Nikulitsın

Nikulitsın — 1374-cü ildə Novqorod uşkuynikləri (qaravulçu, əslində soyğunçu gəmiləri) 1000-dən artıq döyüşçü ilə Vyatka çayına enib, oradan Kamaya, Kamadan da Volqa çayına keçib aşağılara üz tuturlar. Qızıl Orda xanlarının zəngin iqamətgahlarını hədəf seçən bu talançılar, (onların çoxavarlı quldur gəmiləri uşkuynik adlanırdı) çay üstündəki abad tatar şəhərlərini yağmaya keçdilər. Çuvaş və mari yaşayış məntəqələrini talayıb bütün Vyatka boyunu ələ keçirdilər. Özlərinə yeni torpaq, hazır məskən arayan və böyük gücə malik ruslar bu şəhərlərdə məskunlaşırdılar. Ruslar həmin ildəcə (1374) Vytaka çayı sahilindəki qədim Balvan şəhərini zəbt etmiş, əvvəl Bolvanskiy Qorodok desələr də, sonra onu Nikulitsın adlandırdılar. Türk dillərində balban (bolvan) pəhləvan "igid, güclü şəxs" mənalarını bildirmiş, nəhayət müasir türk dillərində, o cümlədən qazax, özbək dillərində palvan, balvan, "güləşçi, pəhləvan" mənalarını ifadə etməkdədir. N. Baskakov "İqor alayı haqqında dastan" ın türk leksikası" əsərində işlənən türk sözləri içərisində mifik obraz adı olaraq bolvan (Tmu Tarkan bolvanı) kəliməsini də göstərir. Bu sözü türk xalqlarının dilində işlənən balvan, palvam, polvon "güclü adam, pəhləvan" sözü ilə bağlayır. Türk dillərində böyük ov şahini balaban adlanır. Müasir türk dillərindən isə yalnız Kırım tatarlarında və türkcə balaban "böyük" mənasında saxlanılmaqdadır.

Bolvanlar və ya Daş heykəllər (kamennıye babı) – insanabənzər statuylara Cənubi Rus torpaqlarında, Qalisiyada, Prussiya əyalətlərində, Sibir, Orta Asiya, müasir Monqolustan ərazilərində rast gəlinir. Daş heykəlləri və ya bolvanları ilk təsvir edən Avropalı Rubrukoviç (XIII əsr) olub. O göstərirdi ki, bu daş heykəllər, komanlar (poloveslər) ölkəsində kurqanlar üzərində qurulmuşdur. XVII əsrə aid olan "Çertyojlar Kitabı"nda isə göstərilirdi ki, bu heykəllər yolları, sərhədləri göstərən işarələr olmuşdur. Sonralar kiçik bolvanları elçilər özlərilə səlahiyyət nişanəsi olaraq gəzdirirdilər. Bu xanın obrazı (şəkli) idi. Tarixi Moskvada Bolvanovka yer adı olmuşdu. Karamzinin yazdığına görə bu meydanda Orda səfirləri qəbul edilirdi. Rus knyazları Kremldən çıxıb piyada burayadək gəlirdilər. Səfirlər basma "xan möhürü" və xan bolvanı "xanın obrazı, heykəlciyi" tuturdular. Xandan gələn fərman oxunduğu zaman knyazların ayağı altına sovol döşəyir, onlar dizləri üstə xəzlərin üstünə düşür, fərmanı dinləyirdilər.İndi də o tarixi yer Bolvanovka adlanır . Sonralar rus çariçəsi olan Bizans çahzadəsi Sofiyanın iradəsincə çar 1485-ci ildə həmin Bolvanovkada Spas Preobrajeniye kilsəsini tikdirdi. Bu abidə Sovet quruluşu illərində 1930-cu ildə söküldü.

Hazırda Xarkov, Odessa, Novoçerkassk şəhərlərində Qıpçaq çöllərindən toplanıb gətirilmiş nəhəng daş heykəllər saxlanılır. Vaxtilə Moskva İmperatorluq muzeyinin salonlarında, eləcə də həyətində 30 belə heykəl var idi. Ruslar belə azman insan fiquruna "Kamen bolvan", "Kamen Devka", "Kamen çelovek" deyirdilər.

Mənbə

Minaxanım Təkləli. Türk kitabı. Unudulan tarix. Dəyişdirilən adlar, Bakı, Nurlar, 2009