Kolıma çayı

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keçin Axtarışa keçin
Kolıma çayı
saxa Халыма
Ölkələr
Mənsəbi Şərqi Sibir dənizi
Uzunluğu 2129 km
Su sərfi 3.800 m³/s
Hövzəsinin sahəsi 643.000 km²
DSR[ru] 19010100112019000000019
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Kolıma (saxa Халыма) — SaxaMaqadan vilayəti (Rusiya) ərazisindən axan çay. Çayın uzunluğu 2129 km təşkil edir. Bu məsafənin 1400 km Maqadan vilayətinin yerdə qalanı isə Yakutiya ərazisindən keçir. Çay hövzəsinin ümumi sahəsi 643.000 km² təşkil edir.

Coğrafiyası[redaktə | mənbəni redaktə et]

Kolımanın hövzəsi

Kolıma Ayan-Yoryax və Kulu çaylarının birləşməsindən əmələ gəlir. Başlanğıcını Oxotsk-Kolımsk ön dağlığından götürür.

Çay sonda Şərqi Sibir dənizinə daxil olam Kolıma körfəzinə tökülür. Deltada çay üç iri qollara bölünür: Kamennaya Kolıma, Poxodskaya KolımaÇukoçya. Deltasının eni 110 km, sahəsi isə 3,000 km² təşkil edir.

Hidrologiya[redaktə | mənbəni redaktə et]

Kolıma çayı, payız, səhər çağı
thumb

Çayın qidalanması qarışıqdır. Qar (47 %), yağış (42 %) və yeraltı sular (11 %) vastəsi ilə qidalanır. Daşqınlar əsasən mayın ortalarından sentyabr ayına qədər müşahidə edilir. Çayın axın sürəti ilin fəsillırindən asılı olaraq dəyişir. Orta axın 2250 m³/s, maksimal 25 100 m³/s (iyun), minimal 23,5 m³/s (aprel) müşahidə edilir. Suyun temperaturu qışda — 10—15 °S, yayda isə (iyulun sonu avqustun əvvəli) 20—22 °s olur. Çay oktyabrın ortaları donur. Yazda deltasında toroslar əmələ gəlir.

Qolları[redaktə | mənbəni redaktə et]

Ən böyük qolları: Taskan, Seymçan, Popovka, Yasaçnaya, Zıryanka, Ojoqina, Sededema, Sredikan, Baxapça, Buyonda, Balıqıçan, Kamenka, Suqoy, Korkodon, Berezovka, Omolon və Anyoy.

Etimalogiyası[redaktə | mənbəni redaktə et]

Çayın hövzəsi boyunca yayılmış Evenlər Kolımanı Kulu adlandırırlar. Kulu hazırda təkcə Kolımanın sağ qoluna aid edilir. Evenqlər isə onu kul adlandırırlar. Bu isə çay sahilinin enişi mənasında işlədilir. 1643-ci ildə Mixail Vasileviç Staduxin çayı Kovıma çayı onradan isə Kolıma adlandırır. Hələdə Kul və Kolıma adları arasında heç bir əlaqə tapılmamışdır.

Tarixi[redaktə | mənbəni redaktə et]

Kolımanın açılışı İndiqirka və Alazey çaylarının ardından aşkarlanmışdır. Çay kazaklar tərəfindən 1638-1939 ci illərdə aşkarlanmışdır. Bəzi fərziyəyə görə isə onu Staduxin 1644-ci ildə kəşf etmişdir[1]. Semen İvanoviç tarcirlər və kazaklarla birlikdə Anadır çayının mənsəbinə çatmaq məqsədi ilə Kolımanı keçməli olmuşdur. Dmiyriy Laptev özünü ekspedisiyası zamanı çayın deltasında olmuşdur. SSRİ-də olan Qulaqların böyük əksəriyyəti sibirdə yerləşmişdir. Onlardan biridə Bereqlaq[2] Kolımanın sahilində yerləşirdi.

Təsərrüffat əhəmiyyəti[redaktə | mənbəni redaktə et]

Gəmiçilik əhəmiyyəti[redaktə | mənbəni redaktə et]

Kolıma ilə Baxapça çayının mənsəbinə qədər gəmi ilə sərbəst irliləmmək olur. İlin cəmi 4-5 ay ərzində gəmiçiliyə yararlıdır. Əsas limanları: Seymçan, Zıryanka, və deltasında Çerski.

Ehtiyyatları[redaktə | mənbəni redaktə et]

Çay üzərində Kolımskaya SES fəaliyyət göstərir. Əldə edilən enerji Maqadan vilayətiMaqadan şəhərinin ehtiyacını təmin edir. Hazırda isə çay üzərində Ust-Srednekanskaya SES tikintisi həyata keçirilir.

Kolımanın hövzəsi boyunca qızıl ehtiyatları vardır.

Çay balıq məhsulları ilə məşhurdur. Üstəlik vaxtı ilə sahillərində yayılmış canlıların xəz dərilərindən istifadə edilirdi[3]

Ədəbiyyat[redaktə | mənbəni redaktə et]

  • William Barr (Arctic historian) Baron Eduard von Toll’s Last Expedition: The Russian Polar Expedition, 1900-1903 (1980). [1]
  • Shalamov, Varlam Tikhonovich (1994) Kolyma tales [Kolymskie rasskazy], Glad, John (transl.), Penguin twentieth-century classics, Harmondsworth : Penguin, ISBN 0-14-018695-6

Xarici keçidlər[redaktə | mənbəni redaktə et]

İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]

  1. Lantzeff, George V., and Richard A. Pierce. Eastward to Empire: Exploration and Conquest on the Russian Open Frontier, to 1750. Montreal: McGill-Queen's U.P. 1973.
  2. "Qulaq düşərgələri". 2022-04-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-11-05.
  3. Black, Richard. "Ancient plants back to life after 30,000 frozen years". BBC News. February 20, 2012. April 7, 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: November 5, 2015.