Paris Notr-Dam kilsəsi üçün mənbəyə bax

{{Tarixi abidə
|adı            = Paris Notr-Dam kilsəsi
|orijinal adı   = {{Dil-fr|Cathédrale Notre-Dame de Paris}}
|şəkil          = {{Fotomontaj
|photo1a=Notre Dame de Paris 2013-07-24.jpg
|photo1b=North rose window.jpg
|photo2a=Nave of Notre-Dame de Paris, 22 June 2014 002.jpg
|photo2b=Saints in Portal, Notre-Dame, Paris (3605120325).jpg
|photo2c=
|photo3a=Notre Dame dalla Senna crop.jpg
|photo3b=
|photo3c=
| size = 275
| color_border = #AAAAAA
| color = #F9F9F9
|caption=
| foot_montage = }}
|şəkil_izah     = ''Kafedralın qərb (əsas) fasadının görünüşü''
|ölkə           = {{flaqifikasiya|Fransa}}
|şəhər          = [[Fayl:Grandes Armes de Paris.svg|25px|]] [[Paris]]
|yerləşir       = <small>6 [[Parvis Notre-Dame – place Jean-Paul-II]], 750042 [[Paris]], [[İl-de-Frans]]</small>
|aidiyyatı         = [[Roma-Katolik kilsəsi]]nin [[Paris arxiyeparxiyası]]
|memar             = 
|tikilmə_tarixi    = 1163—1345
|üslubu            = [[Fransız qotik memarlığı]]
|vəziyyəti           = stabil 
|nişanlama2     = FTA
|nişanlama2_vaxtı = 1862
|nişanlama2_rəsmiadı  = 
|nişanlama2_tipi   = 
|nişanlama2_kriteriya   = 
|nişanlama2_nömrəsi    = [http://www.culture.gouv.fr/public/mistral/merimee_fr?ACTION=CHERCHER&FIELD_1=REF&VALUE_1=PA00086250 PA00086250]
|nişanlama2_hissəsi    = 
|nişanlama2_sərbəst1ad   = Kateqoriya
|nişanlama2_sərbəst1dəyər   = Kilsə
|nişanlama2_sərbəst2ad    = Əhəmiyyəti
|nişanlama2_sərbəst2dəyər = 
|nişanlama2_sərbəst3ad    = 
|nişanlama2_sərbəst3dəyər = 
|memar                       = [[Jan de Şell]], [[Pyer de Montrey]]
|sifarişçi                   = [[VII Lüdovik]]
|xeyirduası                  = [[1182]]<br/>[[Yepiskop Moris de Sull|Moris de Sulli]]<br />[[III Aleksandr (papa)|III Aleksandr]]
|qüllələri                   = 1 (90 metr (300 ft))
|hündürlük                   = 69 metr (226 ft) (2 qüllə)
|uzunluğu                    = 128 metr (420 ft)
|eni                         = 48 metr (157 ft)
|Commons kateqoriyası   = Cathédrale Notre-Dame de Paris
|Xəritəsi             =  {{Yer xəritəsi
 |Paris
 |label=Paris Məryəm Ana kilsəsi|label_size=100 |lat=48.853
 |long=2.3498
|mark=Locator Dot2.gif |marksize=15 |position=bottom |width=269 |float=center |caption=}}
}}
'''Paris Notr-Dam [[Kafedral|kafedralı]]''' ({{Dil-fr|Cathédrale Notre-Dame de Paris}}, {{IPA-fr|nɔtʁə dam də paʁi|lang|Fr-Notre Dame de Paris.wav}}) və ya '''Paris Məryəm ana kafedralı''' — [[Paris]] şəhərinin mərkəzində yerləşən katolik kafedral Fransa paytaxtının başlıca simvollarından biridir. Notr-Dam [[Paris arxiyeparxiyası]]nın kafedral kilsəsidir<ref>{{cite web |url=http://www.discoverfrance.net/France/Cathedrals/Paris/Notre-Dame.shtml |title=Discoverfrance.net |publisher=Discoverfrance.net |accessdate=31 May 2011 |archive-date=28 March 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220328070853/http://www.discoverfrance.net/France/Cathedrals/Paris/Notre-Dame.shtml |url-status=live }}</ref>. O, Parisin ilk xristian kilsəsi hesab edilən, Müqəddəs Stefan bazilikasının yerində, daha doğrusu [[Site adası]]nın şərq hissəsində, dördüncü şəhər dairəsində [[II Jan-Paul meydanı|II Jan-Paul meydanında]] yerləşir. [[Qotika (memarlıq)|Qotik memarlıq]] üslublu [[kilsə]] 1163-1345-ci illərdə [[Paris]] yepiskopu Moris de Süllinin təşəbbüsü ilə ucaldılmışdır. Kilsə tam bir memarlıq üslubundan deyil, beləki kilsədə həm erkən qotik memarlıq üslübu, həm də XIII əsr qotik memarlıq üslubu cəmlənmişdir. Transeptin hər iki tərəfindəki [[qızılgül pəncərələri]] öz həcmlərinə görə [[Avropa]]<nowiki/>da ilk sıradadır və onların diaqramları 13 metrdir. Kilsənin inşası tamamlandığında kilsə [[qərb]]<nowiki/>in ən böyük kilsələrindən biri olmuşdu. İnqilabi mübarizədən sonra 1844 - 1864-cü illərdə arxitekt [[Violle-le-Dük]]ün rəhbərliyi altında kilsə restavrasiya olunmuş və kilsə memarlığına yeni motivlər əlavə edilmişdir.

Kilsə yarandığı tarixdən etibarən Parisin ən simvolik memarlıq abidələrindən biri olmuşdur. Öz memarlığı ilə fərqlənən kilsə uzun müddət Paris memarlığında birinciliyi öz əlində saxlayır və kralların tac geyindiyi [[Reyms Notr-Dam kilsəsi]], [[Amyen Notr-Dam kilsəsi]] və [[Bove Notr-Dam kilsəsi|Bove Notr-Dam kilsələri]] ilə müqayisə edilir. Özündə həm dini həm də tarixi motivləri ehtiva edən kilsələr, [[Fransa]] tarixinin müəyyən epizodları ilə yaxından əlaqəlidirlər. Beləki, kilsələr 1239-cu ildə [[Müqəddəs Tac]]ın orta əsrlər Kral kilsəsinə gətirilməsi, 1804-cü ildə [[Napoleon Bonapart|Napoleon]]<nowiki/>un tacqoyma mərasimi, [[Bordo]] [[Hersoq|hersoqunun]] vaftiz edilməsi, Adolf Tier və Sadi Karnonun dəfn mərasimləri kimi tarixi hadisələri özündə cəmləşdirir. 26 avqust 1944-cü ildə Parisin azad edilməsi günündə general [[Şarl de Qoll|Şarl de Qollun]] hüzurunda [[Maqnifikat]] sərgilənir. Dini mərasimlərə 1970-ci il 12 noyabrda Şarl de Qollun ölümü, 1974-cü il 6 apreldə [[Jorj Pompidu|Jorj Pompidunun]] ölümü və 1996-cı il 11 yanvarda [[Fransua Mitteran]]ın ölümü kimi hadisələr daxildir.

Dahi fransız yazıçısı [[Viktor Hüqo]]nun "[[Paris Notr-Dam kilsəsi (roman)|Notr-Dam kilsəsi]]" tarixi [[Roman|romanı]] sayəsində kafedral dünyanın ən tanınmış abidəsinə çevrilir.

