Gender kimliyi

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keç Axtarışa keç

Gender kimliyi və ya identikliyi müəyyən bir cinsin nümayəndəsi, yəni kişi, qadın və ya başqa bir kateqoriyanın nümayəndəsi kimi insanın daxili özünü qavrayışıdır, bioloji cinslərin davranış və keyfiyyətləri sosial və mədəni stereotiplərlə əlaqələndirilir. Gender kimliyi mütləq bioloji cinslə eyni deyil. Hal-hazırda, gender kimliyini və gender ifadəsini fərqləndirmək lazımdır - cinsi xüsusiyyətlərdən asılı olaraq maskulin, feminin və androqin kimi müəyyən edilir [1] , bu və ya digər müxtəlif növ gender kimliklərini müəyyən edən gender stereotiplərinin uyğunluğunu nəzərdən keçirən ədəbiyyat da mövcuddur.[2] [3] [4] [5]

Bir çox cəmiyyətlərdə insanın sosial şəxsiyyətinin formalaşması üçün əsas ola biləcək bir sıra gender kateqoriyaları mövcuddur. Cinsiyyət kimliyi doğuş zamanı təyin olunmuş cinsə uyğun gələn insanlara tamcins və ya tisgender, cinsiyyəti uyğun gəlməyənlərə isə transgender deyilir. Transgender anlayışına gender ifadəsinin bioloji cinslə uyğunsuzluğu daxildir [6] Gender kimliyi nəzəriyyəsinin əsasını qoyanlardan biri seksoloq Con Uilyam Money olmuşdur.

Müxtəlif cəmiyyətlərdə uzun illər ikili gender sistemi - insanların iki kateqoriyaya bölündüyü cəmiyyət mövcud olmuşdur və hazirda da həmin binar gender sistemi bir çox mühafizəkar cəmiyyətlərdə qorunub saxlanmaqdadır: kişilər və qadınlar və anadan olanda təyin olunan bioloji cins ilə gender kimliyi arasında uyğunluq nəzərdə tutulur. Bununla belə, son bir neçə onillikdə qeyri-binar gender kimliyi olan insanlar rəsmi səviyyədə getdikcə daha çox tanınmağa başlayıblar. Bu, ABŞ, Avstraliya, Böyük Britaniya və Avropa ölkələrinin əksəriyyətində baş verir və qeyri-binar şəxslərin tanınması istiqamətində dəyişikliklər hüquqi sənədlərdə öz əksini tapır.[7] [8]

Bu cəmiyyətlərdə gender sistemləri qeyri-binardır: onlar ikidən çox gender kateqoriyasını əhatə edir və doğuş zamanı təyin olunmuş cins ilə gender kimliyi arasında heç bir əlaqənin olmadığı fikri önə çəkilir.[9] [10] [11]

Gender kimliyi, cinsi ifadə və cinsi oriyentasiya[redaktə | mənbəni redaktə et]

Müasir araşdırmaçı mütəxəssislər insanın cinsini təsvir etmək üçün üç əsas anlayışı ayırırlar:

  • gender kimliyi insanın daxili özünü dərk etməsidir;
  • cinsi özünü ifadə - bir insanın müəyyən bir mədəniyyətdə cinsiyyətini bildirmə yolları: xüsusən də geyim, ünsiyyət tərzi və maraqlar vasitəsilə. Şəxsin gender ifadəsi müəyyən edilmiş gender rollarına uyğun ola bilər və ya uyğun gəlməyə bilər və onların gender kimliyini əks etdirə və ya əks etdirməyə də bilər.[12] Məsələn, transgenderlərin təhqir, zorakılıq və digər sosial sanksiyalara məruz qalmamaq üçün cinsi kimliklərinə uyğun geyinməkdən çox vaxt çəkinirlər.
  • cinsi oriyentasiya - bir insanın cinsi və ya romantik hisslərinə görə onu cəlb edən cinsə görə müəyyənləşən anlayışdır.

İkili gender sistemi olan cəmiyyətlər güman edirlər ki, gender kimliyi, gender ifadəsi və cinsi oriyentasiya anadangəlmə cinsə uyğun olmalıdır. Məsələn, doğum zamanı təyin olunmuş kişi cinsinə malik olan şəxsin özünü belə müəyyən etməsi gözlənilir ki, o, kişi davranışı göstərməli və heteroseksual olaraq qadınlar yalnız onu cəlb etməlidirlər - lakin bəzən bu belə deyil.

