Libertarianizm üçün mənbəyə bax

'''Libertarizm''' ({{Dil-en|libertarianism}} ; {{Dil-la|libertas}} — "azadlıq") — [[Azadlıq|azadlığı]] əsas prinsip kimi dəstəkləyən [[siyasi fəlsəfə]] və hərəkatların məcmusudur. Libertarizmin nümayəndələri [[Seçim azadlığı (sağ)|seçim azadlığını]], [[Könüllü birlik|könüllü birləşməyi]] və fərdi mühakiməni vurğulayaraq, [[siyasi azadlıq]] və [[muxtariyyət]]i maksimum dərəcədə artırmağa çalışırlar<ref>{{Kitab3|title=Anarchism: A History Of Libertarian Ideas And Movements|date=2004}}</ref><ref>''Boaz, David''. [https://www.cato.org/publications/commentary/key-concepts-libertarianism Key Concepts of Libertarianism] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20120403130334/https://www.cato.org/publications/commentary/key-concepts-libertarianism |date=2012-04-03 }}. ''Cato Institute'' (1999).</ref>. Onlar [[Dövlət|dövlət hakimiyyətinə]] şübhə ilə yanaşırlar, lakin mövcud [[İqtisadi sistem|iqtisadi]] və [[siyasi sistem]]lərə qarşı çıxma dərəcələrinə görə fərqlənirlər. Müxtəlif libertar düşüncə məktəbləri ictimai və özəl [[hakimiyyət]]in qanuni funksiyaları haqqında müxtəlif fikirlər irəli sürür, çox vaxt məcburi [[sosial institutlar]]ın məhdudlaşdırılması və ya ləğv edilməsini tələb edir<ref>''Long, Joseph W.'' (1996). "Toward a Libertarian Theory of Class". ''Social Philosophy and Policy''. '''15''' (2): 310. "Mən "libertarizm" haqqında danışanda… Mən bu üç fərqli hərəkatı nəzərdə tuturam. Libertar kapitalizmin, libertar sosializmin və libertar populizmin tək bir nöqteyi-nəzərdən aspekt kimi qəbul edilmək üçün bir-birindən çox fərqli olduğunu iddia etmək olar. Lakin onlar ümumi və ya ən azı qismən intellektual mənşəyi bölüşürlər".</ref> .

Libertarizm daxilində özünəməxsus xüsusiyyətləri olan bir sıra cərəyanlar var. Konkret olaraq, bunlar [[Sağ Libertarizm|sağ]] və [[Sol Libertarizm|sol libertarizm]], [[anarxo-kapitalizm]], [[minarxizm]], [[geolibertarizm]] ([[corcizm]]), [[sol bazar anarxizmi]] və [[libertar sosializm]]dir. Sağ libertarlar [[Mülkiyyət hüququ|xüsusi mülkiyyət hüququna]] üstünlük verirlər<ref>{{Kitab3|title=The Oxford Companion to Philosophy|date=2005}}</ref> . Sol libertarlar hesab edirlər ki, [[Şəxsi mülkiyyət|xüsusi mülkiyyətin]] mütləqləşdirilməsi [[Şəxsiyyətin azadlığı|fərdin azadlığını]] poza bilər<ref>''{{Tərcüməsiz 5|Штайнер, Гилель|Steiner, Hillel|en|Hillel Steiner}}''. <span class="PDFlink">[https://drive.google.com/file/d/1iocSa_7WdCqiBjZPE3xbQ6gkzK_-yeOZ/view Left Libertarianism and the Ownership of Natural Resources] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20230726192931/https://drive.google.com/file/d/1iocSa_7WdCqiBjZPE3xbQ6gkzK_-yeOZ/view |date=2023-07-26 }}</span> // ''Public Reason''. — 1 (1): p. 1–8 (2009).</ref>