Bu kilsəni (eyni zamanda kiçik [[Bazilika|bazilikanı]]) il ərzində 20 milyondan çox insan ziyarət edir. Bu ziyarətçi sayı kilsəni Parisin və bütün [[Avropa|Avropanın]] ən çox ziyarət edilən məkanına çevirir.<ref>{{cite web|author=Joel Saget|title=Notre-Dame, le Sacré-Coeur et le Louvre, les sites les plus visités à Paris|url=https://www.lexpress.fr/culture/art/notre-dame-le-sacre-coeur-et-le-louvre-les-sites-les-plus-visites-a-paris_1133365.html|date=2 iyul 2012|publisher=LExpress.fr|accessdate=|archive-date=2022-03-28|archive-url=https://web.archive.org/web/20220328070854/https://www.lexpress.fr/culture/art/notre-dame-le-sacre-coeur-et-le-louvre-les-sites-les-plus-visites-a-paris_1133365.html|url-status=live}}</ref> 2013-cü ildə kilsənin tikintisinin başlanmasının 850 illik yubileyi qeyd edilmişdir. Dünyanın mədəniyyət incisi adlandırılan kilsənin bir hissəsi 2019-cu il 15 aprel tarixində yanğın nəticəsində məhv olmuşdur.

== Tarix ==

=== Tikintinin mərhələləri ===
[[Xristianlığın yaranması|Xristianlığın yeni yarandığı dövr]]<nowiki/>də Notr-Dam kafedralının yerində [[Yupiter (planet)|Yupiter]]ə həsr edilmiş bir [[Qalliya|Qal]]-[[Roma]] [[Paqanizm|paqan]] məbədinin olduğu, daha sonralar isə burada qədim bazilikalara bənzəyən böyük bir [[erkən xristianlıq]] dövrünə aid bazilikanın yerləşdiyi düşünülür. [[Müqəddəs Etyen]]ə həsr edilən bu tikilinin dördüncü əsrin sonunda və ya ondan sonra təmir edildiyi və yeddinci əsrdən sonra keçmiş ənənələrin qalıb - qalmadığı bilinmir {{Ref|1|Qeyd 1}} ([[I Xlodviq|l Xlodviq]] və [[Klotilda|Klotildanın]] oğlu [[I Kildebert]] kilsəsinin hipotezi).<ref name="Xlo">{{cite book|author=|title=Notre-Dame de Paris. Une des premières cathédrales gothiques de France|publisher=Andurand|date=|url=http://www.andurand.net/HdA/seconde/moyen%20age/gothique/notre%20dame%20paris.pdf|isbn=|deadurl=live|8=|archivedate=2019-04-15|access-date=2018-01-29|archive-url=http://archive.wikiwix.com/cache/20190416000805/http://www.andurand.net/HdA/seconde/moyen age/gothique/notre dame paris.pdf}}</ref> Bu Müqəddəs Etyen kilsəsi zamanı üçün çox böyük idi. Qərb fasadı Notr-Damın indiki fasadından təxminən 40 metr aralıda idi və genişliyi daha kiçik idi - 36 metr. Bu tikili 70 metr uzunluğunda idi və bu, indiki kilsənin yarısından biraz daha uzundur. Mərmər sütun sıraları bir nef və dörd dəhliz ayırmışdı və bina mozaikalarla bəzənmişdi.<ref name="Xlo"/>

[[Sant-Etyen kilsəsi|Sant-Etyen kilsəsinin]] şimal tərəfində Sant-Jan-le-Rond adında bir [[vaftizteriya]] olub və [[Sufflo|Sufflonun]] kilsədə apardığı təmir zamanına qədər öz mövcudluğunu qorumuşdur.<ref name=Sek>{{cite news|author=Michel Rouche|title=Jubilé de cathédrale Notre-Dame de Paris - La symbolique des cathédrales : approche historique, religieuse, sociale |url=|publisher=La voix est libre sur Radio Notre-Dame|date=19 dekabr 2012|accessdate=|deadurl=|archiveurl= |df=}}</ref> [[Qalliya|Qal]]-[[Roma İmperiyası|Roma]] məbədi ilə Sullinin kilsəsi arasında burada ən az 4 dini məbəd olmuşdur: dördüncü əsrin [[erkən xristianlıq]] kilsəsi, sonradan [[Merovinqlər sülaləsi|Merovinq]] kilsəsinə daxil edilmişdir, sonradan burada [[Karolinqlər firəng dövləti|Karolinq]] kilsəsi yaradılmış (857-ci ildə baş verən yanğından sonra yenidən bərpa edilmişdir)<ref>{{cite book|author=Victor Mortet|title=Étude historique et archéologique sur la cathédrale et le palais épiscopal de Paris du vie au xiie siècle|publisher=A. Picard|date=1888|url=|isbn=|deadurl=||archivedate=df=}}</ref>, bundan sonra burada roman kilsəsi yaradılmış və restavrasiya edilmişdir. Lakin sürətlə artan [[Paris]] əhalisi üçün, bu məbədlər kiçik həcmli idilər.<ref name="Kic">{{cite web|author=Marc Fourny|title=Les dix secrets de Notre-Dame de Paris|url=http://www.lepoint.fr/culture/les-dix-secrets-de-notre-dame-de-paris-12-12-2012-1561105_3.php|date=12 dekabr 2012|publisher=Le Point|accessdate=|archive-date=2018-08-09|archive-url=https://web.archive.org/web/20180809181752/http://www.lepoint.fr/culture/les-dix-secrets-de-notre-dame-de-paris-12-12-2012-1561105_3.php|url-status=live}}</ref>

1160-cı ildə yepiskop Moris de Sulli<ref name="Xlo"/> zaman keçdikcə dağılan roman kilsəsinin yerinə daha böyük bir məbəd inşa etməyə qərar verir. Müqəddəs daşlar ya yenidən boyanır, ya da vəqflərə bağışlanılırdı.<ref name="Sek"/> XI - XII əsrlərdə [[Qərbi Avropa|Qərbi Avropada]] baş verən iqtisadi dirçəliş [[Fransa]] şəhərlərinə də təsir göstərirdi. Beləliklə şəhərlərdə əhalinin sayı sürətlə artırdı və köhnə kilsələr artıq əhali sayına görə çox kiçik görünürdü. Mütəxəssislər [[Paris]] əhalisinin [[II Filip Avqust|II Filip Avqustun]] dönəmində sürətlə artmağa başladığını qeyd edirlər. Beləki, 1180-ci ildə 25000 nəfər əhalisi olan Parisin, 1220-ci ildə əhalisinin sayı 50000 nəfəri keçmişdi və beləliklə Paris [[İtaliya]] xaricində [[Avropa|Avropanın]] ən böyük şəhəri olmuşdu.<ref>{{cite web|author=|title=Paris à l'époque de Philippe Auguste|url=http://www.philippe-auguste.com/ville/maisons.html|date=|publisher=|accessdate=|archive-date=2007-05-02|archive-url=https://web.archive.org/web/20070502043511/http://www.philippe-auguste.com/ville/maisons.html|url-status=dead}}</ref><ref>{{cite book|author=Baldwin, John|title=Philippe Auguste et son gouvernement - Les fondations du pouvoir royal en France au Moyen Âge|publisher=Fayard|date=1991|url=|isbn=|deadurl=||archivedate=df=}}</ref>

