Hun dili üçün mənbəyə bax

{{Dil məlumat qutusu
 |rəng                     = altay
 |adı                      = Hun Türkcəsi
 |orijinal adı             = 
 |regionlar                = [[Cənubi Avropa]], [[Türkistan]], [[Cənubi Sibir]], [[Şərqi Avropa]]
 |rəsmi dil                =[[Böyük Hun İmperiyası]], [[Qərbi Hun İmperiyası]], [[Şərqi Hun İmperiyası]], [[Ağ Hun İmperiyası]], [[Şimali Hun İmperiyası]], [[Cənubi Hun İmperiyası]]
 |tənzimləyən təşkilat     = 
 |danışanların sayı        = 
 |reytinq                  = 
 |status                   = ölü dil
 |ölü dil                  = təx. [[V əsr]]
 |kateqoriya               = [[Avrasiya dilləri]]
 |təsnifatı                = 
[[Altay dilləri]]
:[[Türk dilləri]]
::[[Bulqar dilləri]]
 |yazı                     = [[Hun yazısı]]
 |QOST 7.75–97             = 
 |ISO1                     = 
 |ISO2                     = 
 |ISO3                     = 
|ölkələr=[[Türkistan]] və [[Avropa]]}}
'''Hun dili''' və ya '''Hun türkcəsi''' — vaxtı ilə mövcud olmuş [[hunlar]]ın dili. [[Yunanlar|Yunan]], [[latın dili|latın]] və [[çinlilər|çin]] mənbələrindəki müəyyən sözlərə görə tanınır. Müasir dövrə qədərə gəlib çatmış sözlərin analizinə görə [[türk dilləri]] qrupuna aid edilir.<ref>''Тенишев Э. Р.'' [http://www.philology.ru/linguistics4/tenishev-97.htm Гуннов язык] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20121023161308/http://www.philology.ru/linguistics4/tenishev-97.htm |date=2012-10-23 }} // Языки мира: Тюркские языки. — М., 1997. — С. 52–53.</ref><ref>{{Cite web |title=Сюнну-Гунны. Кто же они? ''Стенограмма лекции, прочитанной Анной Владимировной Дыбо'' |url=http://polit.ru/article/2013/12/01/dibo/ |access-date=2015-09-05 |archive-date=2014-03-27 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140327132821/http://polit.ru/article/2013/12/01/dibo/ |url-status=live }}</ref>

{| border=1 cellpadding=3 style="border-collapse: collapse;"
|- bgcolor="#ccccff"
| '''Hun dili'''
| '''[[Türk dili]]'''

| '''[[İngilis dili]]'''

