Stalinizm üçün mənbəyə bax

{{Kommunizm yan qutu}}
'''Stalinizm''' ({{Dil-ru|сталинизм}})— 1920-ci illərin sonu, 1950-ci illərin əvvəllərində [[Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı|SSRİ]]-də mövcud olan [[siyasi sistem]] və onun əsas ideologiyası. [[İosif Stalin]]in adından götürülmüşdür. Stalinizm [[avtoritarizm]]in ağalığı, dövlətin cəza funksiyalarının gücləndirilməsi, dövlət orqanlarının və hakim [[Sovet İttifaqı Kommunist Partiyası|Kommunist partiyasının]], cəmiyyətin bütün sahələrinə sərt ideoloji nəzarət etməklə xarakterizə olunmuşdur. Bir sıra tədqiqatçılar stalinizmi [[totalitarizm]]in ifrat formalarından biri hesab edirlər<ref>Политология: учебник / Заболотная Г. М., Криницкий А. Я. Тюмень: ТюмГУ, 2000. [http://www.ido.rudn.ru/ffec/polit/p7.html Тема 7. Недемократические политические режимы: тоталитаризм и авторитаризм.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20090923162251/http://www.ido.rudn.ru/ffec/polit/p7.html |date=2009-09-23 }}</ref><ref>История: учебник / Самыгин П. С, Беликов К. С, Бережной С. Е., Вдовченков Е. В., Крот М. Н., Рудая О. И., Самыгин С. И. Изд. 7-е. Ростов н/Д: "Феникс", 2007. ISBN 5–222–10270-X [http://studlib.com/content/view/611/13/ Раздел 5.6.4. Становление тоталитарного режима в СССР в 30-е-годы] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20220128080314/http://studlib.com/content/view/611/13/|date=2022-01-28}}</ref>.

== Ümumi xarakteristikası ==
[[Fayl:JStalin_Secretary_general_CCCP_1942.jpg|alt=|thumb|[[İosif Stalin]], 1928-ci ildən 1953-cü ilə qədər həyata keçirilmiş stalinizm siyasətinin müəllifi|right]]
Tarixçi, sosioloq, siyasətçi və hüquqşünas A. N. Meduşevski stalinizm ideologiyasını XVIII əsr [[Maarifçilik dövrü]] və [[Fransa inqilabı]]ndan irəli gələn sosial konstruktivlik adlandırır. O, stalinizmi bir ideologiya olaraq dünyadakı mexanik konsepsiyaya və İnqilab vasitəsilə mümkün olan dəyişikliyin ideyasına əsaslanaraq, öz növbəsində, tarixin ənənəsini və məsələni nəzərə almadan yeni bir ictimai həqiqətin qurulması kimi qiymətləndirilmişdir<ref>[[Andrey Meduşevski|Медушевский А. Н.]] [https://publications.hse.ru/mirror/pubs/share/folder/0ssfrbyu3a/direct/77221326 Сталинизм как модель социального конструирования] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20190426104629/https://publications.hse.ru/mirror/pubs/share/folder/0ssfrbyu3a/direct/77221326|date=2019-04-26}} // Вестник Европы, 2011, т. XXX. С. 147–168</ref>.

