Hovard Ayken

Hovard Ayken
ing. Howard Hathaway Aiken
Doğum tarixi	8 mart 1900(1900-03-08)
Doğum yeri	Hoboken, Hadson, Nyu-Cersi, ABŞ
Vəfat tarixi	14 mart 1973(1973-03-14)[…] (73 yaşında)
Vəfat yeri	Sent-Luis, Missuri, ABŞ
Elm sahələri	tətbiqi riyaziyyat, informatika
Elmi dərəcəsi	fəlsəfə doktoru
İş yerləri	Mayami Universiteti (1961–1973), Westinghouse Electric[d] (1927–1931), IBM (1937–1940), ABŞ hərbi donanması (1940–1945), Harvard Universiteti (1945–1961)
Təhsili	Harvard Universiteti (1935–1939), Viskonsin-Medison Universiteti (1918–1923), Çikaqo Universiteti (1935–1935)
Üzvlüyü	Amerika İncəsənət və Elmlər Akademiyası

Hovard Ayken (8 mart 1900, Hoboken, Nyu-Cersi – 14 mart 1973^[…], Sent-Luis, Missuri) — ABŞ mühəndisi.

Həyatı

Hovard Ayken İndianapolisdə, İndiana ştatında böyüyüb (o, 1900-cü il 8 martda anadan olub). 8-ci sinifdən sonra o, işıqlandırma və istilik təchizatı şirkətində gecə operatoru işləmək məcburiyyətində qalmışdı, gündüzlər isə Arsenal texniki məktəbinə gedirdi. Məktəb rəhbərliyi gəncin bacarıqları ilə maraqlandı və ona imtahanları vaxtından əvvəl vermək üçün şərait yaratdılar. Sonra o, Viskonsin ştatı universitetinə daxil olur və eyni zamanda qaz şirkətində işləyir. 1923-cü ildə Ayken bakalavr dərəcəsini, gecə işi üçün isə qaz şirkətinin baş mühəndis vəzifəsini əldə edir.

10 il energetika mühəndisi işlədikdən sonra o, 1935-ci ildə Çikaqo universitetinə daxil olur, sonra isə Harvard Universitetinin fizika üzrə aspirantı olur, 1939-cu ildə Aykenin Harvord universitetinin fizika şöbəsinə təqdim olunmuş "Enerjinin məkan keçiriciliyi nəzəriyyəsi" adlı doktorluq dissertasiyası analitik qeyri-xətti differensial bərabərliyi həll etməyin mümkünsüzlüyü haqqında məyus ifadələrlə boldur, adekvat olaraq tədqiq etdiyi məfhumu izah edərək deyir ki, hətta onların rəqəmsal həlli insan üçün əlçatmaz olan həcmdə hesablamalar tələb edir.

1937-ci ildə bu düşüncələr nəticəsində onun "Təklif edilən avtomatik hesablama maşını" adlı işi (o, bunu öz vəsaiti ilə çıxartmışdı) meydan gəldi. O, burda maşını kommutasiya lövhəsi şəklində izah edirdi, harda ki hesablayıcı maşının müxtəlif qovşaqları montaj olunub, belə ki kommutasiya lövhəsinin hər bir paneli ayrı-ayrı riyazi əməliyyatların icra edilməsi üçün nəzərdə tutulub.

Harvord o dövrdə "əsl" araşdırmalar mərkəzi idi, ona görə də Ayken özünə dəstək tapa bilmədi, əksinə rəqabət var idi. Çoxları inanmırdı ki, belə maşın yaratmaq olar. Onu yalnız astronom Şepli və biznes məktəbinin professoru Ted Braun dəstəkləyirdi. Ayken bu işə "Monro" firmasını, xüsusən də şəxsən baş mühəndis C. Çeyzi cəlb etməyə çalışırdı. İş Çeyzi maraqlandırsa da, rəhbərlik ideyanı praktik hesab etmədi və onun həyata keçirilməsindən imtina etdi.

Çeyz Aykenə IBM firmasına müraciət etməyi tövsiyə etdi, onun bu firmanın prezidenti Tomas Uatsonla tanışlığı belə oldu. 1939-cu ildə müqavilə bağlandı, hansı ki IBM firması ABŞ hərbi-dəniz müəssisəsinin maliyyə dəstəyi ilə Ayken maşınının yaradılmasını öhdəsinə götürdü. 7 il sonra, 1944-cü ildə "Mark-Q" adını almış maşın qurulmağa başladı. Maşında istifadə olunan rele, sayğaclar, əlaqələndirici qurğular, çap edən mexanizmlər, perfokart daxil etmək üçün qurğular o vaxt IBM firmasının istehsal etdiyi tabulyatorların standart hissələri idilər.

23 qiymətli onluq saylarla işləyən bu maşın toplama əməliyyatını 0,3 san, vurma əməliyyatını isə 3 saniyəyə yerinə yetirirdi və çox böyük ölçüsü var idi (uzunluq – 17.4 m, hündürlük – 2.5 m).

