Rəqəmsal kriminalistika
Rəqəmsal kriminalistika — tez-tez mobil cihazlar və kompüter cinayətləri haqqında rəqəmsal cihazlarda tapılan materialın bərpasını, təhqiqatını, araşdırılmasını və təhlilini əhatə edən kriminalistika sahəsi.[1][2] "Rəqəmsal kriminalistika" termini əvvəlcə kompüter kriminalistikası üçün sinonim kimi istifadə edilmişdir, lakin rəqəmsal məlumatları saxlaya bilən bütün cihazların tədqiqini əhatə etmək üçün genişlənmişdir.[1] Kökləri 1970-ci illərin sonu və 1980-ci illərin əvvəllərindəki şəxsi kompüter inqilabında olan intizam 1990-cı illərdə təsadüfi olaraq inkişaf etdi və milli siyasətlər yalnız XXI əsrin əvvəllərində ortaya çıxdı.
Rəqəmsal kriminalistikanın müxtəlif tətbiqləri var. Ən çox yayılmış olan, cinayət və ya mülki məhkəmələr qarşısında bir fərziyyəni dəstəkləmək və ya təkzib etməkdir. Cinayət işləri qanunvericiliklə müəyyən edilmiş və polis tərəfindən icra edilən və dövlət tərəfindən mühakimə olunan, məsələn, adam öldürmə, oğurluq və şəxsə qarşı hücum kimi qanunların pozulması iddiasını əhatə edir. Mülki işlər, digər tərəfdən, fiziki şəxslərin hüquqlarının və əmlakının qorunması ilə məşğul olur (çox vaxt ailə mübahisələri ilə bağlıdır), lakin elektron kəşf kimi adlandırılan rəqəmsal kriminalistika formasının cəlb oluna biləcəyi kommersiya qurumları arasında müqavilə mübahisələrinə də aid edilə bilər.
Kriminalistika həmçinin özəl sektorda, məsələn, daxili korporativ araşdırmalar və ya müdaxilə araşdırmaları (icazəsiz şəbəkə müdaxiləsinin təbiəti və miqyası ilə bağlı xüsusi araşdırma) kimi fəaliyyət göstərə bilər.
İstintaqın texniki aspekti cəlb olunan rəqəmsal cihazların növü ilə bağlı bir neçə alt sahəyə bölünür: kompüter kriminalistikası, şəbəkə kriminalistikası, kriminalistika məlumatlarının təhlili və mobil cihazların kriminalistikası.[3] Tipik kriminalistika prosesi toplanmış sübutların hesabatının hazırlanmasından sonra rəqəmsal medianın ələ keçirilməsini, kriminalistik görüntülənməsini (alınmasını) və təhlilini əhatə edir.
Cinayətin birbaşa sübutlarını müəyyən etməklə yanaşı, rəqəmsal kriminalistika sübutları konkret şübhəli şəxslərə aid etmək, alibi və ya ifadələri təsdiqləmək, niyyəti müəyyən etmək, mənbələri müəyyən etmək (məsələn, müəllif hüquqları ilə bağlı işlərdə) və ya sənədlərin həqiqiliyini yoxlamaq üçün istifadə edilə bilər.[4] Təhqiqatlar, çox vaxt mürəkkəb zaman xətləri və ya fərziyyələri əhatə edən kriminalistika analizinin digər sahələrindən (burada adi məqsəd bir sıra daha sadə suallara cavab verməkdən ibarətdir) əhatə dairəsinə görə daha genişdir.[5]
Tarixi[redaktə | mənbəni redaktə et]
1970-ci illərdən əvvəl kompüterlərlə bağlı cinayətlər mövcud qanunlardan istifadə etməklə həll edilirdi. İlk kompüter cinayətləri 1978-ci ildə kompüter sistemindəki məlumatların icazəsiz dəyişdirilməsi və ya silinməsinə qarşı qanunvericiliyi özündə əks etdirən Florida Kompüter Cinayətləri Qanununda tanındı.[6][7] Sonrakı bir neçə il ərzində kompüter cinayətlərinin sayı artdı və müəllif hüququ, məxfilik/təqib (məsələn, kiberzorakılıq, kibertəqib və onlayn yırtıcılar) və uşaq pornoqrafiyası məsələləri ilə məşğul olmaq üçün qanunlar qəbul edildi.[8][9] Yalnız 1980-ci illərə qədər federal qanunlar kompüter cinayətlərini özündə birləşdirməyə başladı. Kanada 1983-cü ildə qanun qəbul edən ilk ölkə oldu.[7] Bunun ardınca 1986-cı ildə ABŞ Federal Kompüter Fırıldaqçılığı və Sui-istifadə Aktı, 1989-cu ildə Avstraliyanın Cinayətlər Qanununa düzəlişlər və 1990-cı ildə Britaniya Kompüterdən Sui-istifadə Aktı qəbul edildi.[7][9]
İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]
- ↑ 1 2 M Reith; C Carr; G Gunsch. "An examination of digital forensic models". International Journal of Digital Evidence. 2002. CiteSeerX 10.1.1.13.9683.