Stalinizmin totalitar bir güc sistemi və ideologiyası kimi formalaşması, ümumiyyətlə, 1920-ci illərin sonlarında məcburi [[sənayeləşdirmə]] və kənd təsərrüfatının [[kollektivləşmə]]si prosesini həyata keçirmək, hakimiyyət üçün daxili tərəf mübarizəsinin, bütün müxalifət hərəkatlarının sonuncu məğlubiyyətinin və "böyük sıçrayışın" böyük bir nisbətdə bir layihə — ənənəvi aqrar cəmiyyətdən bir sənaye cəmiyyətinə keçid; sürtünmə resursları, iqtisadi həyatın mərkəzləşdirilməsi nəticədə SSRİ-də vahid inzibati amirlik sisteminin gəlməsinə səbəb oldu<ref>Чистяков В. Б. История России: учебное пособие. — М.: МГИУ, 2007. — с. 101.</ref>.
Dövlət Arxivinin baş mütəxəssisi O. Xlevnyukun tapıntılarına əsasən<ref>''Khlevniuk O.'' Stalinism and the Stalin Period after the "Archival Revolution" // Kritika: Explorations in Russian and Eurasian History. 2001. Vol. 2, No. 2. P. 319. {{DOI|10.1353/kri.2008.0052}}</ref>, stalinizm (''stalinist diktatura'') əsasən güclü partiya-dövlət strukturlarına və praktik strategiyaların formalaşmasına əsaslanan çox mərkəzləşmiş rejim idi. Arxiv materiallarından Stalinin yalnız rejimin simvolu olmadığını, əsas qərarlar qəbul edən və bütün əhəmiyyətli dövlət tədbirlərinin təşəbbüskarı olan bir lider olduğunu izah edir. Siyasi Büronun hər bir üzvü Stalinin qəbul etdiyi qərarlarla razılığını təsdiq etməli idi, eyni zamanda Stalin öz məsuliyyətini yerinə yetirmək üçün məsuliyyəti özlərinə cavab verənlərə ötürdü. Eyni zamanda qərarların qəbul edilməsi prosesi özü bağlanıb. 1930–1941-ci illərdə alınmışdır. Siyasi Büronun 4 mindən az qərarının ictimai olduğu, 28 mindən çoxu gizli idi, bunlardan 5 minə qədər gizli idi ki, yalnız dar bir dairə təşəbbüsü özləri haqqında bilirdi<ref>''[[Robert Devis|Davies R. W.]]'' Making Economic Policy // Behind the Façade of Stalin’s Command Economy: Evidence from the State and Party Archives / Ed. P. R. Gregory. Standford: Hoover Institution Press, 2001. P. 61–80.</ref>.

V. B. Çistyakov öz əsərində qeyd edir ki, ictimai təşkilatın "fövqəladə sistemi" kimi inzibati-amirlik sistemi xalqın artıq sosial-psixoloji enerjisini "əsaslandırmaq" və onu əsas vəzifələrin həllinə yönəldir. Eyni zamanda, güclü siyasi və ideoloji təzyiq maddi stimulların zəifliyini kompensasiya etmək üçün nəzərdə tutulmuşdu. Ölkənin iqtisadiyyatı tamamilə milliləşdirildi, partiya nəhayət dövlətlə birləşdi və dövlət ideologiyalaşdırıldı. Cəmiyyətin hər bir üzvü ideoloji qurulan təşkilatların (pioner təşkilat, [[komsomol]], [[Həmkarlar İttifaqları|həmkarlar ittifaqları]] və s.) [[İyerarxiya|iyerarxik]] sisteminə cəlb edilmiş, partiya dövlət rəhbərliyi vasitəsilə həyata keçirilmişdir. Dövlət mülkiyyətinə və siyasi hakimiyyətə əməl etmək funksiyaları cəmiyyətin böyük əksəriyyətindən partiya-dövlət aparatı Stalinin şəxsən lehinə idi. Sovet ikonoqrafiyası yeni dəyərlər sisteminə əsasən yeni bir ictimai iyerarxiya təyin etdi: avanqard (partiya liderləri) kütlələrdən ayrıldı. Əhali kütləvi təbliğat kampaniyalarının, [[Böyük təmizləmə|kütləvi terror dalğalarının]], "vətən xainlərinin" üzərində məhkəmə prosesləri nümayiş etdirməsinə kömək etmək üçün daim səfərbərlik hazırlığında saxlanılıb.