"Mark-1" yüksək iş qabiliyyəti (əgər bu termini maşına tətbiq etmək olarsa) və etibarlılığı ilə fərqlənirdi. Bu nəhəng hərbi dəniz donanmasının məxfi layihələrinin əsas hesablarını yerinə yetirərək fasiləsiz olaraq gündə 24 saat işləyirdi. İlk 3 ildəki işində "Mark-1" kompüterində 19 müxtəlif riyazi funksiyaların cədvəli (Bessel funksiyası, Henkel funksiyası, inteqral sinus və kosinus və s.) qurulmuşdu. Xətt tənliklərinin böyük sistemi ilə bağlı həllərlə əlaqədar Vasili Leontyev (sonralar Nobel mükafatı laureatı) "Mark-1" maşınının köməyi ilə çoxsaylı tədqiqatlar aparırdı.

Qeyd etmək lazımdır ki, 1944-cü ildə "Mark-1" müasir kompüterlərin xüsusiyyətlərinə malik idi, xüsusən də əməliyyatların yerinə yetirilməsində zaman bölgüsündə, bununla belə ayrı-ayrı qurğular arasında ziddiyyət yaranmırdı və proqramlaşdırmada alt proqramlar geniş istifadə olunurdu. Sonralar isə "əməliyyat yerinə yetirmək qollarının istənilənini seçmək yollarını təmin edən" qurğu da daxil edildi (yəni, şərti keçid əməliyyatı).

1947-ci ildə Aykenin laboratoriyasında o vaxtlar üçün qeyri-adi xüsusiyyəti olan yeni releli "Mark-1" maşını yaradıldı: o eyni zamanda 2 müxtəlif tapşırığı yerinə yetirə bilən bir və ya iki ayrı maşın kimi işləyirdi. Bir rejimdən digərinə keçid keçirici vasitəsilə baş tuturdu. Maşına üzən vergül daxil edilmişdi.

Son illər Hovard Aykeni qınayırdılar ki, o, öz kompüterlərinin layihələşdirilməsində elektromexaniki qurğulardan elektron qurğulara həvəssiz keçir. Bəlkə də ehtiyatla, gözləməklə: "Xeyr, mən bilirdim ki, bu yolla getmək lazımdır. Mən texnologiydan asılı olmaq istəmirdim, hələ yad və sınaqdan keçirilməmiş komponentlərin yeni tətbiqində etibarlılıq haqqında narahat olmaq istəmirdim. Digər layihələrin normal getdiyini və mühəndislərin texnologiya ilə işləməyi öyrəndiyini görən kimi elektronikaya keçdim". Bu, maşının üçüncü və dördüncü versiyası olan "Mark-I" və "Mark-IV"-ü yaratmaq ərəfəsində baş verdi. Ümumiyyətlə, geriyə baxdıqda aydın olur ki, elektron-vakuum texnologiyası əsasında olan kompüterlər daha etibarlı rele və yarımkeçirici texnologiyalara keçid idi. Aykeni bu planda ilk ixtiraçı saymaq olar.

"Mark-III" maşınının layihələşdirilməsinin başlanğıcı 1948-ci ilin yanvarına qeyd edilib və 1950-ci ildə yekunlaşıb. Onda saylar və əmrlər ikilik kodda təqdim olunurdu və səthi maqnitlə örtülmüş 9 ədəd alüminium barabanda saxlanılırdı.

Harvordda Ayken tərəfindən hərbi hava qüvvələri üçün yaradılan son kompüter "Mark-IV" 1952-ci ildə başa çatdı. O zaman layihələşdirilən daha az etibarlı elektrostatik yaddaşlı maşınlardan fərqli olaraq "Mark-IV"-ün yaddaşı ixtiyari yolla maqnit nüvələrdə hərəkət edən 200 registrdən ibarət idi. Maşın, həmçinin 4000 16 dərəcəli say və 1000 əmr üçün maqnit barabanda ayrı sektorlu böyük həcmli yaddaşa malik idi. Maşında indeks registri və adi yazıya yaxın cəbr ifadələrində proqramların yazısı üçün xüsusi klaviaturalı şifrə açan qurğu tətbiq edilmişdi.

Proqramlaşdırmanın avtomatlaşdırılması işində böyük xidmətlər 1944-cü ildən 1949-cu ilədək Harvordda "Mark" maşını ilə işləyən Qreys Hopperə (ABŞ Hərbi Dəniz Qüvvələrinin kontr-admiralı) məxsusdur. İlk kompilyatorun (yeri gəlmişkən, "kompilyator" termini ilk dəfə Qreys Hopper tərəfindən daxil edilmişdir) və ilk proqramlaşdırma dilinin yaradılmasında olan töhfəsi danılmazdır, onun adı isə həmin dövrdə Hovard Ayken və onun kompüterləri ilə qırılmaz surətdə bağlıdır.