Yeni kilsənin memarlığı qotik incəsənəti ilə əlaqəli olmalı idi. [[Sant-Etyen kilsəsi]] tamamlandığı vaxtda artıq  [[Qotika (memarlıq)|qotik]] üslubunda bir neçə böyük kilsə var idi. Bunlar [[Sant-Denis məbədi]], [[Noyon Notr-Dam kilsəsi|Noyon Notr-Dam]] və [[Laon Notr-Dam kilsəsi|Laon Notr-Dam kilsə]]<nowiki/>ləri idi.<ref name="Xlo" /> 1163-cü ildə [[VII Lüdovik]] dövründə başlanan inşaat, 1345-ci ilə qədər davam edir. Həmin dövrdə [[Paris]], [[Lion|Lionda]] yerləşən [[Roma prefekturası|Roma prefekturasından]] asılı olan Sens [[Arxiyepiskopluq|arxiyepiskopluğunun]] [[Yepiskopluq|yepiskopluğu]] idi.<ref name="Sek" />

==== Birinci mərhələ (1163 - 1250) ====
''"Memorial Historiarum"'' qəzetində yazılan məqalədə Jan de Sant-Viktorun bir adətə əsasən 24 - 25 mart [[1163]]-cü il tarixlərində kilsənin təməl daşı atılarkan [[Papa III Aleksandr]] və kral [[VII Lüdovik|VII Lüdoviklə]] birgə bu hadisədə iştirak etdiyi bildirilir.<ref>{{cite book|author=René Héron de Villefosse|title=Solennités, fêtes et réjouissances parisiennes|publisher=Hachette|date=1980|url=|isbn=|deadurl=||archivedate=df=}}</ref> Mövcud məlumatlara əsasən Notr-Dam kilsəsinin inşasına [[1163]]-cü ildə başlanıldığı bilinir.<ref>{{cite book|author=Jacques Henriet|title=A l'aube de l'architecture gothique|publisher=Presses Universitaires de Franche-Comté|date=2005|url=|isbn=|deadurl=||archivedate=df=}}</ref> Görülən işin böyük qismi yepiskop [[Moris de Sulli]] (1160 - 1197) və xələfi [[Odon de Sulli]] (1197 - 1208) tərəfindən görülür. Bunlardan əlavə adlarının naməlum olduğu dörd nəfər də bu kilsənin tikilişində fəaliyyət göstərmişlər:{{Ref|2|Qeyd 2}}
* 1163 - 1182: xor və onun iki ambulator quruluşunun tikintisi. Xronikaçı Robert de Torinyiyə görə xor 1177-ci ildə tamamlanmışdır. Yüksək qurbangah kardinal Henrix de Şato-Marçay, [[papa]] və [[Moris de Sulli]] tərəfindən təqdis olunmuşdur.
* 1182 - 1190: nef, dəhliz və tribunaların son dörd körfəzinin tikintisi. Nefin tikilişi, xorun tikilişindən sonra, yəni 1182-ci ildə başladı. Bəziləri tikintinin 1175-ci ildə başladığını düşünür. Dördüncü körfəz tamamlanandan sonra, nefin tikilişi dayandırıldı. 
* 1190 - 1225: əsas fasadın və nefin ilk iki körfəzinin tikintisi. Fasadın tikintisi 1208-ci ildə başlamışdır. Həmin il portallar tikilti və bəzədildi. Qızılgül mərtəbəsinin inşası  1220-1225-ci illərdə baş tutur. Fasadın qarşısında olan nefin ilk körfəzlərinin inşasına 1218-ci ildə yenidən başlanıldı.
* 1225 - 1250: fasadın yuxarı hissəsi və iki qüllənin inşası. Qaranlığın aradan qaldırılması üçün hündür pəncərələr daha da genişləndirildi. Təxminən 1230-a yaxın kiçik qızılgül pəncərələri çıxarıldı. Eyni zamanda tribuna tavanının yeri teraslarla əvəz edildi. Binanın üst qismindən yağış suyunun boşaldılması üçün [[şaperon]]<nowiki/>lar və [[su arkaları]] inşa edildi. Nefin yan şapelləri su arkalarının abutmentləri arasında inşa edilmişdi. Cənub qülləsi 1240-cı ildə tamamlanmış və həmin il qüllələrin oxla təmin edilməsi fikrindən daşınılmışdı. 1250-ci ildə şimal qülləsinin inşası başa çatır. Bu zaman kilsənin inşası tamamilə başa çatır və kilsə tam fəaliyyətə hazır olur. Bu zaman [[Fransa]]<nowiki/>[[Fransa|da]] Müqəddəs Lüdovik adlanan [[IX Lüdovik]] hökmranlıq edirdi. Sonrakı dövrlərdə kilsənin ümumi dizaynında əlavələr, yeni bəzəmələr və bəzi yerlərində önəmli dəyişikliklər olacaqdı.

==== İkinci mərhələ (1250-ci ildən XIV əsrin ortalarına qədər) ====
[[Fayl:Notre-Dame de Paris-France.JPG|thumb|Paris Notr-Dam kilsəsi və [[Sen çayı]]]]
Bu zaman, roman üslubunda inşa edilmiş transeptik portalların, müasir [[Qotika (memarlıq)|qotik]] üslubunda inşa edilmiş fasad ilə ziddiyyət təşkil etdiyi aşkarlanır. Roman memarlıq üslubunda olan parçaların yenidən inşası yepiskop Reno de Korbey tərəfindən həyata keçirilmişdir (1250 - 1268).

Jan de Şell, Pyer de Montrey, Pyer de Şell, Jan Ravi, Jan le Buteye, Raymond du Tampl bu dövrün ən məşhur ustalarından idilər. Jan de Şell transepti əvvəl şimala, sonra cənuba doğru uzatdı və transeptin şimal fasadını və [[qızılgül pəncərəsi]]<nowiki/>ni hazırladı. 1265-ci ildə onun ölümündən sonra, onun cənub xaçındakı işləri Pyer de Montrey tərəfindən görüldü. Pyer de Montrey eyni zamanda cənub fasadını və qızılgül pəncərəsinin inşasını da tamamlamışdı. O, 1267-ci ildə vəfat edir. Pyer de Montrey həm də kapella  və qırmızı qapıların inşasını tamamlayır. Eyni zamanda, xorun arkalarını da dəyişdirməyə başlayır.
[[Fayl:Notre Dame dalla Senna crop.jpg|thumb|Paris Notr-Dam kilsəsinin cənub fasadı]]
Onun xələfi Pyer de Şell 1296-cı ildə [[lektoriya|lektoriyan]] inşa edir və xor [[kapella|kapellasını]] inşa etməyə başlayır. İkincisi, 1318-ci ildən 1344-cü ilə qədər Jan Ravi rəhbərliyində tamamlanır. Jan Ravi 15 metr aralıqla [[xor|xorların]] [[arka]]<nowiki/>larını inşa etməyə başlayır. O, həmçinin xor korpusunu da inşa etməyə başlayır. Ondan sonra, onun qardaşı oğlu Jan le Buteye 1344-cü ildən 1363-cü ilə qədər xor korpusunun inşasına rəhbərlik edir. Onun ölümündən sonra Raymond du Templ xorun inşasını tamamlayır.