== Etimologiya ==
[[Fayl:Nolan_chart_normal.svg|thumb|250x250px| [[Nolan diaqramı]]]]
"[[azadlıqsevər|Libertar]]" anlayışı ({{Dil-en|libertarian}}) ilk dəfə Amerika unitar filosofu William Belsham<ref>{{Cite web|https://en.wikipedia.org/wiki/William_Belsham=[en]}}</ref> "Azadlıq və Zərurət haqqında" (1789) essesində ortaya çıxdı. Termin "azadlıq" sözündən götürülüb ({{Dil-en|liberty}}) "unitar" sözünün yaranması ilə bənzətmə ilə ({{Dil-en|unitarian}}) "birlik" dən ({{Dil-en|unity}}) ingilis dilində və " [[İradə azadlığı|azad iradə]] " fəlsəfi doktrinasının tərəfdarlarını ifadə edirdi. Belsham öz essesində libertarizmə aid etdiyi fikirləri pislədi və onları dini [[determinizm]]lə müqayisə etdi.

19-cu əsrin ikinci yarısında "libertar" termini ({{Dil-fr|la libertaire}}) "anarxist" mənasında fransız [[anarxizm]]inin nümayəndələri tərəfindən qəbul edilmişdir. 1858-ci ildə Cozef Dejak ABŞ -da Le Libertaire, Journal du Mouvement Social jurnalını nəşr etməyə başladı. 1880-ci ildə Havrda keçirilən konqresdə [[Anarxo-kommunizm|anarxo-kommunistlər]] də bu termindən istifadə etdilər. Onun populyarlığı 19-cu əsrin sonlarında 1893-cü ildə [[Vaillant, avqust|Auguste Vaillant]] tərəfindən həyata keçirilən terror hücumundan sonra Fransada mətbuat azadlığına anti-anarxist məhdudiyyətlərin qoyulması ilə daha da artdı. Nəticədə anarxistlər {{Dil-fr|libertaire}} {{Dil-fr|anarchiste}} sözünün [[evfemizm]]i kimi, xüsusilə 1895-ci ildə "Le Libertaire" qəzeti quruldu. Sonradan "libertarizm" və "anarxizm" sinonimləşərək "[[libertar sosializm]]" termininin yaranmasına səbəb oldu.

Müasir mənasında "libertarizm" termini ilk dəfə 1940-cı illərdə özünü libertar elan edən Amerika siyasətçisi və [[İqtisadi Təhsil Fondu]]nun qurucusu {{Tərcüməsiz 5|Рид, Леонард|Леонард Рид|en|Leonard Read}} tərəfindən istifadə edilmişdir. Onun ardınca şəxsi və iqtisadi azadlığın bir çox tərəfdarları da özlərini "liberallardan" fərqləndirmək üçün özlərini libertar adlandırmağa başladılar. 20-ci əsrdən etibarən ABŞ-də və bəzi digər ölkələrdə şəxsi azadlığın və resursların dövlət tərəfindən yenidən bölüşdürülməsinin tərəfdarları (xüsusən də [[Franklin Delano Ruzvelt|Ruzveltin]] Yeni Sövdələşməsi), o cümlədən sosial demokratlar və mötədil kommunistlər başa düşülür. Bununla belə, bir çox libertarlar özlərini libertar adlandırmırlar ideologiyalarının ənənəvi təyin edilməsində israrla ("[[liberalizm]]") və ya özlərini "klassik liberallar" kimi təyin edirlər. Digərləri köhnə terminlərə bu cür əməl etməyi səhv hesab edir, müasir dünyanın siyasi mənzərəsinə çaşqınlıq gətirir və bu, libertar ideyaların yayılmasına və dərk edilməsinə mane olur.

1970-ci ildə amerikalı libertar [[Nolan, David|David Nolan]] tərəfindən təklif edilən [[Nolan diaqramı]]<ref>[http://www.theadvocates.org/quiz-faq.html#faq03 James W. Harris. Frequently Asked Questions ABOUT The World’s Smallest Political Quiz] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20100329155831/http://www.theadvocates.org/quiz-faq.html#faq03 |date=2010-03-29 }} {{Ölü keçid|url=http://www.theadvocates.org/quiz-faq.html#faq03}}</ref> onun libertarizmin hökumətin cəmiyyətə müdaxiləsini məhdudlaşdırmaqla həm iqtisadi, həm də şəxsi azadlığı təşviq etdiyi iddiasını nümayiş etdirməyə xidmət edir. Nolanın fikrincə, bu, yalnız "şəxsi azadlıqları" müdafiə edən solçu "liberalizm", yalnız "iqtisadi azadlıqları" müdafiə edən sağçı "[[mühafizəkarlıq]]", eləcə də tərəfdarları ciddi şəkildə mübarizə aparan populist "[[avtoritarizm]]" ilə ziddiyyət təşkil edir. cəmiyyətin həyatına dövlət nəzarəti və gəlirlərin varlılardan yoxsullara yenidən bölüşdürülməsi.