Son maşın layihələşdirilməsində Ayken kompüter sənaye istehsalında yaranan problemlərə diqqət yetirdi, nə vaxt ki, onlar artıq laboratoriya tədqiqatlarının predmeti olmurlar. Ona Klod Şennonun 1938-ci ildə çap olunan rele sxemi ilə bağlı işi yaxşı məlum idi, lakin 1949-cu ilə qədər Şennonun işinin elektron sxemlərin layihələşdirilməsində istifadə olunması haqqında heç bir məlumat yox idi. 1951-ci ildə Ayken həmkarları ilə birlikdə "Elektron hesablayıcı və idarəedici sxemlərin sintezi" adlı kitab çıxartdı.

Ön sözdə o yazırdı: "Laboratoriyada olduğu kimi, dərs sinfində də elektron idarəedici sxemlərin funksional xarakteristikasının adekvat riyazi metod araşdırmalarında olan çatışmazlıq bu sahənin sürətli inkişafı və bu sualla maraqlanan tələbələrin öyrədilməsində yeganə və ən ciddi maneə idi. Kommutasiya və idarəedici sistem nəzəriyyəsinin sonrakı sürətli inkişafı bu müşahidənin müdrikliyini təsdiqlədi.

1947/1948-ci dərs ilində Ayken birinci olaraq Harvordda rəqəmli hesablama qurğusunun layihələşdirilməsi haqqında kurs aparmağı təklif etdi. Bundan dərhal sonra rəqəmsal kompüterlərdə istifadə edilən texnologiyalara istiqamətləndirilmiş rəqəmsal sxemin analizi kursu aparıldı. Onun işi ərzində Harvord hesablayıcı texnikası sahəsində alim dərəcəsi mənimsəmiş ilk universitetlərdən biri oldu.

Ayken ən yaxşı anlamda istedadlı və ruhlandırıcı müəllim idi. Belə ki, Ayken iradəli, müstəqil, məqsədyönlü və inadlı olaraq vaxtını maksimum dərəcəd elmə, işə, dərsə ayıraraq tələbə və həmkarlarından da eynisini gözləyirdi, buna görə də nəticələr onun gözləntilərini də üstələyirdi. O, həddindən artıq aktiv adam idi. Onun izini elm və texnikanın bir çox sahələrində tapmaq olar, son patent isə onun ölümünə 1 il qalmış, 72 yaşı tamam olanda verildi.

Ömrünün son illərində o, Monsanto Chemical firmasında maqnit domenləri sahəsində tədqiqatlarla əlaqədar suallar üzrə məsləhətçi işləyirdi. 1973-cü il 14 martda Sant-Luisə, Monsanto firmasının ştab mənzilinə səyahət zamanı Hovard Ayken qəflətən infarktdan vəfat etdi.

Onun tədqiqatlarının və müəllimlik fəaliyyətinin nəticələri bir çox illər idarə etdiyi "Kompüter laboratoriyaları əməyində", bir çox jurnal nəşrlərində və ABŞ Hərbi Dəniz Donanması və Hərbi Hava Qüvvələrinin hesabatlarında, atom energetikası komissiyasında, telefon laboratoriyasında, Amerika qaz assosasiyasında və digər təşkilatlarda əks edilmişdir.

Hovard Aykenin nailiyyətləri bütün dünyada qəbul olunub və bunu onun layiq görüldüyü mükafatlar da təsdiq edir. 1946-cı ildə hesablayıcı maşınlar üzrə ilk Komitet təsis ediləndə Ayken Corc Stibits və Con fon Neymanla birgə oranın ilk üzvlərindən oldu.

O, Amerika radiomühəndisləri elm və incəsənət institutunun üzvü idi; Ayken görkəmli xidmətlərinə görə Hərbi Dəniz Flotunun və xüsusi vətəndaş xidmətlərinə görə Hərbi Hava Qüvvələrinin mükafatlarına layiq görülmüşdü; Viskonsin universiteti ona böyük peşəkar xidmətlərinə görə diplom təqdim etmişdi; Belçika onu tac Ordeninin zabit xaçı ilə təltif etmişdi; Fransa onu şərəf Legionunun cəngavəri adlandırmışdı. Ona Darmştatda Almaniya ali texniki məktəbinin fəxri dərəcəsi, İspaniyada Ali məclisin elmi araşdırmalar üzrə fəxri dərəcəsi, İsveçdə Mühəndislik akademiyasının üzvü adları verilmişdi.

Humbolt Dövlət Universitetinin riyaziyyat professoru, Smitson Dövlət muzeyinin kompüter texnikası tarixi layihəsinin baş eksperti Henri Tromp yazırdı: "Mən əminəm ki, Ayken kompüter əsrinin ilk xəbərvericilərindən idi. Onun şəxsi keyfiyyətləri 40–50-ci illərdə onunla çalışan əməkdaşlara böyük təsir göstərmişdi".

Xarici keçidlər

Azərbaycan dilində

• Hovard Ayken Arxivləşdirilib 2012-03-13 at the Wayback Machine

Rus dilində

• Говард Айкен Arxivləşdirilib 2011-09-19 at the Wayback Machine

İngilis dilində

• IEEE Biography