Ruhun arzuları

Ruhun arzuları
fr. Les Passions de l'âme
Müəllif	Rene Dekart
Janr	esse
Orijinalın dili	Fransız dili
Orijinalın nəşr ili	1649
Nəşriyyat	Alfa
ISBN	9786051069678

Ruhun arzuları (fr. Les Passions de l’Ame”) — 1969-cu ildə Dekartın qələmə aldığı esse. Düşüncə tarixində Dekartın son əsəri olaraq da xüsusi yeri olan Ruhun arzuları, filosofun Utrext Universitetində tibb professoru olan Henricus Regius ve Şahzadə Elizabetlə məktublaşmaları sırasında onların ruh barədə soruşduqları suallarla şəkil almış; Elizabetin, ruhun, yəni cisimsiz olan bir şeyin nə cür bir hərəkət qabiliyyətinə sahib olduğu və bədən tərəfindən necə hərəkət etdirilə bildiyinə əlaqəli maraqlı sorğu-suallarıyla get-gedə genişləyərək üç kitablıq əhatəli bir əsərə dönüşmüşdür.

Yazılma tarixi

Ruhun arzularının yazılma tarixi, Elizabetin filosofdan duyğuların tam tərifini istəməsi səbəbindən 1646-cı ildə başlayır. Dekart ilkin mövzuyla əlaqəli kiçik bir cəhdi qələmə alır və oxuması üçün Şahzadəyə göndərir. Şahzadə Elizabet bu cəhdi oxuyur və içərisindəki məlumatların olduqca qarmaqarışıq yazıldığını görür. Buna görə də Dekarta yenidən bir məktub yollayır və mövzuyla bağlı daha detallı və dəqiq məlumatlar yazmasını xahiş edir. Dekart bir neçə rəyləri diqqətə alaraq daha detallı və daha müntəzəm şəkildə 1649-cu ildə yenidən yazır. Ona görə bu çalışma üç kitabdan formalaşacaq, ilk kitab duyğuları ümumi olaraq ələ alacaq və xüsusilə ruh-bədən əlaqəsi üzərində duracaqdır. Digər kitablar isə altı əsas duyğu və bu əsas duyğulardan törəmə digər duyğulardan bəhs ediləcəkdir. Dediyi kimi də olur 1649-cu ildə noyabr ayında, önsözüylə birlikdə 3 kitabdan və ümumilikdə 212 maddədən ibarət olan son şəklini tapır.

Məzmunu

Əsərin ilk kitabında (1-50) duyğularla əlaqəli ümumi məlumatlar verilir və insanın daxili dünyasında meydana gələn hadisələrin səbəbkarının ruh mu, yoxsa bədən mi olduğunu tədqiq edilir. İkinci kitabında (51-148) duyğuların sistemli şəkildə bir təsnifatı verilir və altı əsas duyğu (heyrət, sevgi, nifrət, arzu, sevinc və kədər) açıqlanır. Üçüncü kitabda (148-212) bu altı əsas duyğudan törəmə digər duyğulara yer verilir.