A. N. Meduşevskinin yazdığına görə, stalinizmdə modernləşdirmə (yeni cəmiyyətin inşası) layihəsinin əsas parametrləri aşağıdakılardır:

* səfərbərlik ideologiyasını tətbiq etməklə dünya və sosial-psixoloji vəziyyətin yeni bir məlumat mənbəyi yaratmaq;
* sosial strukturun birləşdirilməsi, sistemin məqsədlərinə təhlükə yaratdıqları sosial və milli ziddiyyətlərin qarşısını almaq;
* cəmiyyətin və hətta elitanın bir hissəsinin müqavimətinə baxmayaraq bu məqsədləri həyata keçirə bilən bir siyasi rejimin yaradılması. {{clear}}

== Ədəbiyyat ==

=== Rus dilində ===
* Алпатов В. М. Марр, марризм и сталинизм // Философские исследования. — 1993. — № 4. — С. 271–288.
* Асриян, Армен. Сталинизм… // Спецназ России. — 2003. — № 3 (78). Архивировано 29 августа 2003 года.
* Бешанов В. В. Танковый погром 1941 года. — Мн.: Харвест, 2001. — 528 с. — ISBN 985-13-0277-5.
* Бурлацкий Ф. М. Сталин и сталинизм: прошлое, которое не уходит // Независимая газета. — 17.02.2006.
* Гордон Л.А., Клопов Э. В. Что это было? Размышления о предпосылках и итогах того, что случилось с нами в 30–40-е годы.. — М.: Политиздат, 1989. — 319 с. — ISBN 5-250-00670-1.
* Грегори П. Политическая экономия сталинизма = The Political Economy of Stalinism. — М.: РОССПЭН, 2008.ları
* Григоренко П. Г. Сокрытие исторической правды — преступление перед народом! (Письмо в редакцию журнала "Вопросы истории КПСС"). — Лондон, Онтарио: Изд-во и книжное дело "Заря", 1973.
* Добренко Е. В. Сталинская культура: вслушиваясь в письмо, читая голос (обзор исследований по истории сталинизма). — Москва, 2012. — Вып. 117.
* Добровольский А. В., Цагарели М. Ю. Сталин, Иосиф Виссарионович // Кругосвет.
* Завольский, Дометий. Неосталинизм – торжество расслабленного невежества" // Невское время. — 24.12.2008.
* Завольский, Дометий. Правозащитник Сталин и дизельпанк // Агентство политических новостей. — 05.03.2010. (попытка разграничить понятия сталинизма и сталинофилии и проследить культурные истоки последней в современном российском обществе).
* И. В. Сталин: Историческая идеология в СССР в 1920–1950-е годы. Переписка с историками, ст. и заметки по истории, стенограммы выступлений. Сб. док. и материалов. — СПб.: Наука-Питер, 2006. — Ч. 1: 1920–1930-е гг.
* Капица П. Л. Письма о науке. — М: Московский рабочий, 1989. — 400 с. — ISBN 5–239–00269-X.
* Курляндский И. А., Лавров В. М. Манифест неосталинизма // Новая газета. — 23.10.2008. — № 79.
* Лисичкин Г. С. Мифы и реальность // Осмыслить культ Сталина. — М.: Прогресс, 1989. — 656 с. — ISBN 5-01-001905-1.
* Лацис О. Р. Сталин против Ленина // Осмыслить культ Сталина. — М.: Прогресс, 1989. — 656 с. — ISBN 5-01-001905-1.
* Максимов Г. П. Сборник статей.
* Маневич В. Е. Сталинизм и политическая экономия // Репрессированная наука. — Л.: Наука, 1991. — С. 181–198.
* Медведев Р. А. К суду истории : Генезис и последствия сталинизма. — New York: Knopf, 1974. — 1136 с.
* Медведев Р.А. О Сталине и сталинизме. — М.: Прогресс, 1990. — 488 с. — ISBN 5-01-002546-9.
* Мерцалов А. Н., Мерцалова Л. А. Сталинизм и цена победы // Сталинизм и война. — М.: Терра, 1998. — С. 370–394.
* Попов Г. Х. Блеск и нищета Административной Системы. — М.: ПИК, 1990. — 240 с.
* Роговин В. З. . Была ли альтернатива? Троцкизм. Взгляд через годы. — М.: Терра, 1992. — 407 с.
* Романовский Н. В. Лики сталинизма. — М.: РАГС, 1995. — 226 с.
* Романовский Н. В. Социология позднего сталинизма // Социологические исследования. — 1997. — № 2. — С. 69–76.
* Романовский Н. В. Сталинизм и теория институциональных матриц // Социологические исследования. — 2003. — № 5. — С. 132–140.
* Суровая драма народа: Учёные и публицисты о природе сталинизма. — М.: Политиздат, 1989.
* Томан Б. А. Истоки сталинизма в историографии Великой Отечественной войны // Россия в XX веке: Историки мира спорят. М.,1994.
* Чистяков В. Б. История России: учебное пособие. — М.: МГИУ, 2007. — 228 с. — ISBN 978-5-276-01107-3.
* Ярошевский М. Г. Сталинизм и судьбы советской науки // Репрессированная наука. Л.: Наука, 1991, с.6–33.
* Вождь. Хозяин. Диктатор / ред. А. М. Разумихин. — М.: Патриот, 1990. — 575 с. — ISBN 5-7030-0435-7.
* Суровая драма народа / ред. Ю. П. Сенкосов. — М.: Политиздат, 1989. — 512 с. — ISBN 5-250-00965-4.