- ↑ Carrier, B. "Defining digital forensic examination and analysis tools". International Journal of Digital Evidence. 1. 2001: 2003. CiteSeerX 10.1.1.14.8953.
- ↑ "The Different Branches of Digital Forensics". BlueVoyant. 2022-03-08. 2023-10-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-01-10.
- ↑ Various. Eoghan Casey (redaktor). Handbook of Digital Forensics and Investigation. Academic Press. 2009. səh. 567. ISBN 978-0-12-374267-4.
- ↑ Carrier, Brian D. "Basic Digital Forensic Investigation Concepts". 7 June 2006. 26 February 2010 tarixində arxivləşdirilib.
- ↑ "The Florida Computer Crimes Act, Probably the First U. S. Legislation against Computer Crimes, Becomes Law". History of Information. 1978. 2010-06-12 tarixində arxivləşdirilib.
- ↑ 1 2 3 Casey, Eoghan. Digital Evidence and Computer Crime, Second Edition. Elsevier. 2004. ISBN 978-0-12-163104-8. 2023-07-23 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-01-10.
- ↑ Aaron Phillip; David Cowen; Chris Davis. Hacking Exposed: Computer Forensics. McGraw Hill Professional. 2009. səh. 544. ISBN 978-0-07-162677-4. İstifadə tarixi: 27 August 2010.
- ↑ 1 2 M, M. E. "A Brief History of Computer Crime: A" (PDF). Norwich University. 21 August 2010 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 30 August 2010.
Əlavə ədəbiyyat[redaktə | mənbəni redaktə et]
- Årnes, André. Digital Forensics. Wiley et al. 2018. ISBN 978-1-119-26238-1.
- Carrier, Brian D. "Risks of live digital forensic analysis". Communications of the ACM. 49 (2). February 2006: 56–61. doi:10.1145/1113034.1113069. ISSN 0001-0782.
- Crowley, Paul. CD and DVD Forensics. Rockland, MA: Syngress. ISBN 978-1597491280.
- Kanellis, Panagiotis. Digital crime and forensic science in cyberspace. IGI Publishing. 1 January 2006. səh. 357. ISBN 978-1-59140-873-4.
- Jones, Andrew. Building a Digital Forensic Laboratory. Butterworth-Heinemann. 2008. səh. 312. ISBN 978-1-85617-510-4.
- Marshell, Angus M. Digital forensics: digital evidence in criminal investigation. Wiley-Blackwell. 2008. səh. 148. ISBN 978-0-470-51775-8.
- Sammons, John. The basics of digital forensics: the primer for getting started in digital forensics. Syngress. 2012. ISBN 978-1597496612.
Əlaqəli jurnallar[redaktə | mənbəni redaktə et]
- Journal of Digital Forensics, Security and Law
- International Journal of Digital Crime and Forensics
- Journal of Digital Investigation
- International Journal of Digital Evidence
- International Journal of Forensic Computer Science
- Journal of Digital Forensic Practice
- Small Scale Digital Device Forensic Journal
