Kiçik qızılçətir
| Kiçik qızılçətir | ||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Centaurium erythraea | ||||||||||||||||
.jpg) | ||||||||||||||||
| Elmi təsnifat | ||||||||||||||||
|
||||||||||||||||
| Elmi adı | ||||||||||||||||
| Centaurium erythraea | ||||||||||||||||
| ||||||||||||||||
Kiçik qızılçətir (lat. Centaurium erythraea)[1] - isitməotu cinsinə aid bitki növü.[2]
Botaniki xarakteristikası:[redaktə | mənbəni redaktə et]
İkiillik ot bitkisi olub, hündürlüyü 35-40 sm-dir. Kökü böyük olmayan, zəif inkişaf edən, gövdəsi düzqalxan, tək və ya bir neçə saylı, dördtilli, yuxarı hissəsi çəngəlşəkilli budaqlanaraq yuxarıya doğru istiqamətlənmişdir. Gövdədə yarpaqları qarşı-qarşıya, oturaq, uzunsov-neştərşəkilli, uzunluğu 3 sm, damarları yaxşı görünən, kök üstündə olan yarpaqları və çətiri vardır. Çiçəyin uzunluğu 1,5 sm, tünd-çəhrayı rəngli olub, çətirçəkilli-süpürgəvari hamaşçiçəkdir. Adətən ömrünün 2-3 ilində çiçəkləyir.
Gövdəsi yarpaqlı və çiçəkli olmaqla, düzqalxan, tək və ya budaqlanan, yaşıl və ya sarımtıl-yaşıl, çılpaq, oyuqlu, qabırğalı, uzunluğu 10-30 sm, qalınlığı isə 2mm-dir. Kökətrafı yarpaqları uzunsov-tərsyumurtaşəkilli, küt, əsasından daralmış, uzunluğu 4 sm, qalınlığı isə 2sm-dir. Yarpaqları oturaq, qarşı-qarşıya, uzunsov-neştərvari, itiuclu, bütövkənarlı, çılpaq, qalxanşəkilli-süpürgəvari, çiçəkləri isə çəhrayı-bənövşəyidir. Kəskin iyli və acı dadlıdır.
Quru dərə və çəmənlərdə, suayrıcı sahələrdə rast gəlinir. Cənub zonaların subasar göl kənarlarında, bataqlıq, gölməçə, kiçik çay və kanal ətraflarında yayılır. Bəzən pöhrəliklərdə kiçik qruplar şəklində də rast gəlinir.
Sənaye əhəmiyyətinə görə ən çox toplanıldığı yer Ukraynanın Karpat bölgəsi hesab edilir. Xammalın toplanılması çiçəkləmə ilə eyni vaxtda (iyul-avqust) aparılmalıdır. Bitki bıçaq və ya oraqla kökətrafının yuxarı yarpaqlarının toplanılması məqsədəuyğun sayılır. Toplanılan xammal açıq, lakin kölgəli, yaxşı ventiliyasiyalı naveslərdə, çardaxda və ya 45-50ОС temperaturda, quruducu şkafda qurudulmalıdır. Bu zaman nazik doğranmış xammal 3-4 sm qalınlığında sərilməlidir. Yağışlı havada qurudulma quruducu şkafda aparılmalıdır. Bu halda çıxım 25%-ə qədər olur.
Havası quru, təmiz, sərin yerlərdə saxlanılmalıdır. Saxlama müddəti 3 ildir.[3]
Tərkibi və təsiri:[redaktə | mənbəni redaktə et]
Yarpaqlarının tərkibində acı qlükozidlər (hensiopikrin və eritrosentaurin), 1%-ə qədər alkaloidlər (hensinin), flavonoidlər, askorbin turşusu və ksanton vardır.
Həzmi yaxşılaşdırır, iştahartırıcı və ödqovucu dərmandır.
