Kreditin defolt svopu

Kreditin defolt svopu (ing. credit default swap, CDS) — kredit riskindən sığortalanmaq üçün alınmış maliyyə svopu (qarşı tərəfin maliyyə öhdəliklərini yerinə yetirməməsi), baxmayaraq ki, alıcı kredit riskini daşıya bilməz və ya dolayı yolla.

Təsviri

Svop alıcısı müəyyən kredit hadisəsi baş verdikdə, svop alıcının kreditini üçüncü tərəfə, Referans Müəssisə ödəməyə razı olan CDS satıcısına birdəfəlik və ya təkrarlanan mükafat ödəyir. Hadisənin baş verməsi əsas borcalan tərəfindən kreditin ödənilməsinin mümkünsüzlüyünü göstərir. Belə bir hadisə məcburi restrukturizasiya, ödənişlərə moratorium, iflas və s. ola bilər.

Svopun alıcısı kredit riskindən müdafiə alır. Defolt halında, svopun alıcısı əsas borcalana qarşı tələb hüququnu svop satıcısına keçirir. Belə hüquq borc müqaviləsindən, istiqrazdan, vekseldən və ya digər əməliyyatdan yarana bilər. Bunun müqabilində alıcı borcun nominal məbləğinə bərabər kompensasiya alacaq.

Kompensasiya iki formada ola bilər: nağd ödəniş və ya fiziki çatdırılma. Nağd ödəniş zamanı svop satıcısı əsas borcalanın öhdəliyinin nominal və əvəzetmə dəyəri (ing. recovery value) arasındakı fərq şəklində alıcıya itkini kompensasiya edir. Fiziki çatdırılma zamanı svop satıcısı müqavilədə göstərilən aktivi razılaşdırılmış qiymətə geri almağa borcludur. Nəticədə kredit riski svop satıcısına keçir.

Svopun alıcısı mütləq borc verən və ya əsas borcalanın öhdəliklərinin sahibi deyil. Svop alarkən, gözlənti əsas borcalan üçün işlərin pisləşməsi ola bilər ki, bu da svopun daha yüksək qiymətə yenidən satılmasına imkan verəcəkdir. Alıcı həmçinin əsas borcalan ilə bağlı olan digər öhdəlik üzrə kredit riskindən qoruna bilər. Məsələn, Rusiya Federasiyasının suveren kredit riski üçün svop almaqla özünüzü Sberbank-ın kredit riskindən qoruya biləcəyinizə inanılır. Fərziyyə bu iki borcalanın kredit risklərinin səviyyəsinin bir-birinə uyğun dəyişməsinə əsaslanır.

İflas ehtimalı

Swapın qiyməti (satıcının gəliri) birbaşa əsas borcalanın müflis olma ehtimalından asılıdır və müvafiq göstərici kimi çıxış edə bilər. Bu onunla bağlıdır ki, defolt zamanı qiymət gözlənilən itkiləri kompensasiya etməlidir. Məsələn, əsas borcalanın öhdəliklərinin dəyəri $S$-ə bərabərdirsə və onların yerinə yetirilməsi ehtimalı $p\in (0,1)$-dırsa, onda riskə neytral münasibət alıcının öhdəlik üzrə gözlənilən ödəniş məbləğini nəzərə alır:

$pS+(1-p)0=pS$

Svopun alıcısı əsas borcalandan və svop satıcısından gözlənilən ödənişləri müqayisə edir. Svop qiyməti belə olsun $P$ sonra:

$-P+(1-p)S+pS=pS$

Sonra svopun qiyməti (gəlir):

${\frac {P}{S}}=1-p$

Sağdakı dəyər defolt (iflas) ehtimalıdır. İnvestorlar buna diqqət yetirirlər. Məsələn, 2020-ci ilin mart ayında Rusiyanın beşillik defolt svop spredi 60-dan 296 baza bəndinə dəyişdi. Bu o deməkdir ki, bazar nöqteyi-nəzərindən suveren defolt ehtimalı təxminən beş dəfə artıb.

Sığortadan fərq

Ümumiyyətlə, svoplar adi sığortaya bənzəyir, lakin onların bir sıra əhəmiyyətli fərqləri də var.

• Sığortalanmış öhdəliklərin daha geniş spektri — malların tədarükü müqaviləsindən tutmuş, ipoteka kreditləri üzrə öhdəliklərə əsaslanan törəmə qiymətli kağızlara qədər.
• Kredit defoltu svopunun tərəfləri, məsələn, təkrar bazarda alınmış istiqrazın öhdəliklərinin sığortalanması zamanı əsas borcalan ilə birbaşa əlaqəyə malik olmaya bilər.
• Svopun alıcısı əsas borcalanın öhdəlikləri ilə bağlı kredit riskini daşıya bilməz. Alıcı kredit qabiliyyətinin pisləşəcəyinə mərc edərək "qısa mövqe" tutur.
• Əsas borcalanın heç bir kredit öhdəliyi ola bilməz. Məsələn, xarici borcu olmayan Qazaxıstanın suveren kredit riski ilə bağlı ara-sıra əməliyyatlar bağlanır.
• Sığortaya xas maliyyə tənzimlənməsinin olmaması. Lakin 2008-ci il qlobal maliyyə böhranından sonra svoplar tənzimləyicilərin diqqətini cəlb etməyə başladı.
• Svop satıcısının maliyyə vəziyyəti ilə bağlı qanuni tələblər, o cümlədən satıcının öhdəliklərini yerinə yetirmək üçün kifayət qədər likvid aktivlərə malik olması tələbi yoxdur. Swap alıcısının satıcının özünün kredit qabiliyyətini məqbul hesab etməsi kifayətdir.

Bütün bunlar kredit defolt svop bazarını möhtəkirlər üçün cəlbedici edir, lakin iqtisadi böhran zamanı o qədər də sabit deyil. Böhran kredit risklərinin artmasına gətirib çıxarır. Buna görə də, 2008-ci ildə qlobal maliyyə böhranı başlayandan sonra svop əməliyyatlarının həcmi əhəmiyyətli dərəcədə azalıb.