Son Pliosen epoxası

Son Pliosen (Akçaqıl əsri) epoxası[redaktə | mənbəni redaktə et]

Respublika ərazisinin relyefinin inkişafının son pliosen epoxasının başlanması ilə morfostrukturların yüksələn xətt üzrə inkişafı və onların ekzogen parçalanması xeyli zəifləyir və dənizin "Böyük Akçaqıl" transqressiyası baş verir. Xəzər dənizi şimalda Qusar-Dəvəçi, cənubda isə Kür çökəkliklərini örtür. Bununla yanaşı Balaxanı dənizinin dibini təşkil etmiş Sudur zonası Akçaqıl transqressiyasına məruz qalmamışdır. Akçaqıl əsrinin paleocoğrafiyasına və paleogeomorfologiyasına aid materialların təhlili göstərir ki, həmin dövrdə Şahdağ massivi və Baş silsilə Tufan-Qızılqaya meridianından qərbdə orta yüksəklikli çox parçalanmış relyefə malik olmuşdur. Mülayim parçalanmış orta dağlıq isə Tufan və Dübrar zirvələri meridianları arasını, Yan silsiləni, Babadağ və Niyaldağ silsilələrini əhatə etmişdir. Alçaq dağlıq və ön dağlıq həmin silsilələrin cənub-şərq ətrafını və Böyük Qafqazın cənub yamacını əhatə etmişdir. Akçaqıl dənizinin transqressiyası Kür çökəkliyində geniş sahəni əhatə edərək, qərbdə Tbilisi şəhərinə qədər çatmışdır. Kür çökəkliyi daxilində və öndağlıq ərazilərdə akçaqıl çöküntülərinin təhlili göstərirki. Qanıx-Əyriçay vadisi sahəsində bu zaman öndağlıq maili düzənliyi formalaşmışdır. Son pliosen epoxası Kiçik Qafqazın relyefinin inkişafında onun ətraf alçaq dağlıq morfostrukturlarının planasiyası ilə səciyyələnmişdir. Həmin düzəlmə səthlərinin fraqmentləri müasir relyefdə, əsasən, 1600–1800 m yüksəkliklərdə saxlanılmışdır. Alçaq dağlığın ətəkləri boyu allüvial-prolüvial düzənlik zolağı uzanırdı. Bu düzənliklər Naftalan və Arazyanı sahələrdə xeyli genişlənirdi. Bəzi zirvələri yüksək dağlıq səviyyəsinə çatmış Murovdağ silsiləsi mürəkkəbliyi ilə fərqlənirdi. Qarabağ vulkanik yaylası bölgəsində baş vermiş vulkanizm mövcud ekzogen proseslərlə parçalanmış relyefi lava örtük və axınlları ilə "hamarlamaqla" yanaşı onun hipsometriyasını xeyli mürəkkəbləşdirmişdir. Akçaqıl əsrində Talış dağlıq bölgəsində Burovar, Peştəsər və Talış silsilələri bir-birindən dağarası çökəkliklərlə ayrılmış alçaq tirəli- təpəli relyeflə təmsil olunmuşdur. Bu zaman relyefin planasiyası üçün əlverişli şəraitin yaranması ilə əlaqədar olaraq burada düzəlmə səthi formalaşmışdır. B. A. Antonova (1960,1976) görə Talışın müasir relyefində 1600–1800 m yüksəklikdə saxlanılmış düzəlmə səthinin fraqmentləri məhz Akçaqıl yaşlıdır.^[1]