| '''[[Azərbaycan dili]]'''
|-
| Tengri
| Tanrı<!-- Şərhiniz -->

| God
| Tanrı
|-
| Kut
| Kut

| Political Power
| Siyasi hakimiyyət
|-
| Kız
| Kız

|Girl
|Qız
|-
| Katun
| Kadın/Hatun

| Woman
| Qadın/Xanım
|-
| Tug
| Tuğ

| Horsetail
| At quyruğu
|-
| Orda
| Ordu

| Army
| Ordu
|-
| Bar
| Bar
 
| Go
| Var/Get
|-
| Börı
| Kurt
 
| Wolf
| Börü/Qurd
|-
| Tat
| Tat
 
| Iranıan
| Tat
|-
| Tok
| Tok/Güçlü

| Strong/Thick
| Güclü/Yoğun
|-
| El
| El/İl/Ülke
 
| Country
| Ölkə
|-
| Kılıç
| Kılıç

| Sword
| Qılınc
|-
|}

== Dövrümüzə çatmış sözlər ==
Avropa hunlarının müasiri oln müşahidəçilər və VI əsrdə yaşamış tarixçi Jordanes hunların istifadə etdiyi dildən 3 sözü dövrümüzə gəlib çatmasına nail olmuşdurlar.<blockquote>Kəndlərdə bizə ərzaq - qarğıdalı əvəzinə darı və yerlilərin dediyi kimi ''medos'' verilirdi. Bizi müşayət edən iştirakçılar darı və buğdadan hazırlanmış içki - hansıki barbarlar ''kamos'' adlandırır - aldılar.{{sfn|Maenchen-Helfen|1973|p=424}}{{sfn|Pronk-Tiethoff|2013|p=58}}</blockquote><blockquote>Hunlar Attilanı belə mərsiyyələrlə - onlar bunu ''strava'' adlandırır - ağlaşma qurmaqla, onun məbədi üzərində böyük ehtişamla qeyd edirdilər.{{sfn|Maenchen-Helfen|1973|p=425}}</blockquote>Bu medos bal şərabı kimi bir içkidir, ''kamos'' buğda içkiçi, ''strava'' dəfn mərasimidir.{{sfn|Maenchen-Helfen|1973|pp=424–426}}{{sfn|Maenchen-Helfen|1973|pp=424–426}}{{sfn|Schenker|2015|p=6}}{{sfn|Vékony|2000|pp=236}} Maenchen-Helfen iddia etmişdir ki, ''strava'' slavyan dilində danışan bir məlumatçıdan gəlmiş ola bilər.{{sfn|Maenchen-Helfen|1973|p=425}}

Hun dili barədə digər bütün məlumatlar onların tayfaları və şəxs adları ilə bağlıdır.{{sfn|Maenchen-Helfen|1973|p=376}}
== Türk dili olması barədə ==
Karl Henrix Menges və Omelian Pritsak kimi bir çox tarixçilər düşünürlər ki, hunlara aid olan xüsusi sözlər ancaq Türk dili və ya Altay dil ailəsi ilə əlaqələndirilə bilər.{{sfn|Menges|1995|p=17}} Menges dil dəlillərinə arxalansa da, hunlara münasibəti "onları türk və ya türklərə yaxın hesab etməyin etnoloji səbəbləri var" deyir.{{sfn|Menges|1995|p=17}} Bundan başqa, Menges hunların monqolca və ya tunqus dillərindən birində və ya türkcə ilə monqolcanın arasındakı hansısa dildə danışa biləcəyi ehtimalını da bildirir.{{sfn|Menges|1995|p=17}} Bizim dövrümüzə gəlib çatan 33 Hun şəxs adlarını araşdıran Pritsak deyir:

<blockquote>O [Hun dili], Türk dili deyildi, güman ki, türkcə ilə monqolca arasında bir dil idi və türkcəyə monqolcadan daha yaxın idi. Bu dilin bulqar dili və müasir çuvaşca ilə çox güclü əlaqələri var, lakin, xüsusən leksiki və morfoloji anlamda Osmanlı türkcəsi və Yakut dilləri ilə də bəzi vacib əlaqələrə sahibdir.{{sfn|Pritsak|1982|p=470}}</blockquote>