Cövhəri iştahsızlıq zamanı mədə-badırsaq traktının sekretor və motor funksiyasını artırır, müxtəlif dispepsiya pozğunluqlarında (ürək bulanması, qusma, gəyirmə, qıcqırma), kolit, dezenteriya zamanı kompleks terapiya üçün təyin edilir.[4]
Sinonim[redaktə | mənbəni redaktə et]
- Centaurella dichotoma Delarbre
- Centaurium capitatum (Willd. ex Roem. & Schult.) Borbás
- Centaurium centaurium (L.) W.Wight ex Piper [Invalid]
- Centaurium corymbosum (Dulac) Druce
- Centaurium erythraea subsp. austriacum (Ronniger ex Fritsch) Kouharov & Petrova
- Centaurium erythraea subsp. austriacum Ronniger
- Centaurium erythraea var. capitatum (Willd. ex Roem. & Schult.) Melderis
- Centaurium erythraea var. fasciculare (Duby) Ubsdell
- Centaurium erythraea var. laxum (Boiss.) Mouterde ex Charpin & Greuter
- Centaurium erythraea var. masclansii O.Bolòs & Vigo
- Centaurium erythraea var. subcapitatum (Corb.) Ubsdell
- Centaurium erythraea var. sublitorale (Wheldon & Salmon) Ubsdell
- Centaurium latifolium (Sm.) Druce
- Centaurium lomae (Gilg) Druce
- Centaurium minus Garsault [Invalid]
- Centaurium minus Moench
- Centaurium minus var. austriacum (Ronniger ex Fritsch) Soó
- Centaurium minus subsp. austriacum (Ronniger) O. Schwarz
- Centaurium minus var. transiens (Wittr.) Soó
- Centaurium umbellatum Gilib. [Invalid]
- Centaurium umbellatum f. album Sigunov
- Centaurium umbellatum subsp. austriacum Ronniger ex Fritsch
- Centaurium umbellatum subsp. austriacum Ronniger
- Chironia centaurium (L.) F.W.Schmidt
- Chironia centaurium var. fascicularis Duby
- Erythraea capitata Willd. ex Roem. & Schult.
- Erythraea centaurium (L.) Pers.
- Erythraea centaurium (L.) Borkh.
- Erythraea centaurium var. acutiflora Boiss.
- Erythraea centaurium var. grandiflora Griseb.
- Erythraea centaurium f. itatiaiaensis Dusén
- Erythraea centaurium var. laxa Boiss.
- Erythraea centaurium var. subcapitata Corb.
- Erythraea centaurium var. sublitoralis Wheldon & Salmon
- Erythraea centaurium var. transiens Wittr.
- Erythraea corymbosa Dulac
- Erythraea germanica Hoffmanns. & Link
- Erythraea latifolia Sm.
- Erythraea lomae Gilg
- Erythraea rhodensis Boiss. & Reut.
- Erythraea shuttleworthiana Rouy
- Erythraea vulgaris Gray
- Gentiana centaurium L.
- Gentiana gerardii F.W.Schmidt
- Gentiana palustris Lam.
- Gonipia linearis Raf.[5]
Növ müxtəlifliyi[redaktə | mənbəni redaktə et]
- Centaurium erythraea subsp. apertum (H.Lindb.) Greuter
- Centaurium erythraea subsp. bernardii (Maire & Sauvage) Greuter
- Centaurium erythraea subsp. enclusense (O.Bolòs, Molin. & P.Monts.) O.Bolòs & Vigo
- Centaurium erythraea subsp. grandiflorum (Pers.) Melderis
- Centaurium erythraea subsp. limoniiforme (Greuter) Greuter
- Centaurium erythraea subsp. rumelicum (Velen.) Melderis
- Centaurium erythraea subsp. suffruticosum (Griseb.) Greuter
- Centaurium erythraea subsp. turcicum (Velen.) Melderis
İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]
- ↑ Nurəddin Əliyev. Azərbaycanın dərman bitkiləri və fitoterapiya. Bakı, Elm, 1998.
- ↑ Elşad Qurbanov. Ali bitkilərin sistematikası, Bakı, 2009.
- ↑ S.C.İbadullayeva, M.C.Qəhrəmanova Bitkilərin Sirli Dünyası (Ot Bitkiləri) Bakı 2016 s.333
- ↑ S.C.İbadullayeva, M.C.Qəhrəmanova Bitkilərin Sirli Dünyası (Ot Bitkiləri) Bakı 2016 s.333
- ↑ Kiçik qızılçətir:''The Plant List saytında takson barədə məlumat. (ing.)