Göy cismi

Vikipediya, azad ensiklopediya
(Göy cisimləri səhifəsindən istiqamətləndirilmişdir)
Naviqasiyaya keçin Axtarışa keçin
Asteroid Ida with its own moon
Mimas, a natural satellite of Saturn
Planet Jupiter, a gas giant
Star Sirius A with white dwarf companion Sirius B
Black hole (artist's animation)
Vela pulsar, a rotating neutron star
Globular star cluster
Pleiades, an open star cluster
The Whirlpool galaxy
Abel 2744, Galaxy cluster
The Hubble Ultra-Deep Field 2014 şəkil with an estimated 10,000 galaxies
Map of galaxy superclusters and filaments
Astronomik cisim və obyektlər

Astronomik obyekt, göy cismi və ya səma cismi — müşahidə edilə bilən kainatda mövcud olan, təbii olaraq yaranan fiziki varlıq, birləşmə və ya struktur.[1] Astronomiyada obyektcisim sözləri çox vaxt bir-birini əvəz edir. Bununla belə, astronomik cisim və ya göy cismi vahid, möhkəm əlaqəli, bitişik varlıq, astronomik obyekt və ya göy obyekti isə bir neçə cisimdən və ya bununla bərabər alt strukturlu digər obyektlərdən ibarət ola bilən mürəkkəb, daha zəif birləşmiş strukturdur.Astronomik obyektlərə planetar sistemlər, ulduz qrupları, dumanlıq və qalaktikalar, astronomik cisimlərə isə asteroidlər, peyklər, planetlər və ulduzlar aiddir. Kometa həm cisim, həm də obyekt kimi təyin edilə bilər: o donmuş buz və toz nüvəsi nəzərdə tutulduqda cisim, diffuz koma və quyruğu ilə bütün kometi təsvir edərkən obyektdir.

Qalaktika və daha çoxu[redaktə | mənbəni redaktə et]

Kainatın iyerarxik quruluşa malik olduğunu söyləmək olar.[2] Ən böyük miqyaslarda quruluşun əsas komponenti qalaktikadır. Qalaktikalar qruplar və topalar şəklində qurulur, çox vaxt daha böyük ifrattopalar daxilində, demək olar ki, voydlər (qaranlıq boşluqlar) arasında böyük saplar boyunca düzülür və müşahidə oluna bilən kainatı əhatə edən bir şəbəkə yaradır.[3]

Qalaktikalar birləşməyə səbəb ola biləcək digər qalaktikalarla qarşılıqlı əlaqə də daxil olmaqla, formalaşma və təkamül tarixlərindən asılı olaraq müxtəlif morfologiyalara, nizamsız, elliptik və diskəbənzər formalara malik olur.[4] Diskəbənzər qalaktikalar spiral qollar və bariz bir halə kimi xüsusiyyətlərə malik linzaşəkilli və spiral qalaktikaları əhatə edir. Əksər qalaktikaların nüvəsində ifratkütləli qara dəlik var ki, bu da aktiv qalaktika nüvəsinin meydana gətirə bilər. Həmçinin, qalaktikaların cırtdan qalaktikalar və kürəvi topalar şəklində peykləri də ola bilər.[5]

Qalaktikanın daxili[redaktə | mənbəni redaktə et]

Qalaktikanın tərkib hissələri iyerarxik şəkildə qravitasiyanın öz-özünə cazibəsi ilə yığılan qazlı maddədən əmələ gəlir. Bu səviyyədə yaranan əsas komponentlər, adətən, kondensləşən müxtəlif dumanlıqlardan topalar halında bir yerə yığılan ulduzlardır.[6] Ulduz formalarının böyük müxtəlifliyi demək olar ki, tamamilə bu ulduzların kütləsi, tərkibi və təkamül vəziyyəti ilə müəyyən edilir. Ulduzlar iyerarxik bir təşkilatda bir-birinin ətrafında dövr edən çoxulduzlu sistemlərdə tapıla bilər. Planet sistemi və asteroidlər, kometlər və dağıntılar kimi müxtəlif kiçik obyektlər yeni yaranmış ulduzları əhatə edən protoplanetar disklərdən iyerarxik yığılma prosesində yarana bilər.

