Mərmər taxtabiti

Mərmər taxtabiti
Elmi təsnifat
XƏTA: parent və rang parametrlərini doldurmaq lazımdır. ???: Mərmər taxtabiti
Beynəlxalq elmi adı
Halyomorpha halys Carl Stål, 1855
Şəkil axtarışı ITIS   915660 NCBI   286706 EOL   3686128

Mərmər taxtabiti — (lat. Halyomorpha halys Stal.) Yarımsərtqanadlılar dəstəsinin (Hemiptera) bağacıq-taxtabitilər (Pentatomidae) fəsiləsinə aiddir. İngilis dilli ədəbiyyatda "brown marmorated stink bug" adlandırılır. Qəhvəyi mərmər iyili zərərverici orijinal rənginə görə belə adlandırılıb.

Morfoloji xüsusiyyətləri

Mərmər taxtabitinin bədəni armudşəkillidir, azca yastılaşmışdır, bədən uzunluğu 12–17 mm-dir. Həşəratın rəngi qəhvəyidir, baş və döş hissədə qeyri-adi naxışlar vizual görünüşdə mərməri xatırladır. Bədənin alt hissəsi ağ, yaxud açıq qəhvəyi rəngdədir, bəzən boz və ya qara nöqtəlidir. Bığcıqlarının son iki buğumunda ağ zolaqlar vardır. Ətrafları qəhvəyi olub ağ zolaqlıdır.

Bioekoloji xüsusiyyətləri

Mərmər taxtabiti

Aprel ayından başlayaraq həşəratlar qışladıqları yerlərdən çıxırlar və 1–2 həftə ərzində qidalanmaq üçün sahib bitkilərini axtarırlar. Mərmər taxtabitinin dişisi ağ rəngli, şarşəkilli 1,3–1,6 mm ölçüdə yumurtalar qoyur və onları 20–30 ədəd olmaqla topa halında yarpağın alt hissəsinə bərkidir. Yumurtadan çıxan sürfələr bir neçə gün yumurta topasının yanında qalırlar. Həşəratın sürfəsi beş yaş dövrü keçirir və ölçüsü birinci yaş dövründə 2,4 mm-dən beşinci yaş dövründə 12 mm-dək artır. Sürfənin rəngi birinci yaş dövründə narıncı və ya çəhrayı-qırmızı olur. İkinci yaş dövründən başlayaraq sürfə tündləşir və demək olar ki, qara rəng alır. Sonrakı yaş mərhələlərində sürfələr qəhvəyimtil-ağ rəngdə olurlar. Sürfələrin hər yaş mərhələsində belə fərqli olmağı həşəratın təyin edilməsini çətinləşdirir. Mərmər taxtabiti istisevən növdür və temperatur həddi 15–33 °C olduqda inkişaf edir, optimal temperatur 20–25 °C-dir.

Ziyanvericiliyi

Mərmər taxtabiti (Halyomorpha halys Stal.) meyvə və tərəvəz bitkilərinin, giləmeyvələrin, üzümün, dekorativ bitkilərin, qarğıdalının və s. təhlükəli ziyanvericisidir. Öz vətənində — Asiyada 300-dən artıq bitkiyə ziyan vurur. Yaponiyada iynəyarpaqlı ağacların — sərv və küknarın toxumlarına, Çində isə meşə ağaclarına ziyan vurur. Taxtabitilər meyvə və yarpaqlarda dəlik açaraq onların şirəsini sorurlar. Mərmər taxtabiti yaşayış yerlərinə də girərək bəzi insanlarda allergiya yaradır. Mərmər taxtabitinin xüsusi vəzilərindən axarlar vasitəsilə iyli maye ifraz olunur, bu iy yanıq rezin iyi ilə keşniş iyinin qarışığını xatırladır. Bu payız mövsümündə, həşəratlar özlərinə qışlama yerləri axtaranda baş verir. Məlumat üçün qeyd edək ki, 2010-cu ildə ABŞ da 33 ştatda mərmər taxtabitinin vurduğu ziyan 21 milyard dollar olmuşdur. Təkcə Nyu-york ştatında alma, üzüm, şaftalı, albalı, paxlalı bitkilər, qarğıdalı və xiyara vurduğu ziyan 878 milyon dollar təşkil etmişdir.2015-ci ilin ikinci yarısından etibarən Rusiya və Abxaziyanın rütubətli subtropik ərazilərində bu ziyanvericinin kütləvi artımı baş vermişdir.2016–2017-ci illərin nəticələrinə görə bu ziyanverici Rusiyada, Abxaziyada, Gürcüstanda meyvə, subtropik bitkilər və fındıq məhsulunun miqdarı və keyfiyyətinə böyük ziyan vurmuşdur. Abxaziyada şaftalı, naringi, xurmanın məhsuldarlığı 2–3 dəfə aşağı düşmüşdür. Gürcüstan isə fındıq ixracatında üçüncü yerdən dördüncü yerə enmişdir.