=== Digər dillərdə ===
* ''[http://marxists.org/reference/archive/stalin/works/1951/economic-problems/index.htm Economic Problems of Socialism in the USSR]'', written in 1951.
* Barnett, Vincent. "Understanding Stalinism: The 'Orwellian Discrepancy' and the 'Rational Choice Dictator'," [[Europe-Asia Studies]], vol. 58, no. 3, may 2006.([http://www.ingentaconnect.com/content/routledg/ceas/2006/00000058/00000003/art00007;jsessionid=a8qf1bz1bwax.henrietta online abstract]).
* {{cite book|last=Bullock|first=Alan|title=Hitler and Stalin: Parallel Lives|edition=2nd|year=1998|publisher=Fontana Press|location=London|isbn=978-0-00-686374-8}}
* Campeanu, Pavel. ''Origins of Stalinism: From Leninist Revolution to Stalinist Society'' (Routledge, 2016).
* Conquest, Robert. ''The Great Terror: A Reassessment'' (40th Anniversary Edition), Oxford University Press, 2008.
* Isaac Deutscher, ''Stalin: A Political Biography'', Dietz, 1990.
* Sheila Fitzpatrick. ''[https://www.nytimes.com/books/first/f/fitzpatrick-stalinism.html Everyday Stalinism: Ordinary Life in Extraordinary Times: Soviet Russia in the 1930s]''. Oxford University Press (book preview by ''The New York Times''). {{ISBN|0-19-505000-2}}.
* Groys, Boris. ''The total art of Stalinism: Avant-Garde, aesthetic dictatorship, and beyond'' (Verso Books, 2014).
* Khapaeva, Dina. "Triumphant memory of the perpetrators: Putin's politics of re-Stalinization." ''Communist & Post-Communist Studies'' (March 2016), pp. 61–73. celebrations of Stalin's memory in Russia today.
* Kotkin, Stephen. ''Magnetic mountain: Stalinism as a civilization'' (U of California Press, 1997).
* Nelson, Todd H. "History as ideology: The portrayal of Stalinism and the Great Patriotic War in contemporary Russian high school textbooks." ''Post-Soviet Affairs'' 31.1 (2015): 37–65.
* Service, Robert, ''Lenin: A Biography'', [[Harvard University Press|Belknap Press]], 2002 {{ISBN|0-330-49139-3}}.
* Service, Robert. ''Stalin: A Biography'', Belknap Press, 2005 {{ISBN|0-674-01697-1}}.
* Ree, Erik Van. ''The Political Thought of Joseph Stalin, A Study in Twentieth-century Revolutionary Patriotism''. RoutledgeCurzon. 2002. {{ISBN|0-7007-1749-8}}.
* Stalin, Joseph. ''The Foundations of Leninism'', Foreign Languages Press, 1975.
* {{cite book|author=[[Tismăneanu, Vladimir]]|title=Stalinism for all seasons: a political history of Romanian Communism|publisher=[[University of California Press]]|year=2003|isbn=978-0-520-23747-6}}
* Todd, Allan. ''The European Dictatorships: Hitler, Stalin, Mussolini'', Cambridge University Press, Cambridge, 2003.
* Traynor, John. ''Challenging History: Europe 1890–1990'', Nelson Thornes Ltd, Cheltenham, 2002.
* Tucker, Robert C., ed. ''Stalinism: essays in historical interpretation'' (Routledge, 2017).