Müxtəlif xarakterik ulduz növləri Hertsşprunq–Rassel (H–R) diaqramı — mütləq ulduz parlaqlığı ilə ona qarşılıq gələn səth temperaturu arasındakı əlaqə ilə göstərilir. Hər bir ulduz bu diaqram boyunca təkamül yolunu izləyir. Bu iz ulduzu daxili dəyişən növünə malik oblastdan keçirirsə, onun fiziki xüsusiyyətləri onun dəyişən ulduza çevrilməsinə səbəb ola bilər. Buna bir misal, H–R diaqramının Delta Qalxan, RR Lira və Sefeid dəyişənlərini ehtiva edən oblastı olan qeyri-stabillik zolağıdır.[7] Təkamüldə olan ulduz atmosferinin bir hissəsini ataraq dumanlıq, yaxud müntəzəm olaraq planetar dumanlıq meydana gətirə, ya da qalıq buraxan fövqəlnova partlayışında. Təkamüldə olan ulduz, dumanlıq və ya müntəzəm planetar dumanlıq yaratmaq, ya da qalıntı buraxan ifratdumanlıq partlayışı səbəbindən atmosferinin bir hissəsini kənarlaşdıra bilər. Ulduzun ilkin kütləsindən və yoldaşının olub-olmamasından asılı olaraq, ulduz ömrünün son hissəsini kompakt bir obyekt; ya ağ cırtdan, neytron ulduzu, ya da qara dəlik kimi keçirə bilər.

Forması[redaktə | mənbəni redaktə et]

Beynəlxalq Astronomiya İttifaqının (BAİ, ing. IAU – International Astronomical Unit) planet və cırtdan planetlərə dair verdiyi təriflər tələb edir ki, Günəş ətrafında fırlanan astronomik cismin təqribi olaraq sferik formaya çatması üçün hidrostatik tarazlığa çatmalı, yəni yuvarlaqlaşdırma prosesindən keçməlidir. Eyni sferoidal forma Mars kimi kiçik qayalıq planetlərdən Yupiter kimi qaz nəhənglərinə qədər görünə bilər. Günəş ətrafında fırlanan hidrostatik tarazlığa çatmış hər hansı təbii cisim BAİ tərəfindən kiçik Günəş Sistemi cismi (KGSC) kimi təsnif edilir. Bunlar bir çox qeyri-sferik formalarda olurlar ki, bu da toz və qayaların içərisinə düşmə nəticəsində təsadüfi, necə gəldi yığılan topa kütlələrdir; bu zaman yuvarlaqlaşdırmanı tamamlamaq üçün lazım olan istiliyi yaratmaq üçün kifayət qədər kütlə yığılmır. Bəzi KGSC-lər sadəcə qravitasiya ilə bir-birinin yanında zəif saxlanılan, lakin əslində vahid böyük təməl qayayla birləşməyən nisbətən kiçik süxurların toplusudur. Daha böyük olan bəzi KGSC-lər az qala yuvarlaqdır, lakin hidrostatik tarazlığa çatmayıb. Kiçik Günəş Sistemi cismi 4 Vesta ən azı qismən planetar diferensiasiyaya məruz qalacaq qədər böyükdür. Günəş kimi ulduzlar da qravitasiyanın onların plazmasına, yəni sərbəst axıcılıqlı flüidinə təsirinə görə sferoiddir. Ulduzlarda davam edən sintez, formalaşma zamanı buraxılan ilkin istiliklə müqayisədə ulduzlar üçün daha böyük istilik mənbəyidir.

Mövqeyə görə kateqoriyalar[redaktə | mənbəni redaktə et]

Aşağıdakı cədvəldə cisim və obyektlərin yerləşdiyi yerə və ya quruluşuna görə ümumi kateqoriyalar verilmişdir.

