Neft-qazçıxarmanın texnika və texnologiyası

Neft-qazçıxarmanın texnika və texnologiyası — neft və qaz yataqlarının açılması, quyuların fontan, kompressor və dərinlik nasosu ilə istismarı üsulları.

XIX–XX əsrlərdə neftçıxarma üsulu

XIX əsrin 60-cı illərinə qədər neft quyularından ya fontan ya da sadə mexaniki üsullarla çıxarılırdı. 1876-cı ildə ilk dəfə olaraq Bakı mədənlərindən dərinlik nasosu ilə neftçıxarma üsulu tətbiq edildi. 1897-ci illdə isə kompressorlu (hava qaldırıcısı) neftçıxarma üsulu sınaqdan keçirildi. 1923–1940 -cı illərdə dərinlik nasosu və kompressorla neftçıxarma üsullarının təkmilləşdirilməsi və genişləndirilməsi istiqamətlərində işlər həyata keçirilirdi. Bu üsullarla istismar üçün yeni konstruksiyalı neft-mədən avadanlıqları yaradıldı, dərinlik nasosu qurğularının işinin nəzəri aspektləri işlənib hazırlandı, nəzarət və tədqiqat məqsədləri üçün xüsusi cihazların tətbiqinə başlanıldı. laya maye, yaxud qaz (hava) vurmaqla lay enerjisini süni surətdə saxlamaq üçün 1928-ci ildə ilk dəfə "Balaxanı-Sabunçu Ramana" yatağında sənaye-təcrübə işlərinin başlanğıcı qoyuldu. 1934-cü illərdə neftin sıxılmış hava və ya qaz ilə quyudan çıxarılması nəzəriyyəsi, həmin quyuların işinin tədqiqi və işçi parametrlərin hesablanması qaydaları, eləcə də quyuların su-hava qarşılığının köməyi ilə mənimsənilməsi üsulu işlənib hazırlandı (Hilal Əsədov və b.). Eyni zamanda layların həllolunmuş qaz rejimlərində fontan üsulu ilə səmərəli istismar müddətlərinin, quyudaxili istismar avadanlıqlarının optimal konstruksiyalarının, quyudibi və lay təzyiqlərinin təyini üzrə geniş tədqiqat və təcrübə-sınaq işləri aparıldı. Neftçıxarma prosseslərinin intensivləşdirmək və daha da səmərələşdirmək üçün xüsusi quyudaxili konstruksiyalar, o cümlədən qaz-qum seporatları işlənib hazırlandı.

Neft pompası

1937–1941-ci illərdə Azərbaycan Neft Tədqiqat İnstitutunda (AzDNQSETLİ) neft quyularının məhsuldarlığından asılı olaraq, onların istismarı üçün lazım olan səmərəli qaydada seçməyə imkan verən nomoqram yaradıldı. 1930–1945-ci illərdə yüksək möhkəmliyə malik ştanqların istehsal texnologiyası, yeni manjet plonjerli və digər konstruksiyalı nasoslar yaradıldı və tətbiq edildi. 1939-cu ildən neft mədənlərindən Süleyman Vəzirov və onun təklif etdikləri qapalı hermetik texnoloji sxemin neft mədənlərindən tətbiqinə başlandı. Neftçıxarmanın bir çox texnoloji prosesləri avtomatlaşdırıldı. 1960-cı ildə Mahmud Abdullayev, Kərim Əliverdizadə və b. dərinlik nasoslarının normal sırasını, mancanaq dəzgahları, istismar qüllələri və digər avadanlıqlar yaratmışlar.

Dərinlik nasosu üsulu ilə neftçıxarma

1876-cı ildə dərinlik nasosu ilə neftçıxarma üsulu xərclərinin azlığı, avadanlığa qulluğun sadəliyi, az hasilatlı quyuların istismarının iqtisadi cəhətdən daha səmərəli olması səbəblərindən çox geniş yayılmışdır. Bu üsul- da, əsasən, ştanqlı və ya ştanqsız nasos qurğularından istifadə olunur.

Kompressor üsulu ilə neftçıxarma

Kompressor üsulunda lay enerjisi mayeni yer səthinə qaldırmağa kifayət etmədikdə, quyudakı mayenin qaldırılması üçün kompressorla sıxılmış işçi agentin (qaz və ya hava) enerjisindən istifadə edilir. Sıxılmış hava istifadə edilən üsulu "erlift", sıxılmış qaz istifadə edilən üsulu isə "qazlift" istismar üsulu adlanır.

