Qan-çi sistemi
Qan-Çi sistemi (Ənənəvi Çin heroqrifləri: 氣; Sadələşdirilmiş çincə: 气; Pinyin: Qi, Yapon dilində oxunuşu: Ki) — ənənəvi Çin təbabətinin (ƏÇT) əsas konsepsiyalarından biridir və bədənin sağlamlıq və xəstəliklərini başa düşmək üçün vacibdir. "Qan" (血, Xuè) bədənin fiziki cəhətdən mövcud olan maddi əsasını təşkil edir və orqanizmin fəaliyyətini dəstəkləyir. "Çi" (气, Qì) isə bədənin enerji axını və həyati gücünü ifadə edir. Qan-Çi sistemi, qədim Çin təbabətinin bədən və zehin arasındakı əlaqəni izah etmək üçün əsas aldığı əsas nəzəriyyələrdən biridir.[1]
Tarixi
[redaktə | mənbəni redaktə et]Qan-Çi sisteminin tarixi qədim Çinə gedib çıxır və bu konsepsiyanın əsasları Çjou sülaləsi dövründə (e.ə. 1046–256) qoyulmuşdur. Ənənəvi Çin təbabətinin inkişafı, xüsusilə Han sülaləsi dövründə (e.ə. 206 – b.e. 220) zirvəyə çatmış və bu dövrdə yazılmış Huangdi Neijing (Sarı İmperatorun Daxili Klassikası) əsərində Qan-Çi sistemi ətraflı şəkildə izah edilmişdir. Bu mətn, Çin təbabətinin ən qədim və ən əhəmiyyətli əsərlərindən biri hesab edilir və Qan-Çi sisteminin necə işlədiyini təsvir edir.[1]
Huangdi Neijing əsəri iki hissədən ibarətdir: Su Wen ("Sadə Suallar") və Ling Shu ("Ruhun Göbələsi"). Bu mətnlərdə bədənin funksiyaları, xəstəliklərin yaranma səbəbləri və onların müalicəsi haqqında geniş məlumat verilmişdir. Qan-Çi balansı və bu iki elementin bir-birini necə dəstəklədiyi və ya mane olduğu haqqında geniş izahlar burada tapılır.[2]
Qan (Xuè)
[redaktə | mənbəni redaktə et]Qan (Xuè) bədənin maddi əsasını təşkil edir və orqanizmin müxtəlif orqanlarına qidalanma və enerji verir. Ənənəvi Çin təbabətinə görə, qan ürək, qaraciyər və dalaq kimi orqanlarda yaranır və qan damarları vasitəsilə bədənə yayılır. Bədənə daxil olan qidalar və hava, qan yaratmaq üçün işlənir və bu qan bədən boyunca yayılaraq həyati funksiyaları dəstəkləyir.
Qədim mətnlərdə qan, həm də insanın zehni və emosional vəziyyətinə təsir edən bir faktor kimi təsvir edilir. Məsələn, qan çatışmazlığı və ya keyfiyyətinin aşağı olması yorğunluq, zəiflik və narahatlığa səbəb ola bilər. Huangdi Neijing əsərində deyilir ki, qan bədən boyunca düzgün hərəkət etmədikdə, bu, müxtəlif xəstəliklərə yol açır.
Çi (Qì)
[redaktə | mənbəni redaktə et]Çi (Qì) ənənəvi Çin təbabətində bədənin həyat enerjisi və canlılığını ifadə edir. Çi, nəfəs alma, qida qəbulu və digər xarici mənbələrdən əldə edilir və bədən boyunca meridianlar adlanan enerji kanalları vasitəsilə hərəkət edir. Çinin bədəndəki düzgün axını sağlamlığın təməli sayılır, onun tıxanması və ya qeyri-bərabərliyi isə xəstəliklərə səbəb ola bilər.
Çinin bədəndəki hərəkəti, həmçinin fərdin zehni və emosional vəziyyətini təsir edir. Ənənəvi Çin təbabətinə görə, düzgün və güclü bir Çi, bədənin immunitetini və ümumi sağlamlığını gücləndirir. Çi çatışmazlığı isə halsızlıq, tükənmə və xəstəliklərə qarşı həssaslıqla nəticələnir.[3]
Qan-Çi balansı
[redaktə | mənbəni redaktə et]Qan və Çi arasındakı balans ənənəvi Çin təbabətində sağlamlığın mühafizəsi üçün vacibdir.[2] Qədim mənbələrə görə, Qan Çini bəsləyir, Çi isə Qanı hərəkətə gətirir. Bu iki element bir-birini dəstəkləyir və bədənin düzgün işləməsi üçün mütləq balansda olmalıdır.
Huangdi Neijing əsərində bu əlaqə belə izah edilir: Çi bədənə qida və enerji verir, qan isə bu enerjinin yayılmasını təmin edir. Əgər bu balans pozularsa, məsələn, Çi zəiflədikdə, Qan hərəkət etməz və bədən zəifləyər. Eyni şəkildə, Qan çatışmazlığı Çinin zəifləməsinə səbəb ola bilər və bu da müxtəlif xəstəliklərə yol açar.