==== XV - XVI əsrlər ====

[[İntibah]] sənətkarları, qotik memarlıq üslubunu barbarlara aid olduğunu düşündükləri üçün, qotik memarlığından uzaq durmağa çalışırdılar. Buna görə də divar və qapıları örtmək üçün böyük xalçalar və asmalardan istifadə edirdilər. [[Barokko]] heykəllər, çoxlu qurbangah, masa, məzar və [[kenotaf|kenotaflar]] və neflərin yerini tutmağa başladılar.<ref name=":0">{{cite web|author=|title=Notre-Dame de Paris, joyau de l'art gothique, célèbre ses 850 ans|url=http://www.liberation.fr/depeches/2012/12/12/notre-dame-de-paris-joyau-de-l-art-gothique-celebre-ses-850-ans_867048|date=|publisher=Libération|accessdate=}}{{Dead link|date=September 2021 |bot=InternetArchiveBot }}</ref>

==== XVII - XVIII əslər ====
[[Fayl:Notre-Dame - Eglise Cathédrale de Paris 2.jpg|thumb|Paris Notr-Dam kilsəsi XIX əsrin sonlarında]]
1625-ci ildə memar Avqust Giyan tərəfindən [[Notr-Dam Parvis fontanı]] inşa edilir. Bu fontanın inşasında məqsəd [[Site adası]] sakinlərini axar su ilə təmin etmək idi.<ref>{{cite web|author=|title=Les fontaines alimentées par le Médicis|url=http://400ansaqueducmedicis.org/hom/fontaines-et-reservoirs-de-paris/|date=|publisher=Fontaines et réservoirs de Paris|accessdate=|archive-date=2018-08-31|archive-url=https://web.archive.org/web/20180831205751/http://400ansaqueducmedicis.org/hom/fontaines-et-reservoirs-de-paris/|url-status=dead}}</ref> 1699-cu ildə [[XIV Lüdovik]] və atası [[XIII Lüdovik]]<nowiki/>in istəkləri nəticəsində kilsənin iç dekorasiyasında, xüsusilə də [[xor]]<nowiki/>da böyük dəyişikliklər edilir.<ref>{{cite web|author=|title=Notre-Dame de Paris et le vœu de Louis XIII, une dévotion contemporaine|url=http://www.notredamedeparis.fr/|date=|publisher=|accessdate=|archive-date=2011-02-24|archive-url=https://web.archive.org/web/20110224070943/http://www.notredamedeparis.fr/|url-status=live}}</ref> Memar Rober de Kot [[xor]]<nowiki/>a doğru gedən dəhlizləri genişləndirmək üçün yüksək relyeflərin bir parçası olan [[lektoriya|lektoriyaları]] dağıdır və [[xor]]<nowiki/>a XVII - XVIII əsrlərdə [[Avropa]]<nowiki/>da olan bir çox kilsədəki kimi yeni görünüş verməyə çalışır. Yeni lövhələr yaradılır və günümüzə qədər mövcud olan heykəllərlə yeni qurbangah bəzədilir. [[XIV Lüdovik]] atasının istəyini yerinə yetirir və hər ikisi [[Pieta]] qarşısında diz çökürlər. Sonralar, 1756-cı ildə kanonlar binanın çox qaranlıq olduğunu bildirdilər və bundan sonra Le Viey qardaşları orta əsrlərdən qalma şüşələri çıxartdılar və əvəzinə bəyaz şüşələr yerləşdirdilər. Daha sonra isə kilsənin divarları rəngləndi. Lakin, [[Qızılgül pəncərəsi|qızılgül pəncərələri]] qorunmuşdu.<ref name=":0" /> Sonunda din xadimlərinin xahişləri əsasında [[Paris]] [[Panteon|Panteonunun]] memarı [[Sufflo]] mərkəzi portaldan şəşhur ''Son Mühakimə'' ilə bəzədilən trumo və timpanın bir hissəni çıxartdı. Bunun səbəbi gediş - gəliş üçün daha rahat keçid yaratmaq idi.

Fransa inqilabı zamanı kilsə bir neçə vandalist hücuma məruz qalmışdı. Fasadda olan Krallar qalereyasındakı yəhudi krallarının meyitlərinin başları kəsilir və kilsədən çıxarılır. Beləki, inqilabçılar yəhudi krallarının xatirələrinin monarxiyanı təmsil etdiyinə inanırdılar. Kəsilmiş 28 başdan 21-i və bir neçə digər parçalar 1977-ci ildə tapıldı və hal-hazırda [[Orta Əsrlər Dövlət Muzeyi|Orta Əsrlər Dövlət Muzeyində]] saxlanılır. Kluaster portalının trumosunda olan Bakirə heykəlindən başqa, portallardakı bütün heykəllər dağıdıldı.<ref>{{cite web|author=|title=Historique de la construction|url=http://www.notredamedeparis.fr/la-cathedrale/histoire/historique-de-la-construction/|date=8 may 2016|publisher=notredamedeparis.fr|accessdate=|archive-date=21 August 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190821235900/http://www.notredamedeparis.fr/la-cathedrale/histoire/historique-de-la-construction/|url-status=live}}</ref> 1793-cü il 10 noyabrda Azadlıq bayramı günü Paris Notr-Dam kilsəsində Səbəb Kultu həyata keçirildi və verilən qərarla kilsə [[Səbəb Məbədi|Səbəb Məbədinə]] çevrildi.<ref>{{cite book|author=Jean-Baptiste Duvergier|title=Collection complète des lois, décrets, ordonnances, réglements, et avis du Conseil d'État|publisher=Paris, A. Guyot et Scribe|date=1825|url=http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k63812308|isbn=|deadurl=live|8=|archivedate=2022-05-05|access-date=2018-01-31|archive-url=https://web.archive.org/web/20220505224116/https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k63812308}}</ref> Bu kult [[Pyer Qaspar Şomett]] tərəfindən təşkil edilmişdi və kilsənin əsas qurbangahı [[Səbəb ilahəsi]] qurbangahına çevrildi. Həmin il noyabr ayının sonunda Parisdə [[Roma-Katolik kilsəsi|katolik]] ibadəti qadağan edildi. Kilsə sonralar [[anbar]] kimi istifadə olundu.<ref>{{cite news|author=Louis Laforge|title=Les 850 ans de Notre-Dame|url=|publisher=Des racines et des ailes sur France 3|date=13 feral 2013|accessdate=|deadurl=|archiveurl= |df=}}</ref>

==== Restavrasiya (XIX əsr) ====
Kilsə 1802-ci ilin aprelində (1801-ci il konkordatından sonra) yeni ibadət mərkəzinə çevrilir. Bəzi lazımlı yenilənmələr çox sürətlə həyata keçirildi və beləliklə 1804-ci ilin dekabrında [[Napoleon Bonapart]] [[Papa VII Piy|Papa VII Piyin]] hüzurunda [[Fransa]] [[İmperator|İmperatoru]] elan edildi. Bu münasibətlə bina əvvəlcə boyanılmış, sonra isə [[Persie]] və [[Fonten]] tərəfindən bəzənilmişdi.<ref>{{cite web|author=|title=CATHÉDRALE NOTRE-DAME DE PARIS|url=https://www.napoleon.org/magazine/lieux/cathedrale-notre-dame-de-paris/|date=|publisher=Napoleon Magazine|accessdate=|archive-date=2022-05-05|archive-url=https://web.archive.org/web/20220505224111/https://www.napoleon.org/magazine/lieux/cathedrale-notre-dame-de-paris/|url-status=live}}</ref> Sülh bərpa edilən dövrdə kilsənin vəziyyəti çox pis idi, buna görə də şəhər rəhbərliyi kilsənin fəaliyyətini tamamilə dayandırmaq barədə fikirləşirdi. Kilsənin quruluşuna heyran olan [[Viktor Hüqo]] ''"Notre - Dame de Paris"'' romanını yazır və bu roman çox böyük şöhrət qazanır. Bu romanın yazılmasında əsas məqsəd kilsəyə olan diqqəti artırmaq idi. Əsərdə həmçinin kilsənin dağıdılması, xəzinəsinin talanması, pəncərələrinin dağıdılması və baş yepiskopların öldürülməsi məsələlərinə xüsusi diqqət çəkilir.<ref>{{cite book|author=|title=Cathédrale d’art et d’histoire Vitraux|publisher=|date=|url=http://www.notredamedeparis.fr/#nh1|isbn=|deadurl=live|8=|archivedate=2011-02-24|access-date=2018-01-31|archive-url=https://web.archive.org/web/20110224070943/http://www.notredamedeparis.fr/#nh1}}</ref>