Savelyev-Jeong (2000) bildirir ki, ənənəvi və yayqın olan görüş budur ki, xionqnular və ya hunlar türk, ən azından Altay kökənlidirlər.{{sfn|Savelyev və Jeong|2020}} Otto Maenchen-Helfen iddia edir ki, bir çox tayfa və şəxs adları görünür türk dillərindən ortaya çıxmışdır və bu dilin türk dili olduğunu göstərir.{{sfn|Maenchen-Helfen|1973|p=392–411}}  Hyun Jin Kim eyni şəkildə belə nəticəyə gəldi ki, "bizim bildiyimiz adlara əsasən, Hun elitasının əsasən türkdilli olması ehtimalı yüksəkdir". Denis Sinor bizim hun dilini bütövlükdə təsnif etmək qabiliyyətimizə şübhə ilə yanaşsa da, Hun elitasının bir hissəsinin türkcə danışdığını bildirir, lakin bəzi Hun adlarının mənşəcə türkcə ola bilməyəcəyini qeyd edir.{{sfn|Kim|2013|p=30}} Tarixçi Peter Heather 1995-ci ildə türk fərziyyəsini "ən yaxşı təxmin" olaraq dəstəkləsə də,{{sfn|Heather|1995|p=5}} o vaxtdan skeptisizmini dilə gətirdi,{{sfn|Heather|2006|p=148}} 2010-cu ildə "həqiqət odur ki, hunların hansı dildə danışdıqlarını bilmirik. və yəqin ki, heç vaxt da bilməyəcəyik" dedi.{{sfn|Heather|2010|p=209}} Savelyev və Jeong oxşar şəkildə qeyd edirlər ki, "hun adları üçün əvvəllər təklif edilmiş türk etimologiyalarının əksəriyyəti birmənalı olmaqdan uzaqdır, ona görə də bu tip məlumatlardan qəti nəticə çıxarmaq olmaz".{{sfn|Savelyev və Jeong|2020}}

== Digər versiyalar ==
Hun imperiyası daxilində xeyli sayda dillərdən istifadə edilirdi. Priskus hun dilinin Attilanın sarayında danışılan başqa dillərdən fərqləndiyini qeyd etmişdir.{{sfn|Maenchen-Helfen|1973|p=377}} O, Attillanı sarayda əyləndirən şəxs olan Zerkonun qonaqları  "hun və qot dilləri ilə qarışmış latin dilində sözlər" istifadə etməsindən bəhs edir.{{sfn|Maenchen-Helfen|1973|p=377}} Priskus deyirdi ki, Attilanın "skif" təbəələri "öz barbar dillərindən başqa, ya hun, ya qot, ya da bir çoxunun Qərbi Romalılarla əlaqə vasitəsi olan Latın dilində danışırlar; lakin Frakiya və İlliriya sərhəd bölgələrindən gələn əsirlər istisna olmaqla, onlardan heç biri asanlıla yunanca danışa bilmirlər".{{sfn|Maenchen-Helfen|1973|p=382}} Bəzi alimlər qot dilinin imperiya daxilində ''lingua franca'' olduğunu iddia edir.{{sfnm|1a1=Wolfram|1y=1990|1p=254|2a1=Wolfram|2y=1997|2p=142|3a1=Heather|3y=2010|3p=329}}  Hyun Jin Kim isə güman edir ki, hunlar dörd dili - hun, qot, latın və sarmat dillərini - hökumətin müxtəlif səviyyələrində istifadə etmişlər və bu dillərdən heç biri dominant olmamışdır.{{sfn|Kim|2013|pp=30–31}}

Hun dilinin özündən isə qədim qaynaqlarda cəmi üç söz qorunub saxlanmışdır.{{sfnm|1a1=Maenchen-Helfen|1y=1973|1pp=423-426|2a1=Pohl|2y=1999|2pp=501-502}} Hun dilində olması ehtima edilən digər sözlərin hamısı ya şəxs, ya da tayfa adlarıdır.{{sfn|Maenchen-Helfen|1973|p=376}} Bu sözlərin bir hissəsinə əsaslanan alimlər hun dilinin türk dili olduğunu,{{sfnm|10=441|1a1=Maenchen-Helfen|1y=1973|2a1=Kim|2y=2013|2p=30}} digərləri monqol və türk dili arasında bir dil olduğunu{{sfn|Pritsak|1982|p=470}} və ya Yenisey dillərindən biri olduğunu{{sfn|Vajda|2013|pp=4, 14, 48, 103–6, 108–9, 130–1, 135–6, 182, 204, 263, 286, 310}} iddia edirlər. Az bir qisim alim isə Hind-Avropa dil ailəsinin şərq qrupu ilə əlaqələndirməyə çalışırlar.{{sfn|Bailey|1985|p=25}}{{sfn|Savelyev və Jeong|2020|p=376}} Bundan başqa, Saskia Pronk-Tiethoff Hun dilinin əslində türk dili olduğunu vurğulamaqdadır.{{sfn|Pronk-Tiethoff|2013|pp=58}} Bununla belə, əldəki materialın azlığı nəzərə alınarsa, çoxları dili təsnif edilə bilməz hesab edir.{{sfnm|1a1=Doerfer|1y=1973|1p=50|2a1=Golden|2y=1992|2pp=88-89|3a1=Sinor|3y=1997|3p=336|4a1=Róna-Tas|4y=1999|4p=208}}