Gender kimliyin formalaşması[redaktə | mənbəni redaktə et]

Müasir elmdə gender şəxsiyyətinin formalaşmasında hansı amillərin üstünlük təşkil etdiyi barədə mübahisələr gedir: bioloji və ya sosial.[13] Bəzi tədqiqatların məlumatları göstərir ki, gender kimliyinə genetik və hormonal amillər təsir edir.[14] Digər tədqiqatlar göstərir ki, tərbiyə və sosial mühit uşaqların həm gender özünü dərk etməsinə, həm də gender ifadəsinə əhəmiyyətli təsir göstərir. Xüsusilə, uşağın valideynləri və ya qəyyumları davranışlarında adət-ənənələrə riayət edərlərsə və uşağın əks cins davranışına mənfi reaksiya verərlərsə uşaq öz anadangəlmə cinsinə uyğun formalaşacaq.[15] Eyni zamanda, tədqiqatlar göstərir ki, sosial mühitin təyin etdiyi cins ilə daxili məmnunluq arasında birbaşa əlaqə yoxdur və ənənəvi gender uyğunluğunun tətbiqi uşağın psixoloji rifahına mənfi təsir göstərir, stressin artmasına səbəb olur, geri çəkilmə və sosial izolyasiya halları baş verir.[16][17]

Cinsi kimliyin dəyişdirilməsi[redaktə | mənbəni redaktə et]

Öz bioloji cinsinə uyğun gəlməyən uşaqlar və böyüklər öz cinsi kimliklərini dəyişdirməyə və gender uyğunluğuna nail olmağa yönəlmiş reparativ və ya konversion terapiyaya məruz qalmışlar və bəzən hələ də bu üsullar istifadə olunmaqda davam edir. Bu cür yanaşmaların uzunmüddətli effektivliyi elmi olaraq təsdiqlənməmişdir və bunu həmin üsulları təklif edənlərin özləri də inkar etmirlər.[18] Bununla belə, bu cür terapiyanın zərərli ola biləcəyinə dair sübutlar var ki, bu da atipik gender təcrübələrinin yatırılmasına, utanc hisslərinin artmasına, yaxınları ilə münasibətlərin pozulmasına və intihar cəhdlərinə səbəb olur.[19]

İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]

  1. ↑ Neeki Parsa and Sabra L. Katz-Wise Gender expression // The SAGE encyclopedia of trans studies. — Sage Publications, 2021.
  2. ↑ Исаев Д. Д. Системный подход к проблеме гендерной идентичности // Педиатр. — 2012. — Т. 3, № 4. — С. 37-40.
  3. ↑ Wood W., Eagly A. H. Two traditions of research on gender identity // Sex Roles. – 2015. – Т. 73. – №. 11. – С. 461-473.
  4. ↑ Ярославкина Е. В. Ценностно-смысловая сфера женщин с разной гендерной идентичностью // Сахалинский гос. ун-т–Южно-Сахалинск. – 2008.
  5. ↑ Кікінежді О. М. Гендерна ідентичність особистості: когнітивна парадигма // Наукові записки Національного університету Острозька академія. Психологія і педагогіка. – 2013. – №. 22. – С. 51-56.
  6. ↑ Terry Altilio, Shirley Otis-Green. Oxford Textbook of Palliative Social Work. 2011. 380. ISBN 978-0199838271.. — «Transgender is an umbrella term for people whose gender identity and/or gender expression differs from the sex they were assigned at birth (Gay and Lesbian Alliance Against Defamation [GLAAD], 2007).».
  7. ↑ "Movement for third gender option 'exploding' in U.S." NBC News (ingilis). 2019-10-18 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-10-24.
  8. ↑ them. "Do You Know What It Means to Be Genderqueer?". them. (ingilis). 2020-04-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-10-24.
  9. ↑ Honingmann, J.J. The Kaska Indians: An ethnographic reconstruction. New Haven, CT. 1964.
  10. ↑ Davies, S.G. Challenging gender norms: Five genders among the Bugis in Indonesia (Case Studies in Cultural Anthropology). Belmont, CA: Wadsworth. 2007.
  11. ↑ Vasey, P., & Bartlett, N. What can the Samoan 'fa'afafine' teach us about the western concept of gender identity disorder in childhood? (PDF) // Perspectives in Biology and Medicine. 2007.
  12. ↑ "American Psychological Association. Definition of Terms: Sex, Gender, Gender Identity, Sexual Orientation" (PDF). 2015-08-08 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2015-08-14.
  13. ↑ Fausto-Sterling, A. Debating Biology. 2005. /. ISBN 9781134468133.
  14. ↑ Birke, L. [The Gender and Science Reader The Gender and Science Reader] (#bad_url). Psychology Press. 2001. /. ISBN 9780415213585.
  15. ↑ Oswalt, Angela. "Factors Influencing Gender Identity" (ingilis). MentalHelp.Net. 2010-06-09. 2016-03-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-07-31.
  16. ↑ (#empty_citation)https://web.archive.org/web/20151009004145/http://facweb.northseattle.edu/avoorhies/Gender/Readings/Development/Gender%20Identity%20A%20Multidimensional%20Analysis%20With%20Implications%20for%20Psychosocial%20Adjustment.pdf
  17. ↑ "APA PsycNet". psycnet.apa.org (ingilis). 2022-09-15 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-05-22.
  18. ↑ Hill, D., Menvielle, E., Sica, K., & Johnson, A. An affirmative intervention for families with gender variant children: Parental ratings of child mental health and gender (PDF) // Journal of Sex & Marital Therapy. № 36. 2010. 2016-03-04 tarixində arxivləşdirilib (PDF).
  19. ↑ Langer, S.J., and Martin, J.I. How dresses can make you mentally ill: Examining gender identity disorder in children // Child and Adolescent Social Work Journal . 21. № 1. 2004. 2017-12-26 tarixində arxivləşdirilib.
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Gender_kimliyi&oldid=7175884"