Bu əsər kilsənin lehinə geniş bir maraq yarada bildi. Roman, sonralar marjinal bir abidəni canlandırır və bu Paris əhalisinə daha doğma görünür. Roman bundan əlavə [[romantizm]] kimi bilinən və insanlarda dünyaya yeni baxış formalaşdıran [[Avropa]] trendinin də formalaşmasına böyük təsir göstərmişdi. [[Viktor Hüqo|Viktor Hüqonun]] romanı ölümcül vəziyyətdə olan tarixi abidəyə yeni həyat verilməsində əsas rol oynamışdı.
[[Fayl:Notre Dame buttress.jpg|thumb|Nefin su arkalarının 800 il yaşı olacaqdır. Onlar 1230-cu ildə inşa edilmişdir.]]
Həmin dövrdə Notr-Dam kilsəsi barədə bir neçə fikir axını formalaşmışdı. Beləki, [[Fransa]]<nowiki/>nın yaxın keçmişindən qopmasını istəməyən monarxistlər, dindar çoxluğun inancını ifadə edən [[katolik]]<nowiki/>lər və dünyəvi düşüncə tərəfdarı olan qruplar var idi.

Bu zaman mədəniyyət naziri kilsənin restavrasiya edilməsi ilə bağlı qərar verir. O zamana qədər kilsənin təmirindən məsul olan Qodde bərpa metodları bəyənilmədiyi üçün vəzifəsindən çıxarılır. Kilsənin bərpa işləri [[Jan-Baptist-Antuan Lassu]]<nowiki/>ya və [[Violle le-Dük]]ə tapşırılır. Onlar [[Sant-Şapell]]<nowiki/>in tikintisində fərqlənmişdilər. [[Violle le-Dük]] bir layihə və hesabat təqdim edir. 1844-cü ildə layihəsi qəbul edilir. 1845-ci ildə bu layihənin həyata keçirilməsi üçün 3.888.500 frank məbləğində büdcə ayrılmasını istəyir, lakin kilsənin təmiri üçün sadəcə 2.650.000 frank məbləğində büdcə ayrılır. Milli Məclis məbləğin verilməsi ilə əlaqədər qanun qəbul edir.{{Ref|3|Qeyd 3}} Beləliklə uzun müddət gözlənilən restavrasiya prosesi başlamalı idi. 1850-ci ildə ayrılan məbləğ bitir və kilsənin təmiri dayandırılır. [[Violle le-Dük]] təmirin tamamlana bilməsi üçün yeni təkliflər verməyə məcbur olur. Ümumilikdə təmir üçün 12 milyon frankdan çox məbləğ ayrılır.

Kilsənin təmiri maliyyə cəhətdən çatışmazlıqlar olduğunu təsdiqlədi. Kilsənin aşağı hissəsinə düşmək üçün 9 metr aşağıya enmək lazım idi. Antuan Lusson və [[Adolf Napoleon Didro]] kimi şüşə sənəti ustaları dəhlizin hündür pəncərələrinin şüşələrini və [[kapella]]<nowiki/>nın pəncərələrinin şüşələrini dəyişmək üçün XIII əsrin [[vitraj]] şüşələrindən istifadə etdilər.<ref>{{cite book|author=Hervé Cabezas|title=Du « vitrail archéologique » |publisher=Revue d'archéologie moderne et d'archéologie générale|date=1988|url=|isbn=|deadurl=||archivedate=df=}}</ref>

Kilsənin divar qapısının təmiri də layihəyə daxil idi. Beləki qırmızı qapı artıq sıradan çıxmışdı.<ref group="a">[[Dagerotipiya]] və şəkillər (səh. 210)</ref> Qırılmış pinakllar və dağılmış [[üçbucaq tavan]]<nowiki/>lar da təmir edildi. Portalların və fasadın böyük heykəlləri də təmir edildikdən sonra təmirin bitməsi üçün çox az iş qalmışdı. Restavrasiya edənlər [[Violle le-Dük]]ün yazıları və rəsimlərinə əsasən dağılan hissələri tapmaqda çox çətinlik çəkirdilər.

Kilsənin əsaslı bərpası, xüsusilə də heykəllərin bərpası iki memarın uğurları kimi qeyd edilir. Həmin dövrdə yox edilən bütün heykəllərin sürətli bərpasına çalışırdılar. Bu heykəllərə [[Amyen kafedralı|Amyen]], [[Şartr kilsəsi|Şartr]] və [[Reyms kilsəsi|Reyms]] kilsələrində olan heykəllər də daxildir. Bunu etmək üçün memarlar, [[Adolf-Viktor Joffri-Deşom]] rəhbərliyində məşhur heykəltəraşlardan ibarət bir komanda yaratdılar. Onların bir çoxu [[David Danje]]<nowiki/>nin atelyesindən gəlmişdilər və bir-birlərini tanıyırdılar. Heykəltəraşlardan ibarət komanda içərisində 12 bürünc heykəlin də olduğu, yüzdən çox heykəllər yaradırlar. Joffri-Deşom və [[Violle le-Dük]] heykəllərin hazırlanması işində yaxından fəaliyyət göstərirlər.{{Ref|4|Qeyd 4}} Heykəllərin görünüşünü əvvəlcə [[Violle le-Dük]] tərəfindən hazırlanırdı, sonr heykəltəraşlar bu görünüşə əsasən heykəlləri hazırlayırdılar. Sonuncu daş heykəlin hazırlanması da bura daxildir. Heykəllərin hazırlanmasına memarlar tərəfindən nəzarət edilməsi, heykəltəraşlara incəsənət azadlığı vermədi.
[[Fayl:Cathedrale Notre-Dame de Paris maitre-autel.jpg|left|thumb|
[[Nikola Kustu]]<nowiki/>nun əsəri olan əsas qurbangah.
]]
Restavrasiya sırasında kilsədə bəzi hissələr də dəyişildi. Məsələn, şimaldakı [[qızılgül pəncərəsi]]<nowiki/>nin yeri on beş dərəcə dəyişdirilir. Bunun səbəbi pəncərəni saxlayan divarın sökülməsi və divarın bərpa ehtiyacının yaranması idi. Sonda, memarın düşüncələrindən kənar bəzi heykəllər də yaradıdl. Bunlara misal olaraq kilsənin üzərindən [[Paris]]ə baxan [[Ximera (mifologiya)|ximera]]<nowiki/>ları göstərmək olar. II imperiya dövründə [[Parisin yenidənqurulması]] zamanı, [[Notr-Dam de Parvis meydanı]] [[Baron Haussmann]]ın göstərişi ilə gigiyenik qaydada təmizlənir. Haussmanın əmri ilə [[Notre-Dam de Parvis meydanı]]<nowiki/>na bəzi dəyişikliklər edilir. Bu fəaliyyətə əsası XVIII əsrdə qoyulmuş uşaq bağçasının, İctimai Yardım İdarəsinin və keçmiş Otel Dyö-nün dağıdılmaları daxil idi. Arxeoloji Kriptanın yaranmasından sonra orta əsr küçələri və Sant Ceneviv de Ardent kilsəsinin konturları yeni rənglərlə boyanıldı. Bunun edilməsində əsas səbəb onlara diqqətin cəlb edilməsi idi.<ref>{{cite news|author=Yves Combeau|title=L’Histoire de Notre-Dame de Paris : 850 ans… et toujours aussi belle !|url=|publisher=Canal Académie|date=23 dekabr 2012|accessdate=|deadurl=|archiveurl= |df=}}</ref>