Kompressorla (erliftlə) istismar üsulunun texniki-texnoloji cəhətdən təkmilləsdirilməsində, proseslərin avtomatlaşdırılması sahəsində xeyli iş görüldü. Şlanqlı dərinlik nasoslarının işinə keyfiyyətli nəzarəti təmin etmək üçün dinamoqraf qurğusu, istismar kəmərində mayenin dinamik səviyyəsini ölçmək üçün isə "exolot" qurğusu işlənildi. 1950-ci ildə kompressor quyularını aşağı təzyiqdə işə salmaq üçün ilk dəfə təklif və tətbiq etdiyi buraxılış klapanına görə M.Ə.Abdullayev SSRİ Dövlət mükafatına layiq görülmüşdü. İlk dəfə qeyri-Nyuton xassəli neftlərin kompressor üsulu ilə istismarı məsələlərinin geniş tədqiqi həyata keçirildi (A.X.Mirzəcanzadə). Kompressor sisteminin işinin səmərəliliyinin artırılması, quyudaxili konstruksiyaların təkmilləşdirilməsi və quyuların istismarında yaranan mürəkkəbləşmələrin aradan qaldırılması istiqamətlərində xeyli elmi-təcrübi tədqiqat, layihə və təcrübə-sınaq işləri aparılmış, yeni texnika və texnologiya işlənilmişdir. Yataqda yüksək təzyiqli qaz quyuları istismar edilən zaman, onlardan hasil olunan qazla qazlift quyuları işlədilir ki, bu da kompressorsuz qazlift üsulunu yaratdı. Bu üsuldan "Günəşli", "Qum adası", "Bahar", "Səngəçal-dəniz- Duvannı-dəniz-Xərə Zirə adası" və s. yataqlarda istifadə edilir. "Dənizneftqazlayihə" Dövlət Elmi Tədqiqat Layihə İnstitutunda (DETLİ) son vaxtlarda aparılmış elmi tədqiqat işləri nəticəsində müxtəlif konstruksiyalı fasiləli və kiçik qabaritli qazlift sistemləri yaradılmış, qazlift quyularının optimal istismar rejimlərini təmnin etmək üçün kompüter proqram paketləri işlənilmişdir.

Bakıda neft fontanı

Fontan üsulu ilə neftçıxarma

Bu zaman maye və qazın quyu dibindən neft yığım məntəqəsinə qədər hərəkətli layın təbii enerjisi hesabına olduğu üçün bu üsul həm texnoloji, həm də iqtisadi cəhətdən daha səmərəlidir. Bu baxımdan quyuların fontan dövrünün artırılması neft-qazçıxarmada əhəmiyyətli məsələlərdən biridir.

XX əsrin 50-ci illərində neft quyularının fontanla istismarı üsulu xeyli təkmilləşdirildi, onun nəzəri əsasları işlənib hazırlandı, quyu daxili avadanlıqların səmərəli konstruksiyalarının seçilməsi, yataqların fontanla işlənmə dövrlərinin uzadılması və digər nəzəri-praktiki məsələlər dərindən işlənildi.

Neftçıxarmanın intensivləşdirilməsi

Neftçıxarmanın intensivləşdirilməsi məqsədilə hazırda quyudibi zonaya aşağıdakı üsullarla təsir edilir:quyudibi zonanın bərkidilməsi, layın hidravlik yarılması, quyudibi zonanın turşu, səthi aktiv maddə və həlledicilərlə işlənməsi, su axınlarının təcridi və s. Bu sahədə yeni texnika və texnologiyalar AzDNQSETLİ və "Dənizneftqazlayihə" DETLİ tərəfindən mütəmadi olaraq işlənilmişdir.

Neftin yığılması, hazırlanması və nəqli

Azərbaycanda quyuların məhsulun yığılması üçün qurudakı mədənlərdə S. A. Vəzirov və b. tərəfindən təklif olunmuş hermetik yığım sistemi, dənizdəki mədənlərdə isə "Dənizneftqazlayihə" DETLİ tərəfindən layihələndirilmiş basqılı hermetik yığım sistemi tətbiq olunur. Hasil olunan neft, əsaən, xaricdən alınan "dissovlan-4411" və yerli istehsal olan "alkan" tipli deemulaqatorların tətbiqi ilə termokimyəvi üsulla hazırlanıb təhvil verilir. Müxtəlif üzv Seyidrza Mirkərim oğlu, Ələkbər Süleymanov və b-nın təklif etdikləri yeni tipli pantonun və xüsusi örtüyün tətbiqi neft çənlərində baş verən itkilərin 90–95% azalmasına imkan vermişdi.