Amerikalı libertar sosialist [[Bookchin, Murray|Murray Bookchin]]-ə görə, "libertarizm" adını [[Sağçılıq|sağçılar]] oğurlayıb və azadlıqla deyil, şəxsi mülkiyyətlə maraqlanan [[Sağ Libertarizm|sağçı libertarlar]] daha doğrusu ''[[Mülkiyyətçilik|propertarlar]]'' adlandırılacaqlar.{{Dil-en|property}} — mülk)<ref>''[[Bookchin, Murray|Murray Bookchin]]''. [https://www.youtube.com/watch?v=Cnj3dObd6do The Real Roots of Traditional Libertarianism] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20180906204228/https://www.youtube.com/watch?v=Cnj3dObd6do |date=2018-09-06 }} // "The Forms of Freedom" talk, 1985.</ref> .

== İstinadlar ==
{{İstinad siyahısı|2}}

== Xarici keçidlər ==
; Materiallar rus dilində

* [http://www.inLiberty.ru/ Klassiklərin və müasir libertarların kitabları, araşdırmaları, məqalələri]
* [[DMOZ|Açıq Kataloqda]] [http://dmoztools.net/World/Russian/Общество/Политика/Либерализм/Либертарианство Libertarizm]
* [http://libertynews.ru/ Libertar İnformasiya və Elm Mərkəzi]
* [http://www.libertarium.ru/ Moskva Libertarium]
* [http://www.prompolit.ru/ Sənaye Siyasəti üzrə Ekspert Şurası]
* [http://www.iea.ru/ İqtisadi Təhlil İnstitutunun saytı]
* [http://www.sapov.ru/ Qriqori Sapovun saytı]
* [http://www.sotsium.ru/ "Socium" nəşriyyatının saytı]
* [http://g-l-memorial.ice.ru/ G.-nin xatirəsinə illik oxunuşların veb-saytı.] [http://g-l-memorial.ice.ru/ AT.] [http://g-l-memorial.ice.ru/ Lebedev]
* [https://web.archive.org/web/20080502124441/http://cato.rutube.ru/ Cato.ru dövlət idarəçiliyinə dair slaydlar]
* {{Məqalə|ссылка=http://libertarium.ru/1642|автор=Мак Э., Гаус, Дж.|заглавие=Классический либерализм и либертарианство: либеральная традиция}}
* ''[[Qara, Bob|Black B.]]'' [http://imperium.lenin.ru/~kaledin/bblack/lib.html mühafizəkar kimi libertar]

; Materiallar ingilis dilində

* [http://www.lewrockwell.com/ Lewrockwell.com]
* [http://www.strike-the-root.com/ strike-the-root.com]
* [http://www.hanshoppe.com/ Hanshoppe.com]
* [http://www.theihs.org/ Humanitar Tədqiqatlar İnstitutu — Humanitar Elmlər İnstitutu, ABŞ]
{{Sosial və siyasi fəlsəfə |vəziyyət=collapsed}}
{{Xarici keçidlər}}

[[Kateqoriya:Sosial fəlsəfə]]
[[Kateqoriya:Hüquq nəzəriyyələri]]
[[Kateqoriya:İqtisadi ideologiyalar]]
[[Kateqoriya:Siyasi ideologiyalar]]
[[Kateqoriya:Siyasi hərəkatlar]]
[[Kateqoriya:İndividualizm]]
[[Kateqoriya:Liberalizm]]
[[Kateqoriya:Anarxizm]]
[[Kateqoriya:Libertarianizm]]