== İstinadlar ==
{{İstinad siyahısı}}
== Mənbə ==
* {{kitab3 
 | müəllif     = Otto J. Maenchen-Helfen
 | başlıq      =  The World of the Huns: Studies in Their History and Culture
 | link        = 
 | cavabdeh    = Max Knight (ed.)
 | yer         = 
 | nəşriyyat   = University of California Press
 | il          = 1973
 | cild        = 
 | səhifə      = 
 | səhifələr   = 978-0-520-01596-8
 | isbn        = 
 | doi         = 
 | ref         = Maenchen-Helfen
}}
* {{kitab3 
 | müəllif     = Saskia Pronk-Tiethoff
 | başlıq      = The Germanic loanwords in Proto-Slavic
 | link        = https://books.google.com.tr/books?id=0iWLAgAAQBAJ&redir_esc=y
 | cavabdeh    = 
 | yer         = 
 | nəşriyyat   = Rodopi
 | il          = 2013
 | cild        = 
 | səhifə      = 
 | səhifələr   = 
 | isbn        = 9789401209847
 | doi         = 
 | ref         = Pronk-Tiethoff
}}
* {{kitab3 
 | müəllif     = Alexander M. Schenker
 | başlıq      = The Dawn of Slavic: an introduction to Slavic philology
 | link        = https://books.google.com.tr/books?id=0lzGQgAACAAJ&redir_esc=y
 | cavabdeh    = 
 | yer         = 
 | nəşriyyat   =  Yale University Press
 | il          = 1995
 | cild        = 
 | səhifə      = 
 | səhifələr   = 
 | isbn        = 9780520015968
 | doi         = 
 | ref         = Schenker
}}
* {{kitab3 
 | müəllif     = Gábor Vékony
 | başlıq      = Dacians, Romans, Romanians
 | link        = https://archive.org/details/daciansromansrom0000veko
 | cavabdeh    = 
 | yer         = 
 | nəşriyyat   = Matthias Corvinus
 | il          = 2000
 | cild        = 
 | səhifə      = 
 | səhifələr   = 
 | isbn        = 9781882785131
 | doi         = 
 | ref         = Vékony
}}
* {{kitab3 
 | müəllif     = Karl Heinrich Menges
 | başlıq      = The Turkic Languages and Peoples: An Introduction to Turkic Studies
 | link        = https://books.google.com.tr/books?id=rS8n872Je4MC&pg=PA17&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false
 | cavabdeh    = 
 | yer         = 
 | nəşriyyat   = Otto Harrassowitz Verlag
 | il          = 1995
 | cild        = 
 | səhifə      = 
 | səhifələr   = 
 | isbn        = 978-3-447-03533-0
 | doi         = 
 | ref         = Menges
}}
* {{kitab3 
 | müəllif     = Alexander Savelyev və Choongwon Jeong 
 | başlıq      = Early nomads of the Eastern Steppe and their tentative connections in the West
 | link        = https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7612788/
 | cavabdeh    = 
 | yer         = 
 | nəşriyyat   = Evolutionary Human Sciences. Cambridge University Press
 | il          = 2020
 | cild        = 
 | səhifə      = 
 | səhifələr   = 
 | isbn        = 
 | doi         = 10.1017/ehs.2020.18
 | ref         = Savelyev və Jeong
 |issn = 2513-843X}}
* {{kitab3 
 | müəllif     = Omeljan Pritsak
 | başlıq      = The Hunnic Language of the Attila Clan
 | link        = https://www.avetruthbooks.com/2017/03/omeljan-pritsak-the-hunnic-language-of-the-attila-clan-1982.html
 | cavabdeh    = 
 | yer         = Cambridge, Massachusetts
 | nəşriyyat   = Harvard Ukrainian Studies
 | il          = 1982
 | cild        = 
 | səhifə      = 
 | səhifələr   = 
 | isbn        = 0363-5570
 | doi         = 
 | ref         = Pritsak
}}
* {{kitab3 
 | müəllif     = Hyun Jin Kim 
 | başlıq      = The Huns, Rome and the Birth of Europe
 | link        = https://books.google.com.tr/books?id=fX8YAAAAQBAJ&redir_esc=y
 | cavabdeh    = 
 | yer         = 
 | nəşriyyat   = Cambridge University Press
 | il          = 2013
 | cild        = 
 | səhifə      = 
 | səhifələr   = 
 | isbn        = 9781107067226
 | doi         = 
 | ref         = Kim
}}
* {{kitab3 
 | müəllif     = Peter Heather
 | başlıq      = Empires and Barbarians: The Fall of Rome and the Birth of Europe
 | link        = 
 | cavabdeh    = 
 | yer         = New York
 | nəşriyyat   = Oxford University Press
 | il          = 2010