Bakı 1987-ci il

Bir neçə layın bir quyu vasitəsilə eyni vaxtda əlahiddə istismarı

Bu məqsədilə "Neftmaş" Xüsusi Konstruktor Bürosunda "fontan-fontan", "nasos-nasos", "qazlift-qazlift" və digər sxemlər üzrə avadanlıqlar yaradılmış və neft yataqlarında geniş tətbiq edilmişdir. Müxtəlif üzv Böyükağa Əzimov və b. tərəfindən quyuların istismarının, avadanlığının və iş rejiminin seçilməsini təmin edən avtomatlaşdırılmış sistem işlənmiş, Azərbaycanın və başqa regionların neft və qaz yataqlarında tətbiq edilmişdir. Neft və qaz quyularının istismarının texnika və texnologiyasının təkmilləşdirilməsi və inkişafında Əli Əmirov, Lütfəli Məlikaslanov, Kərim Əliverdizadə, Ələkbər Süleymanov, Bəhmən Hacıyev, Tahirə Tahirova, Şamil Cəfərov, Mənsur Əhmədov, Akif Cəfərov, Arif Xasayev, Aydın Lətifov, Fikrət Babazadə və b-nın mühüm rolu olmuşdur.

1994-cü ilin sentyabrında "Azəri-Çıraq-Günəşli" yataqlarının birgə işlənilməsi məqsədilə hazırlanmış "Əsrin müqaviləsi" çərçivəsində neftçıxarmada qabaqcıl texnika və texnologiya tətbiq edilməyə başlandı ki, bu da 2004-cü ildə Çıraq-1 özülündən gün ərzində 20 min t-a qədər neft, 3,5 mln.m³ qaz hasil edilməsinə imkan verdi. "Günəşli" yatağından hsil edilən səmt qazının nəqli üçün 1994-cü ildə ABŞ-nin " Pennzoyl" şirkəti sıxıcı kopressor stansiyası tikib istifadəyə verdi. Sonradan ARDNŞ-nin apardığı yenidənqurma və genişləndirmə işləri nəticəsində gücləndirilmiş bu stansiya gündə 7,4 mln.m³ qazın tələbatçıya çatdırılmasına imkan yaradıldı. Quyularda lay-quyu sisteminin daimi nəzarətdə saxlanılması və idarə edilməsi üçün xüsusi nəzarət sistemlərindən istifadə, quyuların müxtəlif konstruksiyalı süzgəclərlə tamamlanması, o cümlədən, istismar quyularından genişlənən süzgəc tətbiq edilməsi kimi müasir texniki-texnoloji yeniliklər quyuların daha yüksək hasilatla və uzun müddət, mürəkkəbləşmələrə yol verilmədən istismarına imkan yaratdı. "Azəri- Çıraq- Günəşli" yataqlarından səmt qazının yığılması və yüksək təzyiqli kompressor aqreqatları vasitəsilə sıxılaraq təkrar laya vurulması məqsədilə xüsusi texnoloji özül tikilir. Bu layihənin həyata keçirilməsi nəticəsində yataq üzrə daha yüksək neftvermə əmsalına nail olunacaqdır.

Həmçinin bax

• Neftin yaranması
• Neft Daşları
• Neft və qaz üçün kollektor olan süxurlar
• Parafin

Ədəbiyyat

• Neftçıxarmanın texnika və texnologiyası. B., 1999; Əliyev F.Ə., Qurbanov R.Ə., Abbasov Ə.N., Nuriyev N.B.
• Quyuların ştanqlı nasos qurğularının nəzarət və diaqnostikası. B., 2002; Kamilov M.A., Nəsirov M.C., Məmmədov M.R.
• Neft və qaz qurğuları və texnoloji prosesləri. B., 2003

Xarici keçidlər

• H.Z. Tağıyev adına Neft Qaz Çıxarma İdarəsi
• "Bibiheybətneft" Neft və Qaz Çıxarma İdarəsi