==== Restavrasiyadan sonra ====
[[Fayl:ND de Paris 1699.jpg|thumb|Paris Notr-Dam kilsəsi. 1699-cu il]]
Bir müddət sonra, [[Paris kommunası|Paris Kommunası]] kilsənin dağıdılması barədə qərar verir. [[Paris kommunası|Paris Kommunası]] nümayəndələri bir neçə skamya və stullara atəş açdılar və kilsəni yandırmağa çalışdılar. Lakin yanğın istənilən nəticəni vermədi, kilsəyə yüngül zərər dəydi. Kilsə heç bir problem olmadan iki [[Dünya Müharibəsi|dünya müharibəsi]]<nowiki/>ndən keçdi. 1965-ci ildə nefin on iki yüksək  pəncərəsi və on iki [[qızılgül pəncərəsi]]<nowiki/>nin boz və solğun pəncərələri iyirmi dörd [[vitraj]] pəncərə ilə dəyişdirildi. Bunlar orta əsrlərin rəngləmə üsullarını istifadə edən şüşə sənətçisi [[Jak le Şevalye]]<nowiki/>nin əsərləri idi. Əsasən qırmızı və mavi olmaq üzrə on beş rəng tonundan istifadə edildi. Beləki, rəngləmə qərbdən şərqə mavidən qırmızıya doğru gedir.<ref>{{cite web|author=|title=Jacques Le Chevallier|url=http://www.notredamedeparis.fr/|date=|publisher=|accessdate=|archive-date=2011-02-24|archive-url=https://web.archive.org/web/20110224070943/http://www.notredamedeparis.fr/|url-status=live}}</ref>

1990-cı illərdə müasir proseslər, əsrlər boyu qaralan kilsənin divar daşlarının yenidən ilkin halına, saflığına və bəyazlığına qayıtmasına təsir edir. Daşları qaraldan iki ayrı çirklənmə təbəqəsi var idi:
* Daşın hava və günəş işıqları nəticəsində qəhvərəngi olan bir hissəsi
* [[Paris]]<nowiki/>in çirkli havası nəticəsində qaralan gipsdən ibarət hissə
Daşlar üçün təhlükə yaradan kir qatı aradan qaldırıldı. Heykəllərə zərər dəyməsin deyə, lazer, mikro-fırçalama və nəm kompressorlar vasitəsilə təmizləndi. Çox sayda korlanmış daşlar [[Paris]] yaxınlığında olan lutetiyen daş yatağındakı daşlarla əvəz olundu. Elektrik xəttinin çəkilməsi də daşlarda müəyyən qədər dəyişikliklər edilməsinə səbəb oldu.

Kilsənin 850 illik yubileyi münasibətilə, kilsənin XXI əsrə keçməsini bildirmək üçün böyük işlər görüldü. Əsas nefin işıqlandırılması restavrasiya edildi və axşam ziyarətləri və konsertlər üçün şərait yaradıldı. 2013-cü ildə ilk olaraq böyük orqanın idarə edilməsi tamamilə komputerləşdirildi. 2014-cü ildə ikinci addım kimi, 12000 boru təmizləndi. Yeni qapı kilidləri və xüsusi naqillər quraşdırılmış yanğından mühafizə sistemi quruldu. İçəridə və çöl tərəfdə qalan naqillər kilsənin dizaynını pozmasın deyə gizlədildi. Nəhayət, 23 mart 2013-cü ildə Notr-Dam qüllələri aralarında birinci dəfə çalınan zənglə birlikdə, doqquz zənglə dolduruldu. Beləliklə kilsəyə [[orta əsrlər]]<nowiki/>dəki görünüşünə oxşar görünüş verilir.

[[2012]]-ci ilin noyabrından [[2013]]-cü ilin dekabrına qədər keçmiş Notr-Dam küçəsində müəyyən dəyişiklik edildi və bura "Yubiley yolu" adlandırıldı. Bu küçə kilsənin işçilərinin və [[Xristianlıq|xristian dini]]<nowiki/>nin müqəddəs şəxlərinin adları ilə bəzədilmişdi.

Kirlənmə kilsəyə böyük zərər verirdi. Buna [[qarqoyl]]<nowiki/>ların düşməsi və [[pinakl]]<nowiki/>ların dağılması da aiddir. Buna görə də baş [[yepiskop]] kilsənin yenidən restavrasiya edilməsi üçün 20 il müddətində 100 milyon [[avro]]<nowiki/>luq məbləğin yığılması üçün 2017-ci ildə çıxış etdi. 10 milyon [[avro]] işçilər üçün, kilsənin yanında müqəddəs yer üçün 10 milyon [[avro]], [[Su arxı|su arx]]<nowiki/>larının dayaqlarını gücləndirmək üçün  20-30 milyon [[avro]] nəzərdə tutulmuşdu.<ref>{{cite news|author=Marc Fourny|title=Il faut sauver Notre-Dame de Paris !|url=|publisher=Le Point|date=01 iyun 2017|accessdate=|deadurl=|archiveurl= |df=}}</ref>