 | cild        = 
 | səhifə      = 
 | səhifələr   = 
 | isbn        = 978-0-19-973560-0
 | doi         = 
 | ref         = Heather
}}
* {{kitab3 
 | müəllif     = Peter Heather
 | başlıq      = The Huns and the End of the Roman Empire in Western Europe
 | link        = https://academic.oup.com/ehr/article/CX/435/4/495571?login=true
 | cavabdeh    = 
 | yer         = 
 | nəşriyyat   = English Historical Review. 90 (435)
 | il          = 1995
 | cild        = 
 | səhifə      = 
 | səhifələr   = 4–41
 | isbn        = 
 | doi         = 10.1093/ehr/CX.435.4
 | ref         = Heather
}}
* {{kitab3 
 | müəllif     = Herwig Wolfram
 | başlıq      = The Roman Empire and Its Germanic Peoples.
 | link        = 
 | cavabdeh    = 
 | yer         = 1997
 | nəşriyyat   = University of California Press
 | il          = 
 | cild        = 
 | səhifə      = 
 | səhifələr   = 
 | isbn        = 978-0-5200-8511-4
 | doi         = 
 | ref         = Wolfram
}}
* {{kitab3 
 | müəllif     = Herwig Wolfram
 | başlıq      = History of the Goths
 | link        = https://books.google.com.tr/books?id=xsQxcJvaLjAC&redir_esc=y
 | cavabdeh    = 
 | yer         = 
 | nəşriyyat   = University of California Press
 | il          = 1990
 | cild        = 
 | səhifə      = 
 | səhifələr   = 
 | isbn        = 978-0-5200-6983-1
 | doi         = 
 | ref         = 
}}
* {{kitab3 
 | müəllif     = HW. Bailey
 | başlıq      = Indo-Scythian Studies, Being Khotanese Texts, VII
 | link        = 
 | cavabdeh    = 
 | yer         = Cambridge University
 | nəşriyyat   = Cambridge University Press
 | il          = 1985
 | cild        = 
 | səhifə      = 
 | səhifələr   = 
 | isbn        = 
 | doi         = 
 | ref         = Bailey
}}
* {{kitab3 
 | müəllif     = Alexander Savelyev və Choongwon Jeong 
 | başlıq      = Early nomads of the Eastern Steppe and their tentative connections in the West
 | link        = https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7612788/
 | cavabdeh    = 
 | yer         = 
 | nəşriyyat   = Evolutionary Human Sciences. Cambridge University Press
 | il          = 2020
 | cild        = 
 | səhifə      = 
 | səhifələr   = 
 | isbn        = 
 | doi         = 10.1017/ehs.2020.18
 | ref         = Savelyev və Jeong
 |issn = 2513-843X}}
* {{kitab3 
 | müəllif     = Gerhard Doerfer
 | başlıq      = Zur Sprache der Hunnen
 | link        = 
 | cavabdeh    = 
 | yer         = 
 | nəşriyyat   = Central Asiatic Journal
 | il          = 1973
 | cild        = 
 | səhifə      = 
 | səhifələr   = 1–50
 | isbn        = 
 | doi         = 
 | ref         = Doerfer
}}
* {{kitab3 
 | müəllif     = Peter B. Golden
 | başlıq      =  An Introduction to the History of the Turkic Peoples: Ethnogenesis and State-Formation in Medieval and Early Modern Eurasia and the Middle East
 | link        = 
 | cavabdeh    = 
 | yer         = Wiesbaden
 | nəşriyyat   = Harrassowitz
 | il          = 1992
 | cild        = 
 | səhifə      = 
 | səhifələr   = 
 | isbn        = 978-3-447-03274-2
 | doi         = 
 | ref         = Golden
}}
* {{kitab3 
 | müəllif     = Denis Sinor
 | başlıq      = The Hun Period
 | link        = 
 | cavabdeh    = Denis Sinor (ed.)
 | yer         = 
 | nəşriyyat   = The Cambridge history of early Inner Asia (1. publ. ed.). Cambridge [u.a.]: Cambridge Univ. Press.
 | il          = 1990
 | cild        = 
 | səhifə      = 
 | səhifələr   = 177–203
 | isbn        = 9780521243049
 | doi         = 
 | ref         = Sinor
}}
* {{kitab3 
 | müəllif     = András Róna-Tas
 | başlıq      = Hungarians and Europe in the Early Middle Ages: An Introduction to Early Hungarian History
 | link        = 
 | cavabdeh    = 
 | yer         = Budapest
 | nəşriyyat   = Central European University Press
 | il          = 1999
 | cild        = 
 | səhifə      = 
 | səhifələr   = 
 | isbn        = 
 | doi         = 
 | ref         = Róna-Tas
}}

