Oroqrafiyanın siklon və antisiklonlara təsiri
İlk dəfə dağların təzyiqin lokal dəyişməsinə təsirini Kibel vermişdir. Daha sonra bu sahəd Petrenkonun araşdırmaları olmuşdur.
Oroqrafik siklogenez və antisiklogenez[redaktə | mənbəni redaktə et]
Oroqrafik siklogenezə tez-tez cəbhə xəttinin dağ yamacında deformasiyasını misal gətirirlər. Dağların siklonların yaranmasına təsiri ilə yanaşı siklogenez üçün əlverişli tarmobarik sahə olmalıdır.
Oroqrafik sikonlar:
- Skaqerraks siklonu
- Genua siklonu
- Karpat siklonu
- Qara dəniz siklonu
Oroqrafik siklonlar Orta və Mərkəzi Asiya, Sibir və Uzaq Şərq üçün xarakterikdir. Oroqrafiyanın təsiri ilə siklonlarda seqmentləşmə müşahidə olunur. Burda 2 variant mümkündür:
I variant – siklon yamaca perpendikulyar istiqamətdə hərəkət edir. Küləkdöyən yamacda yeni siklonik mərkəz yaranır. Bu zaman köhnə siklon mərkəz əks yamacda saxlanır. Küləkdöyən yamacda təzyiq qalxır və siklon zamanla dolur. Digər yamacda isə təzyiq düşür, barik çökəklik yaranır və onda yeni siklon yaranır. Yeni siklon inkişaf edir, köhnə siklon isə dolur. Ancaq uzun müddət hər 2 mərkəz eyni vaxtda mövcud olur. Yeni cəbhə sistemi sürtünmə qüvvəsinin konvergensiyası hesabına formalaşır. Yeni siklonun isti cəbhəsi əsas cəbhəyə çevrilir. Onun soyuq cəbhəsi köhnə siklonun soyuq cəbhəsi ilə birləşir. Yamac nə qədər hündürdüsə siklon seqmentasiyası daha güclü olur. Bu proseslər Karpat, Yeni Torpaq, Apennin, Burein, Ural, Skandinaviya əraziləri üçün xrakterikdir.
II variant – siklon yamaca paralel istiqamətlənir. Yamaca yaxınlaşan siklon ikiyə bölünür. Bu zaman 2 mərkəz yaranır. Bir mərkəz yamacdan şimalda , digəri cənub yamacda yer alır. Öz inkişaflarının növbəti mərhələlərində siklonlar fərqli sürətlərlə yerdəyişirlər. Şimaldakı mərkəz daha sürətli olur. Bu proses Elbrus, Kopetdağ, Paropamiz, Hindiquş dağları üçün xarakterikdir.
Mürəkkəb siklogenez – Əgər siklon dağlıq rayonda hərəkəti zamanı bir neçə yamacla rastlaşırsa mürəkkəb konfiqurasiyaya malik siklogenez proses baş verir. Bu proses isə Kiçik Asiya, Qafqaz, Elbrus və Kopetdağ üçün xarakterikdir.
Oroqrafik antisiklogenez zamanı dağ yamacının küləkdöyən yamacında sərbəst antisiklonik mərkəzin yaranması ilə müşayət olunur. Oroqrafik antisiklogenezə Şimali Qafqazda rast gəlinir. Bundan başqa aşağıdakı atisiklonları nümunə göstərə bilərik:
- Qrenlandiya antisiklonu (il boyu)
- Skandinaviya antisiklonu (qışda)
- Kol antisiklonu (qışda)
- Sibir antisiklonu
Bunlar qeyri-cəbhəvi aşağı termik antsiklonlardır.
Dağlar arasında aşağı hərəkətli antisiklonların güclənməsi müşahidə olunur. Təzyiqin yüksəlməsinə aşağıdakı faktlar aiddir:
- Axınların dayanması və soyuq hava kütləsinin yamac qarşısında toplanması
- Orta troposferdə burulğan sürətinin mənfi adveksiyası
- Sürtünmə əmsalının artması və sürtünmə layının böyüməsi
- Bu proses Şimali Qafqaz, Orta Asiya və Sibir üçün xarakterikdir.