Yayılması

Mərmər taxtabitinin vətəni Cənub-Şərqi Asiya ölkələri, Çin, Yaponiya, Tayvan və Vyetnamdır. 1996-cı ildən mərmər taxtabiti ABŞ-nin bütün ərazisi boyunca fəal yayılmağa başlamışdır və 2014-cü ildə Kanadanın cənub vilayətlərində 34 ştatda qeydə alınmışdır. 2007-ci ildə İsveçrədə, 2010-cu ildə Yeni Zellandiyada aşkar olunmuşdur. 2007-ci ildə İngiltərədə ABŞ-dən hava nəqliyyatı ilə gələn sərnişinin yükündə iki canlı taxtabiti tapılmışdır. 2014-cü ildə B. N. Jimerikin və B. B. Quliy mərmər taxtabitinin aşkarlanması üçün Rusiyanın Krasnodar, Stavropol vilayətlərinin potensial region olduğunu göstərmişlər.

Mübarizə üsulları

Ziyanvericiyə qarşı mübarizəni yaz vaxtı birinci nəsil inkişafa başlayanda aparmaq lazımdır ki, birinci nəslin sayının azalmasını təmin etdikdə qanunauyğun olaraq sonrakı nəslin də sayı azalır. Mərmər taxtabiti isti yerləri xoşladığı üçün evlərdə, idarə binalarında məskunlaşırlar. Həşəratlar kitab rəflərində, divan və kresloların alt hissələrində, divarlardakı çatlarda, qapı və pəncərələrin dəliklərində, anbarlarda və s. qışlayır. Mərmər taxtabiti bitki ilə qidalanan növdür, insanları və ev heyvanlarını sancmır, xəstəlik yaymır və digər fiziki ziyan vurmur. Lakin bəzi insanlarda "pis qoxulu həşəratın" ifraz etdiyi allergenlərə qarşı yüksək həssaslıq ola bilər. Mərmər taxtabiti evlərdə çoxalmır. Ziyanvericinin evlərə keçməsinin qarşısını almaq üçün pəncərə və qapılara tor vurulmalıdır. Yaşayış yerlərində mərmər taxtabitiyə qarşı ən yaxşı mübarizə üsulu onların mexaniki yolla məhv edilməsidir. Bunun üçün tozsorandan da istifadə edilir. Mübarizə məqsədilə tələlərdən də istifadə olunması məsləhətdir: lampaların altına sabunlu su qoyulur. İşıga gələn ziyanvericiləri tutmaq üçün yapışqanlı lentləri də tətbiq etmək olar. Aerozollardan istifadə bir o qədər də səmərə vermir. İnsektisidlərdən istifadə edərkən isə onların yaşayış sahələrində istifadəsinin təhlükəsiz olduğu və buna icazə verildiyi nəzərə alınmalıdır.

Həmçinin bax

Ziyankar bağacıq

Xarici keçidlər

• brown marmorated stink bug
• Мраморный клоп (Halyomorpha halys Stål.) появился во влажных субтропиках России и Абхазии

Ədəbiyyat

1. Nuriyeva İ. Azərbaycanda bitkiçilik üçün yeni, təhlükəli növ olan mərmər taxtabiti (Halyomorpha halys Stal.) // "Elm və həyat", № 1, 2018, s.66–68
2. Жимерикин В.Н., Гулий В.В. Мраморный клоп // Защита и карантин растений, 2014, № 4, С. 40–43
3. Wang H. J., Liu G. Q. Hemiptera: Scutelleridae, Tessaratomidae, Dinindoridae and Pentatomidae // Insect Fauna of Middle-West Qinling Range and South Mountains of Gansu Province: book (X.-K. Yang, Ed.)., Sci. Press, 2005, pp. 279–292