İnsanın daxili dünyasının maddə-maddə təhlili olan bu əsərdə Dekart, duyğular və duyğuların doğru ya da yanlış yönləndirilmələri məsələsində doğru faktlara çatmağa çalışır. Amma fəlsəfəsində hər zaman ağılı təcrübəylə də qidalandırma məcburiyyəti hiss edir və əsərin həm 44. maddəsində həm də 90. maddəsində duyğuların doğru faktını əldə etməkdə əsil rolu vərdiş prinsipini verir. Dekarta görə duyğuların təbiəti təsir olunan-passivdir. Başqa ifadə ilə bir duyğu təcrübəsi mütləq subyektə xaricdən bir obyektin təsir etməsi nəticəsində olur. Bu səbəbdən Dekart duyğuların təbiətini nəzərdən keçirməyə başlamazdan əvvəl, Latınca passio kəliməsindən törəmə patior feilinin “məruz qalmaq, bir effektin təsiri altında qalmaq” mənasına xüsusilə diqqət çəkir. Buna görə Dekart ruhun passivliyi (təsir altında qalma halları ya da vəziyyətləri: passiones) deyərkən, passio sözünün bu ilk mənasında hərəkət edər və ruhun passiv hallarını, yəni müəyyən obyekt, hadisə bə ya fərdlərin insanın daxili dünyasında oyandırdığı müşahidələri, ruh hallarını ya da ümumi mənada bütün duyğuları nəzərdə tutar. Dekart ruhun passiv vəziyyətlərini nəzərdən keçirərkən təsiredici olduğu vəziyyətlərini də müqayisələrini edir. Ona görə ruhun təsiredici halları insanın iradəsi ilə verdiyi qərarlardır, çünki bunlar doğrudan doğruya ruhdan qaynaqlanır və sadəcə ruha aiddir. İnsan bunun belə olduğunu yalnız təcrübə ilə öyrənir. Bunun xaricində insanda var olan müxtəlif qavrayışların ya da bilik növlərinin hamısı, Dekarta görə ümumi mənada ruhun passiv hallarıdır. Çünki bunların hamısı ruha xaricdəki obyektlərdən gəlir (maddə 17). Amma Dekart qavrayışlar (bilik növləri) mənasındakı passivlikləri də özündə iki hissəyə ayırır (maddə 20): 1. Ruhun passiv ya da alıcı təbiətinə rəğmən, diqqətimizi obyektə yönəltdiyimiz zamanda doğrudan ruhdan qaynaqlananlar. 2. İradənin müdaxiləsi olmadan ruhun məruz qaldığı şeylər, yəni ruha olanlar. Səbəbkarı bədən olan bu növ psixi hallar da üçə ayrılır: 1. Xaricimizdəki obyektlərdən qaynaqlanan hiss qavrayışları (bir məşəlin alovunu gördüyümüzdə ya da bir zil səsi eşitdiyimizdə olduğu kimi), (maddə 23). 2. Öz bədənimizə aid olan daxili hiss müşahidələri (aclıq, susuzluq, ağrı kimi), (maddə 24). 3. Ruhun özünə aid etdiyimiz qavrayışlar (qəzəb ya da sevinc hissi kimi), (maddə 25).

Nəhayət bu növ passivliklərə Dekart “dar mənada passivliklər” deyir və bunları kitabının əsas mövzusuna çevirir. Bu dar mənadakı passivliklər ya da duyğular, bədənin təsiri altında qalan ruhun özündə formalaşır və öz daxillərində altı əsas təsnifata ayrılır: Heyrət, sevgi, nifrət, arzu, sevinc və kədər (maddə 69). Bu təsnifatdakılar ümumi mənasıyla primitiv duyğulardır. Digərləri bu altı əsas duyğunun dəyişmiş ya da birləşmiş hallarıdır, başqa ifadə ilə altı əsas duyğunun növləridir (maddə 199).

Dekarta görə bu passivliklərin təbiətini anlamaq üçün fizioloji bir tədqiqat etmək şərtdir. Çünki passivliklər ürəkdə, qanda və sinir sistemində meydana gələn dəyişikliklərin, qarışıqlıqların bir nəticəsidir (maddə 46). İnsanın iradi gücü, tək başına, bədəndə meydana gələn fizioloji dəyişiklikləri doğrudan doğruya nəzarət etməyə kifayət etməz; bu eynən kainatda meydana gələn hərhansı bir hadisəyi doğrudan doğruya nəzarətimizə almağa bənziyər. Tək həlli, duyğuları yaxşı ya da gözəl vərdişlərə çevirəcək şəkildə tərbiyə etmək və onları ağılın xidmətinə buraxmaqdır. Müdrikliyin əsas işi budur, yəni insana duyğularına necə hakim olacağını öyrətməkdir (maddə 212).