=== Əhəmiyyətli tarixi hadisələr ===
[[Fayl:Notre Dame de Paris en 1840.jpg|thumb|Paris Notr-Dam kilsəsi. 1840-cı il]]
Notr-Dam, [[Fransa]]<nowiki/>nın tarixində çox sayda dini və siyasi hadisənin qeyd edildiyi tarixi bir məkandır.
* [[1229]]-cu ildə, cümə axşamı günü, [[Tuluza]] qrafı [[VII Raymund]]<nowiki/>un burada [[amand onorabl]] mərasimi burada keçirilir. 
* [[IX Lüdovik]], [[Sant-Şapell kilsəsi]]<nowiki/>nin tikintisi başa çatana qədər [[Məsih]]<nowiki/>in [[tikanlı tac]]ını taxır. 
* [[IV Filip (Fransa)|IV Filip]] 1302-ci ildə [[Fransa]] krallığının [[Baş Ştatlar]]ını çağırır. 
* [[Yüzillik müharibə]]<nowiki/>nin sonlarına doğru, on yaşındakı [[VI Henrix]]<nowiki/>nin [[tacqoyma]] mərasimi.<ref>{{cite book|author=Jean-Baptiste Lebigue|title=L'ordo du sacre d'Henri VI à Notre-Dame de Paris|publisher=|date=|url=https://metapress.com/|isbn=|deadurl=live|8=|archivedate=2012-07-09|access-date=2018-02-02|archive-url=https://archive.today/20120709233606/http://lq.cathmed.metapress.com/content/tp560727r314u06n}}</ref><ref>{{cite book|author=Cédric Giraud, Turnhout|title=Notre-Dame de Paris 1163-2013|publisher=Brepols|date=2013|url=|isbn=|deadurl=||archivedate=df=}}</ref> Lakin bu tacqoyma mərasimi tanınmadı. Çünki artıq [[1429]]-cu ildə [[Reyms]]<nowiki/>də [[VII Karl]]ın [[Fransa]] kralı kimi tacqoyma mərasimi keçirilmişdi. 
* [[1447]]-ci ildə [[VII Karl]] [[Paris]]<nowiki/>in azad edilməsini "[[Te Deum]]" himni ilə qeyd edir. 
* [[1456]]-cı ildə [[Janna d'Ark]]ın xatirəsinin bərpa edilməsi. 
* [[1558]]-ci il 24 apreldə [[Şotlandiya]] [[kraliça]]<nowiki/>sı [[Mariya Stüart]] ilə II Fransuanın [[nikah]] mərasimi. 
* [[1559]]-cu il 22 iyunda [[Yelizaveta Valua]]<nowiki/>nın [[İspaniya]] kralı [[II Filipp (İspaniya kralı)|II Filip]]<nowiki/>lə [[nikah]] mərasimi. 
* [[1572]]-ci il 18 avqustda [[Marqarita de Valua]] ilə [[Fransa]] kralı [[IV Henrix]]<nowiki/>in [[nikah]] mərasimi. [[Nikah]] mərasimindən 6 gün öncə [[Varfolomey gecəsi]] hadisəsi baş tutmuşdu.  
* [[1594]]-cü il 22 mart [[IV Henrix]] [[Paris]]<nowiki/>də baş verən [[üsyan]] dalğasının beş ildən sonra yatırılması ilə əlaqədər öz minnətdarlığını bildirdi.  
* [[1660]]-cı ildə [[XIV Lüdovik]] [[nikah]] mərasimi vasitəsilə [[Te Deum]] ilə təbrik edildi. Notr-Damın döşəməçisi adlandırılan, gələcək marşal, [[Lüksemburq]] qrafı bura xeyli sayda düşmən bayraqları gətirir.  
* [[1668]]-ci ildə Turenn [[Protestantlıq|protestant]] inancından ayrılır.  
* [[1687]]-ci ildə [[Bossue]] [[Böyük II Lüdovik Burbon Konde]]<nowiki/>nin ölümü ilə əlaqədar olaraq tərifnamə yazır.   
* [[1793]]-cü il noyabrın 10-da Notr-Dam kilsəsi [[Səbəb və Ali Varlıq dini etiqadı]]<nowiki/>nı təbliğ etmək üçün [[Paris kommunası|Paris Kommunası]] tərəfindən [[Səbəb Məbədi]]<nowiki/>nə çevrilir.<ref>{{cite web|author=|title=Notre Dame de Paris temple de la Raison|url=http://www.linternaute.com/histoire/jour/evenement/10/11/1/a/54290/notre_dame_de_paris_temple_de_la_raison.shtml|date=|publisher=Linternaute|accessdate=|archive-date=2017-12-01|archive-url=https://web.archive.org/web/20171201040402/http://www.linternaute.com/histoire/jour/evenement/10/11/1/a/54290/notre_dame_de_paris_temple_de_la_raison.shtml|url-status=dead}}</ref>   
* [[1804]]-cü il dekabrın 2-də [[papa]] [[VII Piy]]<nowiki/>in iştirakı ilə [[Napoleon Bonapart]] özünü [[Fransa]]<nowiki/>nın [[imperator]]<nowiki/>u elan edir.    
* [[1811]]-ci ilin iyununda [[II Napoleon]] [[vəftiz]] edilir.    
* [[1835]]-ci il martın 8-də yepiskop [[De Kelen]]<nowiki/>in xahişi əsasında, Notr-Damın [[pasxa]]<nowiki/>dan əvvəlki dönəm [[konfrans]]<nowiki/>ları içərisində [[Anri Lakorder]]ə [[konfrans]] keçirməyə icazə verilir. Onun [[konfrans]]ı əsasən gənclərin [[Xristianlıq|xristianlığ]]<nowiki/>a dəvəti ilə əlaqədar idi. [[1836]]-cı ildə belə konfranslar dayandırılır. Lakin [[1841]]-ci ildən fəaliyyətini bərpa edən [[konfrans]]<nowiki/>lar günümüzə qədər fəaliyyət göstərir.      
* [[1853]]-cü il yanvarın 30-da [[III Napoleon]]<nowiki/>un [[nikah]] mərasimi baş tutdu.      
* [[1856]]-cı ildə [[IV Napoleon]] [[vəftiz]] edildi.      
* [[1896]]-cı il iyulun 19-da [[Tunis]]<nowiki/>də üsyançılar tərəfində öldürülən [[Markiz de More]]<nowiki/>nin [[dəfn]] mərasimi keçirildi.      
* [[1944]]-cü ilin aprelində [[Paris]] [[arxiyepiskop]]<nowiki/>u [[kardinal]] [[Kardinal Suard|Suard]] [[marşal]] [[Peten]]<nowiki/>i təntənəli şəkildə qəbul etdi. Həmin [[arxiyepiskop]] 1944-cü ilin iyununda [[Filipp Anriot]]<nowiki/>un cənazə mərasimini qəbul edir.        
* [[1944]]-cü il avqustun 26-da [[Paris]]<nowiki/>in azad olunduğu gün, general [[Şarl de Qoll]] və general Leklerkin hüzurunda [[Maqnifikat]] nümayiş edilir.         
* [[1945]]-ci il mayın 9-da [[kardinal]] Suard general [[Şarl de Qoll]] ilə birlikdə [[Amerika Birləşmiş Ştatları|ABŞ]], [[Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı|SSRİ]] və [[Böyük Britaniya]] dövlət xadimləri və səfirlərini kilsədə qarşılayır. [[Arxiyepiskop]] onları [[Te Deum]] ilə salamlayır və qələbə münasibətilə böyük orqanda [[Marselyeza]] ifa edilir.<ref>Le Figaro no. 228 du jeudi 10 mai 1945.</ref>         
*[[Fayl:Paris, Notre-Dame vue du quai de la Tournelle.jpg|thumb|''"Paris Notr-Dam kilsəsi"''. Rəssam Yan Bartold Yonqkind. Paris, 1852-ci il]]Milli dəfn mərasimləri: [[Moris Barres]] ([[1923]]), marşal [[Ferdinand Foş]] ([[1929]]), marşal [[Jozef Joffr]] ([[1931]]), [[Raymon Puankare]] ([[1934]]), marşal [[Filipp Leklerk]] ([[1947]]), marşal [[Latr de Tassini]] ([[1952]] yanvar), [[Pol Klodel]] ([[1955]] fevral), marşal [[Alfons Juen]] (1967).         
* Milli Anım günləri: [[Şarl de Qoll]], [[Jorj Pompidu]] ([[1974]] aprel), [[Fransua Mitteran]] ([[1996]] yanvar)         
* [[1980]]-ci il və [[1997]]-ci ilin avqustu: [[papa]] [[II Jan-Paul]]<nowiki/>un ziyarətləri.         
* [[2007]]-ci il yanvar 26-da [[abbat Pyer]]<nowiki/>in dəfn mərasimi.         
* [[2008]]-ci ilin sentyabrın [[papa]] [[XVI Benedikt]]<nowiki/>in ziyarəti.         
* [[2008]]-ci il 22 oktyabrda [[rahibə Emmanuella]]<nowiki/>nın dəfn mərasimində [[Rekviyem]] səsləndirildi.          
* [[2009]]-cu il iyunun 3-də [[Air France]] [[Rio-de-Janeyro|Rio]]-[[Paris]] 447 qəzasının qurbanlarının xatirəsinə kilsədə ekumenik tədbir hazırlanır.          
* [[2012]]-ci il dekabrından [[2013]]-cü il 24 noyabra qədər kilsənin 850 illik yubiley tədbirləri keçirildi.          
* [[2013]]-cü il mayın 21-də yazıçı [[Dominik Venner]] qurbangah qarşısında özünü vuraraq intihar etdi.<ref>{{cite web|author=|title=Paris: un homme se suicide à Notre-Dame|url=http://www.lefigaro.fr/flash-actu/2013/05/21/97001-20130521FILWWW00441-paris-un-homme-se-suicide-a-notre-dame.php|date=21 may 2013|publisher=|accessdate=|archive-date=11 April 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20210411225409/https://www.lefigaro.fr/flash-actu/2013/05/21/97001-20130521FILWWW00441-paris-un-homme-se-suicide-a-notre-dame.php|url-status=live}}</ref> Həmçinin [[1931]]-ci il fevralın 11-də də [[Paris]]<nowiki/>də sürgün həyatı yaşayan meksikalı intellektual gənc kilsənin mərkəzində özünü vurub intihar etmişdi.           
* [[2015]]-ci il noyabrın 15-də [[Parisdə terror hadisələri (noyabr, 2015)|Paris terror hadisələri]]<nowiki/>nin qurbanlarının xatirələrini əbədiləşdirmək üçün kilsədə 15 dəqiqəlik zəng çalınmışdır.<ref>{{cite news|author=Marie Théobald|title=Notre-Dame de Paris déborde de fidèles venus rendre hommage aux victimes des attentats|url=http://www.lefigaro.fr/actualite-france/2015/11/15/01016-20151115ARTFIG00207-notre-dame-de-paris-deborde-de-fideles-venues-rendre-hommage-aux-victimes-des-attentats.php|publisher=Le Figaro|date=|accessdate=|deadurl=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220505224043/https://www.lefigaro.fr/actualite-france/2015/11/15/01016-20151115ARTFIG00207-notre-dame-de-paris-deborde-de-fideles-venues-rendre-hommage-aux-victimes-des-attentats.php|df=|archive-date=2022-05-05}}</ref>           
*[[2019]]-cu il aprelin 15-də [[Paris Notr-Dam kilsəsində yanğın (2019)|kilsədə güclü yanğın]] baş<nowiki/> vermişdir.<ref name="Le Monde">{{Cite news|url=https://www.lemonde.fr/societe/article/2019/04/15/incendie-en-cours-dans-la-cathedrale-notre-dame-de-paris_5450533_3224.html|title=Important incendie en cours dans la cathédrale Notre-Dame de Paris|last=|first=|date=15 April 2019|work=[[Le Monde]]|access-date=15 April 2019|language=fr|archive-date=26 May 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190526065729/https://www.lemonde.fr/societe/article/2019/04/15/incendie-en-cours-dans-la-cathedrale-notre-dame-de-paris_5450533_3224.html|url-status=live}}</ref><ref name="cnbc.com">{{Cite web|url=https://www.cnbc.com/2019/04/15/paris-notre-dame-cathedral-on-fire-reuters.html|title=Paris' Notre Dame Cathedral on fire|last=|first=|date=15 April 2019|website=[[CNBC]]|archive-url=https://web.archive.org/web/20190415172554/https://www.cnbc.com/2019/04/15/paris-notre-dame-cathedral-on-fire-reuters.html|archive-date=15 April 2019|dead-url=live|access-date=15 April 2019}}</ref>
=== 2019-cu il yanğını ===
{{main|Paris Notr-Dam kilsəsində yanğın (2019)}}
Notr-Dam kilsəsində yanğın [[15 aprel]] [[2019]]-cu il tarixində Orta Avropa vaxtı ilə saat 18:50-də başlamış və təxminən doqquz saatdan artıq davam etmişdir.<ref name="Le Monde"/><ref name="cnbc.com"/> Alovlar, iki zəng qülləsini və çökən mərkəzi, o cümlədən kilsənin yuxarı hissəsindən başlayıb.<ref>{{Cite web|url=https://www.euronews.com/2019/04/15/fire-underway-at-notre-dame-cathedral-in-paris-firefighters-say|title='Significant fire' underway at Notre Dame Cathedral in Paris|last=|first=|date=15 April 2019|website=[[Euronews]]|archive-url=https://web.archive.org/web/20190415221945/https://www.euronews.com/2019/04/15/fire-underway-at-notre-dame-cathedral-in-paris-firefighters-say|archive-date=15 April 2019|dead-url=live|access-date=15 April 2019}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://twitter.com/ianbremmer/status/1117854021480529920|title=Twitter|website=twitter.com|access-date=2019-04-15|archive-date=2022-03-28|archive-url=https://web.archive.org/web/20220328070855/https://twitter.com/ianbremmer/status/1117854021480529920|url-status=live}}</ref> Parisli bələdiyyə başçısı Anne Hidalqo bunu "dəhşətli" bir yanğın olduğunu bildirib.<ref>{{cite news |last1=Jarvis |first1=Jacob |title=Notre Dame fire: Huge fire breaks out at world famous cathedral and sends smoke billowing across Paris |url=https://www.standard.co.uk/news/world/notre-dame-fire-huge-fire-breaks-out-at-historic-cathedral-in-paris-a4118576.html |accessdate=15 April 2019 |work=Evening Standard |date=15 April 2019 |archive-date=16 April 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190416133920/https://www.standard.co.uk/news/world/notre-dame-fire-huge-fire-breaks-out-at-historic-cathedral-in-paris-a4118576.html |url-status=live }}</ref>

