan etnik rumınların dəfn edilməsi üçün ilk anım mərasimi keçirilmişdir.[5]
- Moldovada hər il faciənin ildönümü ilə bağlı anım tədbirləri keçirilir: moldovalı fəallar hər il Rusiya səfirliyi qarşısına toplaşaraq dinc əhalinin ölümündə günahını etiraf etməyi və üzr istəməyi tələb edirlər.[9]
- Rumıniyada 2014-cü ildən bəri ayrı-ayrı millətçi təşkilatlar hakimiyyətdən Fyntyna Alba hadisələri ilə bağlı rəsmi araşdırma aparmağı tələb edirlər. 1989-cu ilə qədər Rumıniyada 1941-ci il 1 aprel hadisələrinin mövzusunu müzakirə etmək qadağan olmuşdur.[10]
İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]
- ↑ 1,0 1,1 "Adevarul, 18 apr 2010". 21 April 2010 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 24 June 2022.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 Gherasim
- ↑ 97-й Черновицкий погранотряд Arxivləşdirilib 2021-10-05 at the Wayback Machine (rus.)
- ↑ 4,0 4,1 4,2 Popescu
- ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 5,4 5,5 РЕЗНЯ В ФЫНТЫНА АЛБЭ: СОВЕТСКИМИ ВОЙСКАМИ БЫЛО УБИТО БОЛЕЕ 2 ТЫСЯЧ РУМЫН Arxivləşdirilib 2017-04-19 at the Wayback Machine (rus.)
- ↑ 6,0 6,1 6,2 Lavinia Betea, "Masacrul din Fântâna Albă" Arxivləşdirilib 2008-05-21 at the Wayback Machine, Jurnalul Naţional, August 29, 2005 (rum.)
- ↑ 70 ЛЕТ ПАМЯТИ. 1 АПРЕЛЯ 1941 ГОДА 3 000 РУМЫН БЫЛО УНИЧТОЖЕНО СОВЕТСКИМИ ВОЕННЫМИ В СЕЛЕ ФЫНТЫНА АЛБЭ (БЕЛАЯ КИРИНИЦА), БУКОВИНА Arxivləşdirilib 2018-02-01 at the Wayback Machine (rus.)
- ↑ Niewyk, Donald L. The Columbia Guide to the Holocaust, Columbia University Press, 2000, p.47: "The Romanian Holocaust is commonly defined as the murder of more than 250,000 Romanians by the Soviets in World War II."
- ↑ Протест у посольства России в память о жертвах, погибших у Фынтына Албэ Arxivləşdirilib 2014-09-30 at the Wayback Machine (rus.)
- ↑ Пропрезидентские силы Румынии требуют расследовать инцидент при Фынтына Албэ, произошедший 70 лет назад Arxivləşdirilib 2014-04-06 at the Wayback Machine (rus.)
Ədəbiyyat[redaktə | mənbəni redaktə et]
- Vasile Ilica, "Martiri şi mărturii din nordul Bucovinei (Fântâna-Albă-Suceveni-Lunca-Crasna-Ijeşti…)", Oradea, 2003
- Lavinia Betea, "Masacrul din Fântâna Albă", Jurnalul Naţional, August 29, 2005
- Ion Creţu, 1 aprilie—64 de ani de la masacrul românilor la Fântâna Albă: Varniţa, o tristă amintire, Crai Nou, April 1, 2005
- Gabriel Gherasim, "Românii bucovineni sub cizma străină", Ziua, August 16, 2005
- Vasile Mănescu, "Masacrul de la Fîntîna Albă", Monitorul de Neamţ, April 4, 2006
- Ion Popescu, "Crearea regiunii Cernăuţi", Obsevatorul, February 13, 2005
- Genocidul din România: Repere în Procesul Comunismului
- Vasile Târâţeanu, "Scriitorul nu poate exista în afara cetăţii", Luceafărul Românesc, may 2007.