Müalicə və profilaktika
[redaktə | mənbəni redaktə et]Qan-Çi sistemində yaranan pozuntuların müalicəsi üçün ənənəvi Çin təbabəti müxtəlif üsullar təklif edir. Bunlar arasında akupunktur, bitki mənşəli dərmanlar, masaj terapiyası (tuina), qigong kimi nəfəs alma və enerji təlimləri, eləcə də xüsusi pəhrizlər yer alır. Bu üsulların hamısı bədəndə Qan-Çi balansını bərpa etmək və sağlamlığı mühafizə etmək məqsədini güdür.[4]
Akupunktur, xüsusilə Qan-Çi axınını tənzimləmək üçün istifadə olunur. Nöqtələrin stimullaşdırılması ilə bədənin enerji kanalları açılır və Çinin sərbəst hərəkəti təmin edilir. Bitki mənşəli dərmanlar isə Qanı bəsləmək və Çini gücləndirmək üçün istifadə olunur.
Nəticə
[redaktə | mənbəni redaktə et]Qan-Çi sistemi, ənənəvi Çin təbabətinin əsas nəzəriyyələrindən biridir və insan sağlamlığı üçün həyati əhəmiyyət daşıyır. Bu sistemin tarixi min illər əvvəl Çin filosofları və həkimləri tərəfindən qoyulmuş və zamanla inkişaf etmişdir. Qan və Çi arasındakı balans bədənin sağlamlıq vəziyyətini müəyyən edir və bu balansın pozulması müxtəlif xəstəliklərə səbəb ola bilər. Ənənəvi Çin təbabəti, bu balansı bərpa etmək üçün müxtəlif müalicə metodları təklif edir və bu, insanın ümumi sağlamlığını qorumağa kömək edir.[5]
İstinadlar
[redaktə | mənbəni redaktə et]- ↑ 1 2 Huangdi Neijing (Sarı İmperatorun Daxili Klassikası) Arxivləşdirilib 2023-05-05 at the Wayback Machine Bu qədim Çin tibbi mətnində Qan və Çi konsepsiyaları ətraflı izah olunur. Xüsusilə, "Su Wen" və "Ling Shu" bölmələri bu mövzunu əhatə edir. Mətndə Qan-Çi balansının bədənin sağlamlığına necə təsir etdiyi haqqında geniş məlumat verilir. Əsər Çjou sülaləsi dövründən (e.ə. 1046–256) bu günə qədər ənənəvi Çin təbabətinin əsas mənbələrindən biri hesab olunur.
- ↑ 1 2 Unschuld, P. U. (1985). "Medicine in China: A History of Ideas." Kitabda ənənəvi Çin tibbinin tarixi inkişafı və Qan-Çi sistemi haqqında ətraflı məlumat verilmişdir. Bu əsər, Qan və Çi anlayışlarının necə formalaşdığı və onların Çin tibbində necə istifadə edildiyi haqqında geniş təhlil təqdim edir.
- ↑ Kaptchuk, T. J. (2000). "The Web That Has No Weaver: Understanding Chinese Medicine." Bu kitab Qan və Çi anlayışlarını müasir oxucular üçün aydın şəkildə izah edir və Qan-Çi sisteminin necə işlədiyini anlamağa kömək edir. Müəllif ənənəvi Çin təbabəti ilə bağlı əsas anlayışları və onların tarixi köklərini ətraflı şəkildə təqdim edir.
- ↑ Maciocia, G. (2005). "The Foundations of Chinese Medicine: A Comprehensive Text for Acupuncturists and Herbalists." Kitabda Qan və Çi anlayışları, onların bədən funksiyalarına təsiri və ənənəvi Çin təbabətində müalicə üsulları geniş şəkildə izah edilir. Əsər, Qan-Çi sisteminin tarixi və nəzəri əsaslarını dərindən öyrənmək istəyənlər üçün faydalıdır.
- ↑ Sivin, N. (1987). "Traditional Medicine in Contemporary China: A Partial Translation of Revised Outline of Chinese Medicine. Arxivləşdirilib 2024-08-30 at the Wayback Machine" Bu kitab, müasir Çin tibbində Qan və Çi anlayışlarının necə istifadə edildiyini və ənənəvi konsepsiyaların müasir tətbiqlərdə necə inteqrasiya edildiyini izah edir. Qan-Çi sisteminin müalicəvi yanaşmaları haqqında məlumat verir.
Əlavə ədəbiyyat
[redaktə | mənbəni redaktə et]- Wright, Thomas; Eisenberg, David. Encounters with Qi: Exploring Chinese medicine. New York: Norton hi. 1995. ISBN 978-0-393-31213-3. OCLC 32998368.
- Powers, John. Introduction to Tibetan Buddhism. Ithaca, NY: Snow Lion Publications. 1995. səh. 591. ISBN 978-1-55939-282-2.
Xarici keçidlər
[redaktə | mənbəni redaktə et]