== Qeydlər ==
:{{Note|1}} Qazıntılar, bu tikilinin memarlıq tarixini tam olaraq müəyyən etməyə imkan vermir. Kilsənin təməlində olan qayaya çatmaq üçün Sullinin kilsənin təməlini dağıtdığı düşünülür. 
:{{Note|2}} Sullinin ailəsindən olan insanlardan birinin [[1164]]-cü ildə ''"Ricardus cementarius"'' (Usta Riçard) digərinin isə 1170-ci ildə ''"Simon carpeutaris"'' (Usta Simon) adlandırılır. Bu şəxslərin həmin dövrdə çox məşhur olması barədə fikirlər var. Mənbə: Benjamin Guérard, "Cartulaire de l'église Notre-Dame de Paris", 1850, 5-ci cild, s. 47, 49 və 72.
:{{Note|3}} 1815-ci ildən 1914-cü ilə qədər frankın dəyəri (90 %-lik 0.3225 qram qızıla bərabər olan german frankı) sabit qaldı və 10 avro dəyərində (2008) olduğu təxmin edilir. Buna görə də Milli Məclis kilsənin bərpası üçün 25 milyon avro məbləğində büdcə yaratdılar ki, bu da kilsənin bərpası üçün kifayət deyildi. 
:{{Note|4}} Restavrasiyaçılar tərəfindən yüzə qədər böyük heykəllər yaradılmışdı. Təkcə Joffri-Deşom otuz heykəl düzəltmişdi: on səkkiz daş heykəl və on iki bürünc heykəl. Komandanın digər üzvləri Şeniyon, Fromanje, Mişel-Paskal, Tusse, Elmerik, Prinse və Vatriney idi. Sadəcə Adolf-Viktor Joffri-Deşom ölümündən sonra ad qazandı.

== İstinadlar ==
{{İstinad siyahısı|2}}

=== Əlavə ===
* ''Notre-Dame de Paris'', Alain Erlande-Brandenburg, Éditions de la Martinière, Paris, 1997 {{ISBN|2-7324-2392-0}}
<references group="a"/>
{{Fransa kafedralları}}

[[Kateqoriya:Fransada yerləşən Roma-katolik kafedralları]]