* Winkler, Martina. [https://muse.jhu.edu/article/666023/ ''Children, Childhood, and Stalinism'']. ''Kritika: Explorations in Russian and Eurasian History'' 18#3 (2017): 628–637.
* {{cite book|author=[[Alan Wood (author)|Wood, Alan]]|title=Stalin and Stalinism|year=2004|isbn=978-0-415-30732-1|edition=2nd|publisher=Routledge}}
** {{cite book|last=Applebaum|first=Anne|title=Gulag: A History|url=https://archive.org/details/gulaghistory00appl|publisher=Doubleday|year=2003|isbn=978-0-7679-0056-0|ref=harv}}
** {{cite book|last=Boobbyer|first=Phillip|title=The Stalin Era|url=https://archive.org/details/stalinera0000boob|publisher=Routledge|year=2000|isbn=978-0-415-18298-0|ref=harv}}
** {{cite book|last=Brackman|first=Roman|title=The Secret File of Joseph Stalin: A Hidden Life|url=https://archive.org/details/secretfileofjose0000brac|publisher=Frank Cass Publishers|year=2001|isbn=978-0-7146-5050-0|ref=harv}}
** {{cite book|last=Bullock|first=Alan|title=Hitler: A Study in Tyranny|publisher=Penguin Books|isbn=978-0-14-013564-0|year=1962|ref=harv}}
** {{cite book|last=Gellately|year=2007|title=Lenin, Stalin, and Hitler: The Age of Social Catastrophe|url=https://archive.org/details/leninstalinhitle0000gell|publisher=Knopf|isbn=978-1-4000-4005-6|ref=harv|first=Robert}}
** {{cite book|last=Gill|first=Graeme J.|title=Stalinism|url=https://books.google.com/books?id=3Pt35DCU580C|accessdate=1 October 2010|year=1998|publisher=Palgrave Macmillan|isbn=978-0-312-17764-5|ref=harv}}
** {{cite book|last=Montefiore|first=Simon Sebag|title=Stalin: The Court of the Red Tsar|url=https://archive.org/details/stalincourtofred00mont|publisher=Knopf|year=2004|isbn=978-1-4000-4230-2|ref=harv}}
** {{cite book|last=Overy|first=R. J.|title=The Dictators: Hitler's Germany and Stalin's Russia|url=https://archive.org/details/dictators00rich|publisher=W. W. Norton & Company|year=2004|isbn=978-0-393-02030-4|ref=harv}}
** {{cite book|last=Tucker|first=Robert C.|title=Stalin in Power: The Revolution from Above, 1928–1941|publisher=W. W. Norton & Company|year=1992|isbn=978-0-393-30869-3|ref=harv}}

== Xarici keçidlər ==
{{Vikianbar kateqoriyası|Stalinism}}

* [http://www.rosspen.su/ru/catalog/.detail/id/56/limit/0.20.1../ Список книг серии "История Сталинизма"] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20120106222741/http://www.rosspen.su/ru/catalog/.detail/id/56/limit/0.20.1../ |date=2012-01-06 }}{{ref-ru}}
* [http://www.stalinism.ru stalinism.ru — Пример сайта, созданного апологетами сталинизма]
* [https://web.archive.org/web/20110830151801/http://cccp-pravo.ru/ Документы сталинского периода]
* [http://inosmi.ru/social/20110314/167297327.html Возвращение апологетов Сталина]

== İstinadlar ==
{{İstinad siyahısı}}
{{Marksizm}}
{{İosif Stalin |vəziyyət=collapsed}}
{{Sosializm |vəziyyət=collapsed}}
{{Xarici keçidlər}}
[[Kateqoriya:Stalinizm]]
[[Kateqoriya:Antifaşizm]]