Günəş sisteminin cisimləri Günəşdənxaric Müşahidə oluna bilən kainat
Sadə cisimlər Mürəkkəb obyektlər Yayılan obyektlər
Günəş sistemi
Planetlər
  • Merkuri
  • Venera
  • Yer – peyk
  • Mars – peyklər
  • Yupiter – peyklər
  • Saturn – peyklər
  • Uran – peyklər
  • Neptun – peyklər
Cırtdan planetlər
  • Pluton – peyklər
  • Erida – Disnomiya
  • Serera
  • Makemake – peyk
  • Haumea – peyklər
  • Digərləri
Kiçik planetlər
  • Vulkanoidlər (hipotetik)
  • Vatiras
  • Apohelelər
  • Yerəyaxın obyektlər
    • PHO
    • Arcunalar
    • Atonlar
    • Apollonlar
    • Amorlar
  • Marsdan keçənlər
  • Asteroid qurşağı (ailələr)
    • Alindalar
    • Kibelalar
    • Eoslar
    • Floralar
    • Hildalar
    • Hunqariyalar
    • Higeyalar
    • Koronidlər
    • Mariyalar
    • Nisalar
    • Palladlar
    • Fokeilər
    • Femidalar
    • Vestalar
  • Troyanlar
    • Yer
    • Mars
    • Yupiter
    • Uran
    • Neptun
  • Kentavrlar
    • Damokloidlər
  • Koyper qurşağı obyektləri
    • Klassik KQO-lar
    • Rezonanslı TNO-lar
      • Plutinolar (2:3)
      • Tutotinolar (1:2)
  • Səpələnmiş disk obyektləri
    • Ayrılmış obyektlər
  • Sednoid
Ekzoplanetlər
  • Xtonian (nəzəri)
  • Yerin analoqları
  • Eksentrik Yupiter
  • Ekzopeyk
    • Gəl-getlə ayrılmış ekzoplanet
  • Qızmar Yupiter
  • Qızmar Neptun
  • Sərgərdan planet
  • Okean (nəzəri)
  • Pulsar planet
  • İfrat Yer
  • Troyan (nəzəri)
Qəhvəyi cırtdanlar
  • Tiplər
    • M  · L  · T  · Y
  • Sub-qəhvəyi cırtdanlar
Ulduzlar
  • Ulduz təsnifatı
  • Ulduz populyasiyası III, II, I
  • Pekulyar ulduz
  • Ulduz təkamülü
  • Dəyişən ulduz
  • Kompakt ulduz
İşıqlıq üzrə / təkamül
  • Protoulduz
  • Cavan ulduz obyekti
  • Ön əsas ardıcıllıq
  • Əsas ardıcıllıq
  • Subcırtdanlar
  • Subnəhənglər
  • Nəhənglər
    • Qırmızı / Göy
  • Parlaq nəhənglər
  • İfratnəhənglər
    • Qırmızı / Göy
  • Hipernəhənglər
  • Kvaziulduz (hipotetik)
  • Kompakt ulduzlar
Kompakt ulduzlar
  • Qara dəlik
    • Ulduz
    • Orta kütləli
    • İfratkütləli
    • GRBs
  • Neytron ulduzu
    • Magnetar
    • Pulsar
    • Torn–Jitkov obyekti (hipotetik)
  • Preon ulduzu (hipotetik)
  • Kvark ulduzu (hipotetik)
    • Qəribə ulduz (hipotetik)
  • Ağ cırtdan
    • Qara cırtdan (nəzəri)
Pekulyar ulduzlara görə
  • A-tip
    • Pekulyar · Metallik
  • Barium
  • Göy straqqler
  • Karbon
  • P Qu
  • S-tip
  • Qabıqlı
  • Volf–Raye
Dəyişənlər – Xarici
  • Fırlanan
    • Alpha2 CVn
    • Ellipsoidal
  • Ekliptikalı ikliklər
    • Alqol
    • Beta Lira
    • W Ursa Majoris
Dəyişənlər – Daxili
  • Pulsasiyalı
    • Sefeidlər
    • W Qız
    • Delta Qalxan
    • RR Lira
    • Mirid
    • Yarımüntəzəm
    • Qeyri-müntəzəm
    • Beta Sefeya
    • Alfa Qu
    • RV Buğa
  • Partlayan dəyişənlər
    • Flare stars
    • T Buğa
    • FU Orionis
    • RCr Borealis
    • Parlayan mavi
  • Kataklizmik
    • Simbiotik
    • Cırtdan yeni
    • Yeni
    • İfratyeni
      • Tip: Ia  · Ib/c  · II
      • Hiperyeni
      • GRBs
      • Uğursuz ifratyeni
Spektral tiplər üzrə
  • O (göy)
  • B (göy-ağ)
  • A (ağ)
  • F (sarı-ağ)
  • G (sarı)
  • K (narıncı)
  • M (qırmızı)
Sistemlər
  • Planetar
  • Ulduz
    • Ulduzlar ümumilikdə
    • İkilik
    • Üçlük
    • Yüksək tərtibli
İkilik ulduzlar
  • Müşahidəyə görə
    • Optik
    • Vizual
    • Astrometrik
    • Spektroskopik
    • Ekliptik
  • Qapalı ikiliklər
    • Müstəqil
    • Yarımüstəqil
    • Kontakt
  • X-şüalı
    • Partlayıcı
Ulduz qruplaşmaları
  • Ulduz topası
    • Ulduz birləşməsi
    • Açıq
    • Yuvarlaq
    • Hiperkompakt
  • Bürc
  • Asterizm
Qalaktikalar
  • Qalaktikalar ümumilikdə
  • Qrup və topa
  • Peyk qalaktika
  • İfrattopa
  • Komponent üzrə
    • Bulge
    • Spiral qol
    • Nazik disk
    • Qalın disk
    • Halə
    • Tac
    • Gəl-get quyruğu
    • Ulduz axını
  • Morfologiyasına görə
    • Spiral
    • Maneəli spiral
    • Linzavarı
    • Elliptik
    • Halqa
    • Nizamsız
  • Ölçüsünə görə
    • Parıldayan topa
    • Nəhəng elliptik
    • Cırtdan
  • Tipə görə
    • Protoqalaktika
    • Ulduz partlayışı
    • Qaranlıq
    • Aktiv
      • Radio
      • Seyfert
      • Kvazar
        • Mikrokvazar
      • Blazar
Disklər və mühit
  • Planetlərarası
    • Toz buludu
    • Mühit
    • Maqnit sahəsi
  • Ulduz diski
    • Akkresiya
    • Dairəvi ulduz
      • Protoplanetar
      • Debris
  • Ulduzlararası
    • Bulud
    • Mühit
    • ORCs
  • Qalaktikalararası
    • Toz
    • Mühit
    • ORCs
Dumanlıq
  • Şüalanma
    • Planetar
    • İfratyeninin qalığı
    • Plerion
    • H II oblastı
  • Qayıtma
  • Qara dumanlıq
    • Molekulyar bulud
    • Bok qlobulu
    • Proplid
  • H I oblastı
Kosmik miqyas
  • KMFŞ
  • Kosmik sim (hipotetik)
  • Qaranlıq materiya
  • Domen çəpəri (hipotetik)
  • Toz
  • Sap
  • LQG
  • Voyd
Müşahidə oluna bilən kainatın
diqqətəlayiq astronomik obyektlərlə
loqarifmik təsviri bu gün məlumdur. Səma cisimləri aşağıdan yuxarıya
doğru Yerə yaxınlıqlarına görə
düzülür.
Müşahidə oluna bilən kainatın
diqqətəlayiq astronomik obyektlərlə
loqarifmik təsviri bu gün məlumdur.
Hər bir astronomik obyekt üçün kiçik bir görüntü və bəzi
fərqləndirici xüsusiyyətlər daxildir.

İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]

  1. Task Group on Astronomical Designations from IAU Commission 5. "Naming Astronomical Objects". International Astronomical Union (IAU). April 2008. 2 August 2010 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 4 July 2010.
  2. Narlikar, Jayant V. Elements of Cosmology. Universities Press. 1996. ISBN 81-7371-043-0. 2022-04-24 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-08-31.
  3. Smolin, Lee. The life of the cosmos. Oxford University Press US. 1998. səh. 35. ISBN 0-19-512664-5.
  4. Buta, Ronald James; Corwin, Harold G.; Odewahn, Stephen C. The de Vaucouleurs atlas of galaxies. Cambridge University Press. 2007. səh. 301. ISBN 978-0-521-82048-6.
  5. Hartung, Ernst Johannes. Astronomical Objects for Southern Telescopes. 1984-10-18. ISBN 0521318874. İstifadə tarixi: 13 February 2017.
  6. Elmegreen, Bruce G. The nature and nurture of star clusters // Star clusters: basic galactic building blocks throughout time and space, Proceedings of the International Astronomical Union, IAU Symposium. 266. January 2010. 3–13. arXiv:0910.4638. Bibcode:2010IAUS..266....3E. doi:10.1017/S1743921309990809.
  7. Hansen, Carl J.; Kawaler, Steven D.; Trimble, Virginia. Stellar interiors: physical principles, structure, and evolution. Astronomy and astrophysics library (2nd). Springer. 2004. səh. 86. ISBN 0-387-20089-4.

Xarici keçidlər[redaktə | mənbəni redaktə et]