== Xarici keçidlər ==
* [http://www.kroraina.com/huns/mh/ The World of the Huns by Otto Maenchen-Helfen] — Language chapter
* The History Files [http://www.historyfiles.co.uk/FeaturesEurope/BarbarianHuns.htm Europe: The Origins of the Huns], based on conversations with Kemal Cemal, Turkey, 2002 (address correction to Notes, above)
* [http://www.kroraina.com/huns/mh/ Vassil Karloukovski's Page. Otto Maenchen-Helfen — The World of the Huns. University of California Press, 1973.]
* [http://www.historyfiles.co.uk/FeaturesEurope/BarbarianHuns.htm HistoryFiles — Sinology research in Europe]
* [http://s155239215.onlinehome.us/turkic/32WritingHuns/Diggiz3En.htm Azgar Mukhamadiev — Khan Diggiz dish inscription. Excerpts from the article "Turanian Writing", from the book "Problems Of Linguoethnohistory Of The Tatar People". Kazan, 1995. pages 36–83.]
* [http://s155239215.onlinehome.us/turkic/70_Dateline/71_Huns/hun_dateline_1_En.htm Historical Timelines — Huns]
* Azərtürk Tariyel. Azəri (Şumer), Çin və Hunqar (On Oqur) dilləruinin köməyi ilə Hun dilinin bərpası /T.Azərtürk. ABŞ, Sietl: "Tariyel Veli Ali" İncorporate", 2003.- 84 s.
{{Türk dilləri}}

[[Kateqoriya:Hun dili| ]]